Loyihalarni moliyalashtirish
Download 0.62 Mb. Pdf ko'rish
|
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
************************************
“ INVESTITSIYA LOYIHALARI SAMARADORLIGINI BAHOLASH ” 5341200 - “Investitsiyalarni moliyalashtirish” ta li alishi i ha a ala r ara asi i olish uchun yozilgan
“HIMOYAGA RUXSAT ETILDI” “L ihalar i li alashtirish” kafedrasi mudiri i.f.n., dots. E.Nosirov
“__”_____________2013 .
“__”_____________2013 .
TOSHKENT – 2013 3
1.1. O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga
oshirishning ahamiyati va xususiyatlari..................................................................................
6 1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari..................................................
17
1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari ..........
26
II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash amaliyoti tahlili…........................... 37 2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholash............................................................................
2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholash..........................................
45
2.3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash.......................
49
III-BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari............................................................ 54 3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari.......................
54 3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish llari.............................................
58
Xulosa............................................................................................ 64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati........................................... 68 4
Mavzuning dolzarbligi. Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi, eng avvalo, investitsiya loyihalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, samaradorlikni baholashning turli usullari asosida puxta tahlil qilinishi va chuqur baholanishiga g liqligi bilan xususiyatlanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va barqarorligini ta i lash a investitsiyalarning, shu jumladan xorijiy investitsiyalarning beqiyos ri tutishini alohida ta i laga holda shuni aytish mumkinki, investitsiyalarga lga e ti r i g kuchayishi bugungi kunga kelib, mamlakatimizdagi investitsion faoliyatning rivojlantirilishiga olib keldi. Investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni, ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi eng muhim omil ekanligini e tir f etgan holda, milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmining yildan-yilga ortib borayotganlini alohida aytib tish mumkin. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta i la i: “O tga yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollari miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi rsat i h 2011 yilga nisbatan 14 foizga s i. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir.” 1 . Mamlakatimizda investitsiya jarayonlarini rivojlantirish kapital a lag larni a g arish, bu a lag lar i iqtisodiyotning strategik jihatdan muhim lga sohalarga altirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini yaratish orqali milliy investitsiya bozorlarining shakllanishiga a lasha i hamda tovar va xizmat rsatish bozorlari rivojlanishining boshqa omillariga ham pgi a ta sir rsata i. Bu ri a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini e ti baholash, baholashning jahonda keng tarqalgan usullaridan amaliyotda foydalanishni ta i lash hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-
1
ettirish”.T.: “O z e ist ” 2013y 5-6 betlar.
5 iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini va kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirish hozirgi investitsiya jarayonlarini yanada rivojlantirishning asosiy muammolaridan biri li qolmoqda. Mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning mukammal va barqaror emasligi, inflyatsiya darajasi, axborot ta i ti bazasining mavjud emasligi, amaliyotda a ri aralashuv holatlarining hali ham t liq barham topib ulgurmaganligi, valyuta riskining mavjudligi va boshqalar tijorat banklarida investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashga salbiy ta sir etuvchi umumiy sabablardir. Shunday ekan, investitsiya jarayonlarini rivojlantirish, ularni moliyaviy ta i lash a banklarning r i va rolini kuchaytirish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning xorij tajribalarini rga ish, shuningdek, amaliyotga keng tadbiq etish va bu borada duch kelinadigan muammolarni hal etish mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini ochib beradi. Malakaviy ishning maqsadi. Ishning maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini diskontlash usullari asosida baholashni rga ish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish i ha taklif va tavsiyalar berishdan iborat.
malakaviy ish oldiga quyidagi vazifalarning bajarilishi belgilab q ilga : O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlarini bayon etish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslarini rga ish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlarini rga ish; investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholashni amalga oshirish; investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholashni amalga
6 oshirish; “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholashni amalga oshirish;
investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklarini ri chiqish;
investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish i ha tegishli ilmiy-amaliy takliflarni ishlab chiqish. Malakaviy ishning ob’ekti respublikamizda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash faoliyati hisoblanadi. Malakaviy ishning predmeti investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash bilan g liq iqtisodiy munosabatlardir. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu i ha malakaviy ishning nazariy ahamiyati ishda ilgari surilgan nazariy-uslubiy g alar a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni va nazariy asoslarini rga ish a foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Ishda keltirilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar milliy iqtisodiyotda investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish hamda ularning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini va
kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirishni ta i lash a, shuningdek, ilmiy tadqiqot ishlarida q lla ilishi mumkin.
xulosa, f ala ilga a a i tlar r xati a iborat. Ishning xajmi 74 betni tashkil etib, unda 13 ta jadval, 11 ta rasm va 40 ta a a i tlar r hati i z i higa lga .
