Loyihalarni moliyalashtirish
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari
- Afzalliklari Kamchiliklari
- 10-rasm. Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklari 39 .
agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i. Bizning korxonamizda 24,6%= IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali hisoblanadi. 13-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobi (DPP) Yillar Diskontlashtirilgan pul oqimi (19%) Jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 0 -1 424 000 000 -1 424 000 000
575 357 119,9 -848 642 880,1
477 090 870,8 -371 552 009,3
481 246 676 109 694 666,7
2,77
Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. 53
Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobida jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 3-yilda musbatga o’zgardi. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini aniqlash uchun: DPP= 2+(371 552 009,3 / 481 246 676)*365= 2 yil, 281 kun yoki 2 yil, 9 oy, 11 kun. Demak, investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlar diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy,11 kunga teng. Investitsiya loyihasini qoplash muddati – PP= 2 yil, 28 kunga tengligi diskontlashtirilgan qoplanish muddatidan 8oy va 13 kunga qisqaligini bildiradi. Bu investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishlik bilan izohlanadi. Umuman olganda, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.
54
III BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari 3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga yuqorida olib borilgan tahlil ishlari etarlicha a l tlar bera oldi, desak mubolag a l a i. Investitsion loyihani baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shuning uchun, har bir mamlakatning tijorat yoki investitsion banklarida ushbu mamlakatning milliy, etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishiga, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari t g risida gapirganda, albatta bu usullarning afzalliklari va kamchiliklari t g risi a t xtali tish lozim. Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir la hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi:
55
- Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta-kichikligi hisobga olinmaydi; - Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini bildiradi. Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 7-rasmda ifodalash mumkin. Afzalliklari Kamchiliklari 1. Investitsiyalardan rila iga daromadlarning qiymatini ifodalaydi ( shla g i h investitsiyalardan loyihadan keladigan sof pul oqimining qanchaga pligi i rsata i); 2. Investitsiya loyihasining hayotiyligi davri va loyiha pul oqimlarining vaqt i ha taqsimlanishi hisobga olinadi; 3. Vaqt omili hisobga olinadi va joriy qiymatlarda ifodalanadi; 4. Sof joriy qiymat rsat i hi vaqt i ha additiv, a i turli loyihalarning NPV qiymatlarini ig i isi i topish mumkin; 5. Investitsiya loyihasini moliyalashtirishga qabul qilish orqali korxona (firma,investor)ning iqtisodiy potentsialini qanchaga zgarishi i prognoz bahosini beradi, a i “firma boyligi” ni qanchaga oshganligini ifodalaydi; 6. Bu usul investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashning eng asosiy kriteriyalariga mos keladi. 1. NPV – absolyut rsat i h li , u loyihaning diskontlangan daromad va xarajatlari rtasi agi farqini ifodalaydi, ammo muqobil investitsiya loyihalarining daromad va xarajatlari miqdorining xajmini hisobga olmaydi; 2. Absolyut rsat i h lga ligi sababli, loyihaning rentabelligini ifodalamaydi; 3. Diskont stavkasi qiymatiga g liq; 4. Diskont stavkasi loyihaning butun muddati davomida zgar as deb qabul qilinadi, lekin keyinchalik iqtisodiy shart- sharoitlarning zgarishiga g liq holda diskont stavkasi ham zgarishi mumkin; 5. Uzoq muddatga l alla ga aniq prognozlarni talab etadi. 7-rasm. Sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklari 36 .
Demak, yuqorida ta i la tga i iz e , sof joriy qiymat kompaniya(firma, korxona, investor) boyligini umuman qanchaga sga ligi i rsati beradi, lekin uning sishi i nisbiy darajasini rsati bermaydi.
36 Muallif tomonidan tuzildi. 56
Bunday kamchilikni bartaraf etish maqsadida, investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli bir birlik qilingan xarajatlarga qancha daromadlar t g ri kelishini aniqlab beradi va aynan shu kriteriyaga asoslangan holda umumiy investitsiya xajmi cheklangan sharoitda bir-biriga g liq l aga mustaqil investitsiya loyihalarini tanlash orqali optimal investitsiya portfelini tuzishda foydalaniladi. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usuli loyihaga q ilga a lag lar a rila iga nisbiy daromadlilikni ifodalaydi. Bu usulning afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 8-rasmda ifodalash mumkin.
