Kristallografiya va mineralogiya

 
 
 
 
 
 
 
 
 
26.8-rasm. Titanit egirin bilan. 
Gidrotermal jarayonlarda Al’p tipidagi tomirlarda sfen bilan birgalikda 
adulyar, al’bit, asbestsimon aktinolit uchraydi. Sfen asosan ishqorli tog‘ jinslari 
bilan bog‘liq. Uning konlari Uralda (Vishneviy, Il’men, Shishimsk, Nazyamsk 
tog‘lari), Shveysariyada (Sen-Gotard, Binnental’,ssermatt), Italiyada (P’emont, 
Sen-Marchel) ma’lum. Sfen O‘zbekistonda Chotqol-Qurama tog‘larida, G‘arbiy va 
Janubiy O‘zbekiston konlarida uchraydi.
Sfen yerni yuza qismida barqaror bo‘lmay kal’sit va titan oksidiga aylanadi.
Titan oksidi olish uchun xizmat qiladi. 
Soizit – Ca
2
Al
3
(OH)O[SiO
4
][Si
2
O
7
]
Nomi minerallar yig‘uvchissoiza nomi bilan atalgan.
Kimyoviy tarkibi ba’zan Al
2
O
3
, Fe
3
O
3
bilan (2-5% gacha) almashishi 
mumkin.ssoizitni xillari: 1) α –ssoizit, kulrang-oq xili. Temirni yo‘qligi yoki 
kamligi bilan xarakterlanadi. 2) β –ssoizit oq yoki sariq xili, tarkibida 5% gacha 
Fe
2
O
3
bo‘lishi mumkin. Sossyurit deb, dala shpatlarini o‘zgarishidan hosil 
bo‘lganssoizit, dala shpatlari, aktinolit, xlorit va boshqa minerallar aralashmasidan 
tuzilgan agregatlariga aytiladi.
Singoniyasi rombik, simmetriya ko‘rinishi rombo dipiramidal – 3L
2
3PC. 
Fazoviy gruppasi a
0
=16,24; b
0
=5,58; c
0
=10,10; a
0
:b
0
:c
0
=2,879:1:1,791.

---

254 
Soizit donasimon va nayzasimon agregatlar hosil qiladi. Kristallari uchinchi 
o‘q bo‘yicha cho‘zilgan prizmatik qiyofaga ega. Asosiy formalari pinakoid, prizma 
va dipiramida.
Soizitni rangi kulrang, yashil, pushti-qizil. Yaltirashi shishasimon. Ulanish 
tekisligi (010) bo‘yicha mukammal, (100) bo‘yicha mukammal emas. Sinishi 
tekismas. Qattiqligi, solishtirma og‘irligi va optik xususiyatlari 26.3-jadvalda 
berilgan. ssoizitni hosil bo‘lishi epidotniki kabi. Konlari Uralda, Oltoyda va 
boshqa joylarda ma’lum.ssoizit O‘zbekistonda juda ko‘p uchraydi, lekin yirik 
uyumlari juda kam. 
Ortit – (Ca,Ce)
2
(Al,Fe)
3
(O,OH)O[SiO
4
][Si
2
O
7
]
Nomi grekcha «ortos» - to‘g‘ri degan so‘zdan kelib chiqqan (tashqi 
formalari to‘g‘ri tuzilishga ega). Sinonimi – allanit (Shotlandiya mineralogi 
T.Allan sharafiga shunday nom bilan atalgan).
Kimyoviy tarkibi 26.3-jadvalda berilgan. Ba’zan Na
2
O, FeO ayrim hollarda 
MgO, MnO, ThO
2
, BeO hamda Y
2
O
3
(Y
2
O
3
8% atrofida bo‘lgan xili ittroortit 
deyiladi) bo‘lishi mumkin.
26.3-jadval
Epidot gruppasi minerallarini kimyoviy tarkibi va xususiyatlari 
 
Mineral
Kimyoviy tarkibi
(% hisobida) 
Q
at
ti
ql
ig
i 
Soli
sht
ir
m
a 
og‘
ir
li
gi
Kimyoviy tarkibi
(% hisobida)
C
aO
Al
2
O
SiO
2
H
2
O
Fe
2
O
3
C
e
2
O
3
La
2
O
3
Ng 
Nm 
Np 
Ng-
Np 
2V 
Epidot 
23,5 
24,1 
37,9 
1,9 
12,6 
- 
- 
6,5 
3,35-
3,38 
1,74-
1,78 
1,73-
1,77 
1,72-
1,73 
0,018
-
0,051 
68-
80° 
Soizit 
24,6 
33,9 
39,5 
2,0 
2-5 
- 
- 
6 
3,25-
3,36 
1,702
-
1,706 
1,696-
1,702 
1,696
-
1,700 
0,005
-
0,009 
30° 
atro-
fida 
Ortit 
10-12 
14-18 
30-32 
- 
4-8 
6-
10 
7 
gac
ha 
6 
4,1 
1,65-
1,80 
1,65-
1,78 
1,68-
1,77 
0,01-
0,02 
katta 
 