7
asoslari 1.1. O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlari Milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va rivojlantirishda bugungi kunda asosiy e ti r iqtisodiyotga kiritilgan investitsiyalar va ularning sal g iga qaratilmoqda. Chunki iqtisodiy sish i ta i lash a investitsiyalarning hajmi va ularning tarkibi muhim ahamiyat kasb etadi. Shularni inobatga olgan holda, Prezidentimiz tomonidan mamlakatimiz iqtisodiy siyosati istiqbolini belgilab berishda ustuvor alishlar a biri sifatida investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, xorijiy investorlar uchun yanada qulay sharoitlarni yaratishga e ti r qaratilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb etilgan investitsiyalar hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Buni birgina 2012 yilda kiritilgan jami investitsiyalar hajmidan ham bilib olish mumkin. Milliy iqtisodiyotga tga yili kiritilgan jami investitsiyalar xajmi 2011 yilga nisbatan 14 foizga p li , qiymati 11 milliard 700 million AQSh dollaridan ortiqdir. Jami investitsiyalarning 74 foizdan rtig i mamlakatimizning ichki manbalari hisobidan – korxonalar va aholi a lag lari, investitsiya jarayonlarida tobora faol ishtirok etayotgan tijorat banklari kreditlari, shuningdek, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari a g ar alar a lag lari hisobidan shakllantirilmoqda. Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga si borishida yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida ahamiyat kasb etayotganini ta i lash joiz. Respublikamiz iqtisodiyotida investitsiyalarning s ggi olti yildagi sish sur atlari turlicha li , bunda oldingi yillardagiga nisbatan sish va pasayish tendentsiyalari kuzatilmoqda (1-rasm).
8
1-rasm. 2005-2012 yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotiga yo’naltirilgan investitsiyalarning o’sish sur’atlari, foizda 2 Hozirgi globallashuv sharoitida, bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqib, jahonda investitsiyalar uchun qat i keskin kurash davom etmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishini ta i la iga huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, a lag lar i eng ustuvor alishlar a hamda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish bilan g liq alishlar a mujassam qilish respublikada t azila tga investitsiya siyosatining asosiy tamoyillaridir 3 .
xomashyo va inson salohiyatiga ega lga . O z e ist xorijiy sarmoyadorlarni, avvalo, mamlakatdagi barqaror siyosiy vaziyat bilan ziga jalb etadi. Ushbu mamlakatda tatbiq etilayotgan barcha yangilanishlar respublikani yanada ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish va gullab-yashnatishga kafolat la i” 4 .
2 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil bo la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 76- bet. 3 Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. – T.: TDIU, 2010. – 86-b. 4 O z e ist iqtisodiy axborotnomasi. /№ 3/2011 y., 19 b. 9 Statistik tahlillarni milliy valyutimiz misolida davom ettiradigan lsa , rasmiy a l tlarga ra, 2011 yilning yanvar-dekabr oylarida 18291,3 milliard s li kapital
q il alar zlashtirilga . Investitsiyalarning umumiy
hajmida markazlashgan investitsiyalar 17,5 foizni (3198, 7 milliard s ), investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi esa 23,9 foizni (2-rasm) tashkil etgani ham mamlakatimizda investitsiya jarayonlarining jadal faollashib borayotganini rsata i.
2-rasm. Investitsiyaning o’sish sur’ati va invetitsiya hajmining YaIMdagi ulushi 5 O z e ist jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hukm surayotgan bir sharoitda ham ulkan xorijiy investitsiyalar altirila tga mamlakatlar guruhidan joy olmoqda. Bunga, albatta, mamlakatimizda olib borilayotgan va uzoq strategik maqsadlarni zlaga investitsiya dasturlari hamda qulay investitsiya muhiti
5 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 77- bet.