Kamchiliklari 1.
Nisbiy rsat i h li , investitsiyalarning samaradorligini, rentabelligini ifodalaydi; 2. Investitsiya resurslari cheklangan sharoitda optimal investitsiya portfelini tuzishga imkon beradi; 3. Loyihani havfsizlik zahirasining mavjudligi t g risi a fikr yuritishga imkon beradi. 1.Noadditiv, a i turli loyihalarning PI qiymatlarini ig i isi i topish mumkin emas; 2. Diskont stavkasi qiymatiga g liq. 8-rasm. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulining afzalliklari va kamchiliklari 37 Investitsiya loyihalari samaradorligini aniqlashda va loyiha i ha qaror qabul qilishda yuqoridagi ikki usuldan birini tanlash kifoya qiladi. Loyihalar taqqoslanganda esa, ikkala usuldan foydalangan afzal hisoblanadi, chunki ular loyihani har tomonlama baholashga yordam beradi. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari shundaki, u har qanday kompaniyaning bosh maqsadi – kompaniya va uning aktsiyadorlari boyligini pa tirishga erishish uchun qaratilgandadir. Investitsiya loyihasining foydaning
37 Muallif tomonidan tuzildi. 57
ichki e ri i aniqlash orqali bu loyiha foydali yoki foydasizligini osongina bilib olish mumkin. Agar loyihaning NPV rsat i hi belgilangan diskont stavka asosida ushbu investitsion loyihani samarali yoki samarali emasligini aniqlab bersa, loyihaning IRR rsat i hi investitsion loyihani hisob-kitob qilish jarayonida aniqlanadi (shunday diskont stavka topiladiki, bunda NPV=0 la i) va aniqlangan foydaning ichki e ri investor tomonidan kiritilayotgan kapitalning e ri bilan taqqoslanadi va loyiha i ha qaror qabul qilinadi. Agar investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulida chegaralanish mavjud desak, a i u qabul qilingan diskont normasi asosidagina loyihaning samaradorligini rsati bera olsa, foydaning ichki e ri a unday chegaralanish mavjud emas. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 9-rasmda ifodalash mumkin.
Kamchiliklari 1. Nisbiy rsat i h; 2. Diskont
stavkasi qiymatiga g liq emas; 3.Investorlar daromadlarini pa tirishga l alla ga .
1. Agar ikkita loyihaning IRR rsat i hi jalb qilingan investitsiyalar bahosidan yuqori lsa, u holda foyda ichki e ri i hisoblash usuli asosida ularning ichidan eng samarali loyihani aniqlab lmaydi; 2. Noadditiv li , konkret loyihani ifodalaydi, bu rsat i h investitsion portfeldagi loyihalarning barchasiga umumiy la olmaydi va investitsion portfelni baholashda qiyinchilik t g ira i; 3. N a a a i xarakterdagi pul oqimlari uchun bir nechta qiymatlarga ega la i; 4. Nisbiy rsat i h lga ligi uchun firma boyligining qanchaga sga ligi i rsati bera olmaydi; 5. Hisob-kitoblarda qiyinchiliklarning mavjudligi. 9-rasm. Foydaning ichki me’yorini aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklari 38 .
38 Muallif tomonidan tuzildi. 58
Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usuli yuqorida ri tilga usullarga q shi ha tarzda hisoblanadi. Bu rsat i h orqali investor loyihaga kiritgan kapitalini va u i ha foizlarni qanday muddat davomida qaytarib olishini rishi mumkin. Ushbu usulning afzalliklari va kamchiliklarini quyidagi 10-rasmda ifodalash mumkin.
Kamchiliklari 1.
Loyihaning hayotiyligi davriga, tugatilish muddatiga g liq emas; 2. Investitsiya loyihasining likvidliligi va risklilik darajasi t g risida (aniq l asa-da,) umumiy a l t beradi.
