Koinotning qurilish ashyolari

gemoglobin deyiladi. Gemoglobin molekulasi to‘rt atom temir elementidan tashkil topgan 
bo‘ladi va aynan o‘sha atomlar o‘ziga kislorodni biriktirib, organizm bo‘ylab tashib manzilga 
yetkazadi. O‘rtacha qomatli odam organizmida taxminan 3 kg gacha temir elementi mavjud 
bo‘ladi. Organizmida temir moddasi yetishmayotgan odam xorg‘in va so‘lg‘in yuz ifodasi bilan 
ajralib turadi. U tez charchaydigan va toliquvchan bo‘lib qoladi. Temir yetishmasligi holati 
tibbiyotda anemiya deyiladi va u jiddiy kasallik sanaladi. Anemiyani ortga surmay, darhol 
davolashga kirishish lozim. 
Anemiyani davolashning usullaridan biri – bemorni tarkibida temirning oddiy 
birikmalariga boy bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlari, yoki, preparatlar bilan ratsional 
oziqlantirishdir.
Sanoat uchun temir olishning eng muhim manbasi bu temir rudasi bo‘lib, konchilari 
tilida temir rudasini gematit deyiladi. Gematit – temirning kislorod bilan birikmasi, ya’ni, temir 
oksidi bo‘lib, uning molekulasida ikkita temir atomiga uchta kislorod atomi birikkan holda 
bo‘ladi. Gematitga boy tuproq va rudalar odatda qizil rangda bo‘ladi. Olimlarning fikricha, 
Mars sayyorasining qizil rangi ham, uning sirtidagi tuproqning gematitga to‘yinganligi 

---

98 
sababidan bo‘lishi mumkin ekan. Gematit rudasining turlaridan bir bo‘lgan qizil oxra 
moddasini rassomlar qizil pigment sifatida ishlatishadi. Shuningdek, ushbu moddaning kukun 
ko‘rinishini shisha ishlab chiqarishda sayqallash xom ashyosi sifatida qo‘llaniladi. Ayniqsa, 
yuqori shaffoflikka ega optik linzalar va tiniq ko‘zgular ishlab chiqarishda qizil oxra kukuni 
sayqallash bosqichining asosiy o‘rinini egallaydi.
Temir rudasining yana bir turi magnetit deb nomlanadi. Magnetit molekulasida uch 
atom temir va to‘rt atom kislorod mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, temir rudalarida albatta 
doimo katta miqdorda turli silikatlar va boshqa aralashmalar yo‘ldosh bo‘ladi.
Odamlar temirni sof holda ajratib olishlarini o‘rganishlariga eng katta to‘sqinlik qilgan 
narsa ham aynan shu silikatlar bo‘lgan. Shuningdek, kisloroddan qutilishni o‘rganish ham oson 
bo‘lmagan. Temirni sof metall holida olish uchun rudani koks va ohaktosh bilan birgalikda 
domna pechi vositasida qizdirish orqali ajratishni o‘rganib olishgachgina, ajdodlarimiz 
temirdan istagan narsani tayyorlay oladigan zamonga qadam qo‘yishgan.
Domna pechlarida eritib olingan temirni quyma cho‘yan deyiladi. Chunki, bunday temir 
keyinchalik alohida holda yana eritiladi va qolipga quyilib, kerakli shaklga keltiriladi.
Quyma cho‘yan tarkibida ko‘p miqdorda boshqa aralashmalar ham mavjud bo‘ladi. 
Aralashmalar ichida asosiysi – uglerod bo‘lib, u cho‘yanga koksdan o‘tadi. Quyma cho‘yan 
tarkibida 2% dan 4,5% gacha uglerod bo‘lishi mumkin. Shuningdek, quyma cho‘yanda 2,5% 
atrofida kremniy, hamda, juda oz-ozdan bo‘lsa-da, fosfor, oltingugurt va boshqa elementlar 
mavjud bo‘ladi.
Quyma cho‘yan yetarlicha pishiq va qattiq bo‘lib, u temir mahsulotlari ichida eng 
arzoni sanaladi. Cho‘yandan tayyorlangan detallar bosim va og‘irlik doim bir xil bo‘ladigan 
o‘rinlarda qo‘llanishi mumkin. Lekin, cho‘yan zarbalarga nisbatan, hamda, bosim 
o‘zgarishlariga nisbatan chidamsiz. U mo‘rt metall bo‘lib, tez yediriladi va qiyshayib, sinib 
ketishi ham mumkin.
Cho‘yanni qayta ishlash va unga ohaktosh va yana temir rudasi bilan ishlov berish 
orqali sof temir metallini ajratib olish mumkin. Lekin, sof temir quyma cho‘yandan ko‘ra 
yumshoq va oson egiluvchan bo‘ladi. Shu sababli ham, temirni sof holatda qo‘llash sohalari 
ancha chegaralangan. Uni asosan kimyo sanoatida katalizator sifatida sof holatda qo‘llaniladi. 
Metallokosntruksiyalar va qurilish ishlari uchun, hamda, texnika va mashina detallari uchun 
qo‘llaniladigan temir esa odatda sof temir bo‘lmay, balki, temirning boshqa navlari, asosan 
po‘latdan tayyorlanadi. Po‘lat – temirning sof holatdagisi va quyma cho‘yan orasidagi oraliq 
navi bo‘lib, lekin u pishiqligi va mustahkamligi borasida hamma temir navlaridan ustun turadi. 
Po‘latda uglerod miqdori 0,15-1,5% atrofida bo‘ladi.
Quyma cho‘yandan po‘lat olishning bir necha usullari mavjud. Shunday usullardan biri