10
yaratilgani asosiy omil l q a. Davlat investitsiya dasturlari doirasida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar hajmi 2011 yilda 2006 yilga qaraganda qariyb t rt barobarga pa ga . 2011 yilda t g ri a -t g ri investitsiyalar umumiy xorijiy investitsiyalarning qariyb 78,8 foizini tashkil etgan. Bu eng avvalo Prezidentimiz tomonidan mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya etish jarayonining t g ri va aniq olib borilayotgani natijasidir. Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarning ahamiyati t g risi a gapirganda, albatta “investitsiya loyihasi” degan tushunchaning mazmuni, mohiyati t g risi a t xtali tish lozim. “Investitsiya loyihasi” tushunchasining tobora keng q lla ilishi, avvalo, bu tushunchaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi ikki xil a a talqin etiladi: - muayyan maqsadlarga erishishni ( zla ga natijalarni hosil qilishni) ta i l hi qandaydir faoliyatlar ig i isi i amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “x ali tadbiri”, “ish (ishlar ig i isi)”, “loyiha” terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi. - qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur lga huquqiy- boshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi hujjatlar t pla i sifatida qaraladi. Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va q q lla alar a “investitsiya loyihasi” ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida q lla ila i. “Loyiha” tushunchasi birinchi mazmun i ha tushuniladi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi uning altirilga maqsadini amalga oshirish uchun texnologik, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish, e tlar i barpo etish va ishga tushirish jarayonlarini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni zi a mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. T liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni z ichiga
11
qamrab oladi: investitsiya g asi i shakllantirish; investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish; investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash; shartnoma hujjatlarini tayyorlash; loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash; qurilish-montaj ishlari; e t i ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqtisodiy rsat i hlar) monitoringini olib borish. Investitsiya loyihasi z maqsadi, alishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega lga alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan t liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi. Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi a lag lar i safarbar etishga asoslanadi. Investitsiya loyihalarining turlicha klassifikatsiyalari mavjud li , belgilariga qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ri ishlari i ajratish mumkin.
3-rasm. Investitsiya loyihalarining tasnifi 6
6 Muallif tomonidan shakllantirildi Investitsiya loyihalarining tasnifi Amalga oshirish muddati i ha
K la i i ha Asosiy alishi i ha
-qisqa muddatli – 1 yilgacha - rta muddatli – 3-5 yil -uzoq muddatli – 5 yildan ortiq.
- rta ha loyihalar ;
- yirik loyihalar; -megaloyihalar - tijorat loyihalar; - ijtimoiy loyihalar; - ekologik loyihalar; - boshqalar 12
Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik, moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga g liq l aga holda yagona tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat: - loyihani uning butun hayot tsikli davomida ri chiqish; - pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan g liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish ehtimolligini hisobga olgan holdagi xarajatlar kiritiladi; - ishonchlilik va maksimum samara. Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy lishi, ikkinchidan, alternativ loyihalarni solishtirish h g i a yuqoriroq samaraga ega lga loyihani a q l q rish lozim. - vaqt omili hisobi; - loyihani amalga oshirishdagi kutilayotgan xarajatlar va tushumlar hisobi; - baholashning p bosqichligi; - inflyatsiya ta siri va loyihani amalga oshirishdagi bir nechta valyutalarni q llash ehtimolini hisobga olish; - noaniqlik va risklar ta siri i g hisobi; - loyihaning turli ishtirokchilari borligini inobatga olish. Investitsiya loyihalarini har tomonlama (xususan moliyaviy, texnologik, tashkiliy, muddati va boshqalar) xarakterlash mumkin. Bularning har biri investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda muhimdir, lekin p hollarda investitsiya faoliyatida moliyaviy va iqtisodiy mezonlar hal qiluvchi rol a i. Xulosa qilib aytganda, mamlakatda investitsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonini samarali olib borish, kelgusida yuqori daromad keltirib, iqtisodiyotdagi ishsizlik masalasini hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta li , u quyidagilar bilan izohlanadi: - birinchidan, investitsiya loyihalari ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga l alla ga mahsulotlarni ishlab chiqarishni
13
rivojlantiradi; - ikkinchidan, import r i i bosuvchi tovar ishlab chiqarishni lga q ish va buning uchun iqtisodiyotning ustuvor sohalari icha investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va pirovardida aholining e r agi turmush darajasini ta i lash imkonini yaratadi; - uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq x aligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali si borayotgan aholini ish joylari bilan ta i la i; - t rti hi a , korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy- texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; - beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga a lasha i; - oltinchidan, a la at agi i frat zil a i ri la tirish a atta r l a i; - etti hi a , iqtis i tga x ri i g ilg r tash il t hili a shqar ta ri alari i q llash i i ati t g ila i; - sakkizinchidan,ekologiya va atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi va h.k. Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, a i neft va ximiya sanoati, transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo aligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Milliy
iqtisodiyotda amalga
oshirilayotgan investitsiya loyihalarining moliyalashtirish manbalari tarkibiga e ti r beradigan lsak, uning tarkibida 2011 yilda davlat byudjeti a lag lari 5,1 foiz; chet el investitsiyalari 25,3 foiz; korxonalar va aholi a lag lari 49,0 foiz; boshqa manbalar 20,6 foizga etganini k rish mumkin (1-jadval). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari tarkibining zgarishi i ijobiy deb baholanishiga asosiy sabab investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish asta-sekin kamayib, korxonalar va aholi a lag lari, chet el investitsiyalari va boshqa manbalar evaziga aksariyat qismi amalga oshirilmoqda. 14
Download 0.62 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|