1. Investitsiyalarning amal qilishining t liq davrini hisobga olmaydi; 2. Noadditiv xususiyatga ega; 3. Investitsiyalarning daromaddorligini hisobga olmaydi.
va kamchiliklari 39 . Umuman olganda, yuqorida ri tilga investitsion loyihalarning moliyaviy- iqtisodiy samaradorligini aniqlash usullarida loyihani amalga oshirish davridagi pul oqimlarining pa ishi, kamayishi yoki zgarishi, zgar asligi bevosita baholanmaydi. Shuning uchun bu usullardan foydalanishda investorlarning amortizatsiya, risklar va hokazolar i ha moliyaviy maqsadlarini hisobga olish lozim. Bu ayniqsa, loyihani baholashda qaysi usuldan foydalanish a q l lishini aniqlashda muhim hisoblanadi. 3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari Yuqorida olib borilgan tahlil ishlari loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga etarlicha a l tlar bera oldi, desak lag a l a i.
39 Muallif tomonidan tuzildi. 59
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish z navbatida, rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi ilg r tajribalarini mamlakatimizda q llash imkoniyatlarini tadqiq etishga asoslanadi. Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan diskontlashtirish usullari asosida olib borilmoqda. Shu ri a ta i lash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlar 40 ni rga ish va chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos la oladi. Ulardagi usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda q llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi.
Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin. Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining samarasi aniqlanadi. Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiy-
40 Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000; Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. ва бошқалар. 60
iqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy bozorning ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari ham investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va baholash hamda loyiha i ha risklarini boshqarish chora-tadbirlari haqida aniq bilim, malaka va a l tlarga ega lishlari lozim. Buning uchun banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur. Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, quyidagi dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur: - Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisob-kitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid bilim, malaka va tajribalarni talab etadi; - Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib, banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim;
- Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a ayrim banklarda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning
61
mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda diskont stavkasini shakllantirish va unga ta sir etuvchi omillar hamda kapitalning rtacha tortilgan qiymati (WACC)ning mazmuni, mohiyati , uni hisoblash tartibini tushuntirish zarur, deb la iz. - Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullarini q llash a pul oqimlarini to g ri hisob-kitob qilinishiga katta e ti r berish lozim, chunki ayrim tijorat banklarida pi ha NPV ni hisoblashda sof pul oqimining r iga, kumulyativ pul oqimlaridan foydalaniladi yoki sof pul oqimlarini hisoblashda loyiha daromadlaridan xarajatlarni ayirish h g i a ham kredit uchun t la a iga foiz summalari, ham asosiy qarz summasi ayriladi, vaxolanki, asosiy qarz summasi investitsiya xarajatlari tarkibida yotadi. Bu esa, investitsiya xarajatlarining ikki marta ayirilib, ikki marta diskontlanishiga olib keladi. Natijada loyiha t g risi a t g ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun loyihaning sof pul oqimlarining mazmuni, mohiyati va uni hisoblash tartibi t g risi a aniq va tushunarli a l tlar berish zarur. Investitsiya loyihalarini tadqiq etish uchun YuNIDO tashkiloti tomonidan tizimli dastur sifatida ishlab chiqilgan Comfar va Prospin dasturlari bugungi kunda keng q lla il q a. Bu tizimli dastur asosida loyiha i ha sotish xajmi, ishlab chiqarish xarajatlari, loyihani moliyalashtirish manbalari, kredit uchun foizlar, amortizatsiya xarajatlari, pul oqimlari va boshqalar t g risi a jadvalli a l tlar olishga keng imkoniyatlar beradi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO – INVEST axborot texnologiyalari dasturidan foydalanilmoqda. TEO – INVEST – bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta i t li hisoblanadi. Mazkur dasturiy ta i t orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi a a a i va diskontlashga asoslangan usullar asosida baholanadi. Demak, respublikamizda ham 62
investitsiya loyihalarini baholashda jahon amaliyotida q lla ila tga kompyuter dasturlaridan keng foydalanilsa, maqsadga muvofiq lar edi. Amaliyotda investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtishda loyiha tanlovini samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, loyiha tanlovini quyidagicha ifodalaymiz (11- rasm).
Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling