Kristallografiya va mineralogiya

 
18.2-rasm. Sfalerit va galenit druzasi 
O‘zbekistonda galenit eng ko‘p tarqalgan rudali minerallardan biri 
hisoblanadi. Qurama tog‘larida Oltintopkan, Qo‘rg‘oshinkon, Qurusoy, Konsoy, 
Gudas, Sharqiy Qoramozor kabi polimetall konlari ma’lum. Galenitning yirik 
konlari Chotqol tog‘larida (Sumsar), G‘arbiy O‘zbekistonda (Uchquloch), o‘ziga 
xos kolchedan polimetall koni Janubiy O‘zbekistonda ham ma’lum.
Yerning ustki qismida galenit barqaror bo‘lmay parchalanadi va glet 
(PbO),sserussit (Pb[CO
3
]), anglezit (PbSO
4
) va boshqa minerallar yuzaga keladi.
Galenit asosiy qo‘rg‘oshin rudasi hisoblanadi. Galenit rudalaridan, 
qo‘llanishi ma’lum bo‘lgan toza qo‘rg‘oshindan tashqari, qo‘rg‘oshin preparatlari, 
jumladan bo‘yoqlar – belil, surik, krona (sariq bo‘yoq) va boshqalar hamda sirlar 
(glazur) tayyorlash maqsadida glet (PbO) olinadi. 
 
 

---

105 
Sfalerit – ZnS  
Mineralning nomi grekcha «sfaleros» - aldamchi so‘zidan olingan. Bu 
mineral tashqi belgilari bilan sul’fidlarga o‘xshamasligi sababli Shunday nom bilan 
atalgan. Sinonimi: rux aldamchisi.
Kimyoviy tarkibi: Zn – 67%; S – 33%. Aralashma sifatida Fe (20% gacha), 
Mn, Cd, Jn, Ga, Ge, Te bo‘lishi mumkin. Xillari: kleyofan – ochiq rangli yoki 
rangsiz, butunlay aralashmalar bo‘lmagan xili; marmatit – qora rangli temir 
aralashgan xili; pshibramit – kadmiyga (5% gacha) boy xili; brunkit – oq, 
tuproqsimon yopiq kristallangan xili.
Singoniyasi kubik, simmetriya ko‘rinishi geksatetraedrik – 4L
3
3L
2
6P. 
Fazoviy gruppasi a
0
=5,40. Sfalerit donasimon uyumlar ba’zan oolit shaklidagi va 
konsentrik zonal tuzulishiga ega bo‘lgan agregatlar hosil qiladi. Ko‘pincha 
tetraedrik va dodekaedrik qiyofaga ega bo‘lgan yaxshi yuzaga kelgan kristallar 
tarzida uchraydi. Tez-tez qo‘shaloq o‘sgan kristallari va polisintetik qo‘shaloq 
kristallari uchrab turadi.
Sfaleritning rangi ko‘pincha jigarrangdan qoragacha, ba’zan aralashmalar 
hisobiga yashil va qizil bo‘lishi mumkin. Rangsiz xillari ham uchraydi. Chizig‘ini 
rangi oqdan, jigarrangacha. Yaltirashi olmossimon. Ulanish tekisligi mukammal 
(110 bo‘yicha), mo‘rt. Qattiqligi 3,5-4, solishtirma og‘irligi 3,5-4,2. Elektrni 
o‘tkazmaydi, piroelektrik. Magnitlik xususiyati juda kichik (-0,68 dan +0,189 
erstgacha). Sindirish ko‘rsatkichi 2,36dan 2,47 gacha. Ul’trabinafsha va rentgen 
nurlarida flyuoressensiya-lanadi. Mikroskop ostida izotrop. Ba’zan nurni 
ikkilantirib qaytaradi. Qaytarish ko‘rsatkichi kuchsiz – 17%.
Sfalerit uchun diagnostik belgi bo‘lib kristallarini qiyofasi, uning rangi va 
mukammal ulanish tekisligi hisoblanadi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 
3,116; 1,908; 1,630. HCl da erib H
2
S va NNO
3
da S ajralib chiqadi. Dahandam 
alangasida yorilib ketadi va deyarli erimaydi. Oksidlantiruvchi alangada ko‘mir 
ustida oq rangli rux oksidi gardlarini hosil qiladi.
Sun’iy yo‘l bilan sfaleritni H
2
S ni yopiq trubkada Zn eritmasi orqali 
o‘tkazish yo‘li bilan olish mumkin.

---

106 
Sfalerit asosan gidrotermal jaryonlarda hosil bo‘lib ko‘pincha galenit bilan 
birgalikda uchraydi (18.1,18.2-rasmlar). Ayrim konlari cho‘kindi jarayonlar bilan 
ham bog‘liq. Sfaleritni konlari Pol’shada (Ol’kush), Amerikada (Missuri shtati), 
Chexoslovakiyada 
(Prshibram), 
Shveysariyada 
(Binnental’), 
Ispaniyada 
(Santander), Uralda, Donbassda ma’lum.
O‘zbekistonda sfalerit eng ko‘p tarqalgan rudali minerallardan biri 
hisoblanadi. Bu mineral Qurama tog‘laridagi konlarda ko‘proq o‘rganilgan. 
O‘zbekistondagi sfalerit o‘rganilgan joylardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin, 
Qo‘rg‘oshinkon, Langar, Gudas, Konsoy, Tazacharva, Uchquloch, Ingichka, 
Qochbuloq, Chakchar, Xarkush va boshqalar.
Yerning yuza qismida sfalerit barqaror bo‘lmay parchalanadi va goslarit, 
smitsonit, gidrotsinkit va boshqa minerallarga aylanadi.
Sfalerit ruxning asosiy rudasi hisoblanadi. Bundan tashqari sfaleritdan 
kadmiy, indiy, galliy kabi kam uchraydigan qimmatbaho nodir metallar ajratib 
olinadi.
Kadmiy po‘lat va temir buyumlarni metallar korroziyasiga qarshi qoplashda, 
gal’vanoplastinkada, yuqori temperaturaga va ishqalanishga bardosh beradigan 
qotishmalar olishda, akkumlyatorlar, yong‘inga qarshi avtomat apparatlar va 
boshqalar ishlab chiqarishda qullaniladi.
Galliy ko‘p xususiyatlari bilan alyuminiyga o‘xshash metall; u 29° da eriydi, 
alyuminiy bilan esa oddiy temperaturada suyuq bo‘lgan qotishma hosil qiladi; 
galliy qaynash temperaturasining juda yuqori (1700-2300°) bo‘lishi bilan 
simobdan farq qiladi. Bu xususiyat galliyni, ko‘p hollarda, simob o‘rnida 
termometrlarni to‘lg‘azish va boshqa aniq asboblarda qo‘llashga imkon beradi. 
Galliy lampalari quyosh nuriga yaqin yorug‘lik beradi.
Indiy antikorrozion metall sifatida metall buyumlarni qoplash, avtomobil’ 
faralari va projektorlar uchun reflektorlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Indiyning 
organik moddalar bilan birikmasi uyqu kasalligini davolashda qo‘llaniladi.