Koinotning qurilish ashyolari
Download 39.22 Kb. Pdf ko'rish
|
Koinotning qurilish ashyosi
|
Akvamarin – berillining ko‘k turi bo‘lsa, zumrad toshi esa uning yashil ko‘rinishi bo‘ladi.
1798-yilda farang kimyogari Nikolya Lui Voklen berill toshidan o‘zi glyutsin deb nomlagan birikmani ajratib olishga erishdi. Glyutsin yunonchada «shirin» degan ma’noni beradi. Sababi, glyutsin orqali olingan ayrim birikmalarning ta’mi shirin bo‘ladi. 1828-yilda esa kimyogarlar Fridrix Veller hamda, Antuan Byussi birgalikda, berill va glyutsin tarkibidan yangi bir kimyoviy element ajratib olishganini ma’lum qilishdi. Ushbu elementga fan berilliy nomi berilgan. Nom berill minerali nomidan kelib chiqqanini allaqachon fahmlagan bo‘lsangiz kerak. Keyinchalik, element nomi bilan mineral nomi o‘rtasida chalkashliklar kelib chiqishini oldini olish uchun, berill mineralini berilliy alyumosilikati deb nomlana boshlangan. Glyutsin esa endilikda berilliy oksidi degan ilmiy nom olgan. U haqiqatan ham aslida berilliyning oksididir. Berilliy atom raqami 4 bo‘lgan, ya’ni, davriy jadvalda to‘rtinchi katakni egallagan elementdir. Magniy va alyuminiy singari, berilliy ham ochiq havoda o‘ziga yupqa oksid qatlam hosil qilib oladi. Ishqoriy-yer metallari ichida berilliy eng mustahkami va shu bilan birga eng past faollikka egasi hisoblanadi. Ushbu guruh elementlari ichida berilliy alyuminiyga eng ko‘p o‘xshaydigan metall bo‘ladi. Berilliyning atom raqami 4 bo‘lgani uchun, undan rentgen nurlari osongina o‘tib ketadi. Shu sababli ham rentgen trubkalarida ushbu element «oyna» sifatida ishlatiladi. Ya’ni rentgen nur trubkalari aynan berilliydan tayyorlanadi va undan chiqishda, kerakli yo‘nalishga yo‘naltiriladi. Endi-endi kashf qilingan paytlarda berilliy hali xalq xo‘jaligida va texnikada juda keng qo‘llanish sohasiga ega bo‘lsa kerak degan umidli taxminlar bor edi. Lekin, hammasi aksincha bo‘lib chiqdi. Xo‘sh, nega? Chunki, berilliy odam uchun ko‘rinmas dushman ekani ancha kech ma’lum bo‘ldi. Avvaliga berilliyni ultrabinafsha nurlari ta’sirida yuzaga keladigan fluoressensiya (boshqacha aytganda, lyuminessensiya) hodisasiga asoslanib ishlovchi fluoressent lampalar ichida keng qo‘llana boshlangan edi. Bunday lampalar jamoat joylarida, xususan, umumiy ovqatlanish maskanlarida, hamda, idoralarda bezak sifatida, dizayn tarkibida qo‘llanilgan. Bunday lampa ko‘proq yorug‘lik berish bilan birga, kam energiya iste’mol qilib, o‘zidan kamroq issiqlik ajratib chiqargan. Lekin, aytganimizdek, ichida berilliy bo‘lgan bunday lampalar aslida ko‘rinmas qotil ekan. Sababi, agar bunday lampa sinib qolsa, uning shishasini ushlagan odam terisida bitmaydigan yaralar paydo bo‘lar, mabodo, bunday lampaning shisha siniqlaridan biror joyni kesib olgan odamni esa kesgan joyim bitmasdan, uzoq azob berardi. Singan lampa ichidan chiqqan havodan nafas olib qo‘ygan odam esa 128 tuzalmas o‘pka kasalligiga chalinardi. Barcha bunday fojialarning sababi lampa ichidagi berilliy elementi tufayli ekanini aniqlashgunicha, ko‘plab odamlar bundan juvonmarg bo‘lib ketib ulgurdi. Ha, afsuski, berilliy shunday ko‘rinmas qotil bo‘lib chiqdi. U o‘zi zaharlagan odamni uzoq qiynab, oxiri baribir o‘limga mahkum qilar ekan... O‘sha-o‘sha, insoniyat berilliydan voz kechgan. |