---

255 
Singoniyasi monoklin, simmetriya ko‘rinishi prizmatik – L
2
PC.
Ortit donasimon agregatlar va xol-xol donalar shaklida uchraydi. Kristallari 
tabletkasimon qiyofaga ega. Asosiy formalari pinakoid va prizmalar.
Ortitni rangi qo‘ng‘ir va smolasimon – qora. Yaltirashi shishasimon, 
smolasimon. Ulanish tekisligi yo‘q. Sinishi chig‘anoqsimonga yaqin. Mo‘rt. 
Radioaktiv. Qattiqligi, solishtirma og‘irligi va optik xususiyatlari 26.3-jadvalda 
berilgan.
Ortitni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib qora rangi va smolasimon 
yaltirashi xizmat qiladi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 3,57; 2,94; 2,74. 
HCl da erib, SiO
2
elimshak moddasi ajralib chiqadi.
Dahandam alangasida shishadi va oson erib qo‘ng‘ir va qora shisha 
ko‘piqlarini hosil qiladi.
Ortit asosan pegmatit jarayonlarda uchraydi, lekin nordon magmatik tog‘ 
jinslari bilan bog‘liq magmatik mineral sifatida ham uchraydi. Ortit kvars, dala 
shpatlari,ssirkon, sfen, uran smolasi bilan birgalikda uchraydi. U granitlarda, 
sienitlarda, nefelinli sienitlarda ma’lum, Norvegiya va Shvetsiyani ko‘pgina 
pegmatitlarida ham uchraydi. Ortit O‘zbekistonda ancha ko‘p geologlar tomonidan 
kuzatilib, yaxshi o‘zlashtirilgan minerallar qatoriga kiradi. Ortit siyrak er 
elementlari va toriy olish manbai hisoblanadi. 
Epidot – Ca
2
(Al,Fe)
3
(OH)O[SiO
4
][Si
2
O
7
]
Mineral nomi grekcha «epidosis» - kengaygan degan so‘zdan olingan (Rene 
Jyust Gayui Shunday nom bilan atadi. Mineralni ko‘ndalang kesimi yuzasi 
parallelogramm bo‘lganligi uchun boshqa prizmatik minerallarni kristallaridan 
ko‘ndalang kesimi bilan farq qiladi. Ularda ko‘ndalang kesimi yuzasi romb 
bo‘ladi). Epidotni quyidagi xillari ma’lum: 1. Klinotsoizit – rangsiz, temiri kam 
bo‘lgan xili (Fe
2
O
3
5 dan 10% gacha bo‘ladi). Klinotsoizit kuchsiz ikkilantirib 
sindirish ko‘rsatkichi bilan xarakterlanadi (Ng-Np=0,010) va boshqa oddiy 
epidotdan farqli ravishda optik musbat bo‘ladi. 2. P’emontit – chizig‘ini rangi 
olchasimon qizil bo‘lgan qizg‘ish qora epidot. Alyuminiyni ko‘p qismi marganets 

---

256 
va temir bilan almashgan. 3. Pushkinit – tarkibida ishqorlar (Na
2
O va Li
2
O) 
bo‘lgan epidot.
Epidotni kimyoviy tarkibi 26.3-jadvalda berilgan.
Singoniyasi monoklin, simmetriya ko‘rinishi prizmatik – L
2
PC. Fazoviy 
gruppasi: a
0
=8,94; b
0
=5,61; c
0
=10,23; β=115°; a
0
:b
0
:c
0
=1,594:1:1,824.
Epidot ko‘p oddiy formalardan tuzilgan va mukammal kombinatsiyaga ega 
bo‘lgan, yaxshi hosil bo‘lgan kristallar tarzida uchraydi. Epidot kristallari odatda 
ikkinchi o‘q bo‘yicha cho‘zilgan bo‘ladi. Pinakoid va prizmalar kombinatsiyasi 
ko‘proq kuzatiladi. Qo‘shaloq kristallari tez-tez uchrab turadi. Kristall druzalaridan 
tashqari epidot nayzasimon, donasimon va yaxlit agregatlar hosil qiladi.
Epidotni rangi to‘q yashil, kulrang-yashil yoki o‘tdek yashil bo‘ladi. Ayrim 
xillari qora va qizg‘ish binafsha ranglarda bo‘ladi. Yaltirashi kuchli shishasimon. 
Ulanish tekisligi (001) bo‘yicha mukammal, (100) bo‘yicha mukammal emas. 
Qattiqligi, solishtirma og‘irligi va optik xususiyatlari 26.3-jadvalda berilgan.
Epidotni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib rangi va kristallar qiyofasi 
xizmat qiladi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 2,90; 2,40; 1,64. HCl da 
qizdirgandan so‘ng eriydi. Dahandam alangasida shishadi va eriydi. Temirga boy 
xillari magnit shlaki beradi.
Epidot ohakli cho‘kindi va kal’siyga boy intruziv jinslar metamorfizmini 
tipik mahsuloti hisoblanadi. U kontakt zonalar uchun xarakterli bo‘lib (asosan 
skarnlar), kal’siyli silikatlarni gidrotermal o‘zgarishi bilan bog‘liq. Metamorfik 
jarayonlarda epidot, asosan dala shpatlarini gidrotermal o‘zgarishidan yuzaga 
keladi. Bu jarayon tog‘ jinslarini yashillanishi bilan davom etadi va Shuning uchun 
metamorfiklashgan tog‘ jinslari yashil toshlar degan nom olib, ayrim paytlarda 
jarayonni o‘zi yashil toshlarni qaytadan paydo bo‘lishi deyiladi.
Kontakt zonalarda epidot gidrotermal jarayonni oxirgi bosqichlarida 
granatlar, vezuvian, skapolit, prenit va boshqa minerallar hisobiga yuzaga keladi. 
Hisoblashlaricha bu holda epidotizatsiya ikki etapda davom etadi: avval birlamchi 
minerallarda psevdomorfozalar hosil bo‘ladi (ko‘pincha granatlar bo‘yicha), 
so‘ngra qaytadan kristallanish sodir bo‘ladi.

---

257 
Epidotni kimyoviy tarkibi, hosil bo‘lgan birlamchi minerallar kimyoviy 
tarkibi bilan bog‘liq. Epidot konlari juda ko‘p. Epidotni yaxshi hosil bo‘lgan 
kristallari Uralni Al’p tipidagi tomirlarida ko‘p kuzatilgan (26.9-rasm).