Jumayev Suxrob Faxriddin oʻgʻlining

Tutib turuvchi kuch. Optik elektronni muvozanat vaziyat atrofida tutib turuvchi kuchlar toʻgʻrisida tasavvur hosil qilish uchun atomning opyik xossalarini oʻrganish kerak. Tajribaning koʻrsatishicha, barcha moddalarning yakkalangan atomlari amalda chastotasi har bir modda uchun xarakterli boʻlgan monoxramatik toʻlqinlar chiqara oladi. Modda isitilganda, ya’ni bitta atomga toʻgʻri keladigan oʻrtacha energiya ortganda bu chastotalar oʻzgarmaydi. Demak, elektronni muvozanat vaziyatda tutib turuvchi kuch elastiklik xarakteriga ega boʻlishi kerak (shuning uchun u kvazielastik kuch deyiladi) va bu kuch bilan elektronning r siljishi orasidagi bogʻlanish
F = br (2.3.3)
qonun koʻrinishida ifodalanadi, bu yerda b elastik bogʻlanishning tegishli doimiysidir. Masalan, agar manfiy elektron tekis taqsimlangan musbat zaryadlardan tashkil topgan shar markazida joylashgan boʻlib, zaryadlar Kulon qonuni boʻyicha oʻzaro ta’sirlashsa, kuch mana shu qonun boʻyicha oʻzgargan boʻlar edi. Elektron siljiganda uni markazga qaytarishga intiluvchi kuch br boʻlar edi, bunda r markazdan elektrongacha boʻlgan masofa.
Biroq atom tuzilishi sohasidagi eksperemental tadqiqotlar bayon qilingan bu model notoʻgʻri ekanligi va atomning juda kichik diametrli ( cm dan kichik) musbat zaryaddan (yadrodan) va uning atrofida harakat qiladigan tegishli sondagi elektronlardan iborat ekanligini koʻrsatdi. Har bir elektronni tutib turuvchi kuch albatta koʻrinishda boʻlmay, balki ancha murakkab boʻlishi kerak. Zaryadlar bunday joylashgani holda qanday qilib deyarli monoxramatik nur chiqarishi mumkinligi masalasini hozircha chetda qoldirib turamiz. Buning sababi ancha chuqur boʻlib, u atomlarning nurlanishi ham, atom sistemasi ichida zaryadlarning harakteri ham makroskopik obektlarni tekshirish oqibatida aniqlangan klassik mexanika va elektradinamika qonunlariga boʻysinmasligidadir. Atom ichida boʻladigan bunday mikroskopik protsesslarni toʻgʻri tavsiflash uchun kvantlar nazariyasi qonunlariga murojat qilish kerak; makroskopik qonunlar bu kvant qonunlariga nisabatan birinchi tarkibdagi qonunlar boʻlib, ular makroskopik protsesslarni oʻrganish uchun yetarli boʻlib, atomga oid protsesslarni oʻrganishda aniqlashtirishga muhtojdir.
Biroq tadqiqotlar atomning koʻp xossalari tegishli ravishda qoʻllanilgan klassik qonunlar yordamida aks ettirilishi mumkinligini koʻrsatadi. Xususan, agar atom tegishli chastotali garmonik ositsilyatorlar deb qaralsa, ya’ni elektronni atomda kvazielastik kuch tutib turadi deb hisoblansa, atom bilan yorugʻlik toʻlqinining yorugʻlik dispersiyasini yuzaga keltiruvchi oʻzaro ta’sirini yaxshi tavsiflash mumkin. Shunday qilib, muvozanat vaziyatidan siljitilgan va kvazielastik kuch ta’sirida boʻlgan m massali elektronning harakat tenglamasi
m = (2.3.4)
koʻrinishda boʻladi. Shuning uchun
r = (2.3.5)
bunda elektronning xususiy tebranishlari amplitudasi, doiraviy chastotasi; chastota atomning b doimiy kattaligini belgilovchi xossalariga bogʻliq. Boshqa mexanik masalalardagi singari, ya’ni r yetarlicha kichik boʻladigan hollardagina tutib turuvchi kuchni kvazielastik kuch koʻrinishda tasvirlash togʻri boʻladi. r siljish kattaligini elektr maydonning optik elektronga koʻrsatadigan ta’sir kuchi aniqlaydi; elektr maydonining kuchlanganligi katta boʻlganida (2.3.4) ifoda notoʻgʻri boʻlib qolishi mumkin. Ma’lumki, masalan, elektromagnitik statik maydon ham, oʻzgaruvchan maydon ham atomdan elektronni “yulib” olishi mumkin (ionlanish) va bu chegaraviy holda (2.3.4) munosabatni qoʻllanib boʻlmasligi tamomila ravshandir.
Optik kvant generatorlari yordamida hosil qilinadigan juda quvvatli yorugʻlikda tutib turuvchi kuch kvazielastik kuchdan koʻp farq qiladi; chiziqli boʻlmagan optik hodisalar xususiyatlari mana shu farqqa bogʻlik boʻladi. Biz hozirgacha oʻrgangan hodisalarda va boshqa koʻp hodisalarda (2.3.4) munosabat juda yaxshi aniqlikda bajariladi.