Mashinalardan foydalanish asoslari

3.2. Extiyot qismlar zaxirasini aniqlash 
TXK va JT uchun ehtiyot qismlar ehtiyoji texnikadan foydalanish 
jarayonida paydo bo‘ladi va sarflar me’yori ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. 
Me’yor turlari: 
- moliyaviy – ekspluatatsiyaga, shu jumladan TXK va JT turlari bo‘yicha, 
sarflanadigan ehtiyot qismlar o‘rtacha solishtirma harajatlari bilan 
o‘lchanadi, so‘m/100 motosoat; 
- nomenklaturali (N) – bir yilda 100 ta mashina uchun sarflanadigan 
o‘rtacha xarajatlar bilan belgilanadi. Ular 400 dan 800 gacha nomdagi 
detallarni o‘z ichiga oladi. 
- shaxsiy-muayyan xo‘jalik, firma, uyushma uchun ishlab chiqiladi va 
ekspluatatsiya xususiyatlarini hisobga oladi. 
Ehtiyot qism sarfi me’yorlarini aniqlash usullari. 
Me’yorlarni aniqlashning 4 usulidan foydalaniladi: 
1.Analitik usulda detallarni almashtirish oqimining etakchi funksiyasi 
ma’lumotlari asosida aniqlash: 
100
)
(
1



t
t
H
, 
(3.6)
Misol. t = 10 yil; Ω (10) = 14 detal. 
140
100
10
14
100
)
(
1






t
t
H
, ya’ni yilga 100 mashina uchun 140 detal 
almashtiriladi. 
2.Detalni birinchi almashtirishgacha resursini aniqlash: 
100
1


L
L
H
y
II

, 
(3.7)
bu erda: L
y
– mashinaning o‘rtacha yillik ish soati; L
1
– detalning birinchi 
almashtirishgacha bo‘lgan resursi; η – resursning tiklanish koeffitsienti. 
Misol. L
y
=2000soat; L
1
=2400soat; η = 0,8 
104
100
2400
8
,
0
2000
100
1






L
L
H
y
II

detal 100 ta mashina uchun bir yilga. 

---

44 
Agar tiklanish sifati bo‘yicha ma’lumot bo‘lmasa (η = 1,0) , unda 
83
100
2400
0
,
1
2000
100
1






L
L
H
y
II

detal 100 avtomobil uchun bir yilga 
Demak, me’yor 
%
20
100
104
83
104



ga kamayadi. 
3. Mashinaning ishlash muddatida o‘rtacha almashtirilgan detallar soni 
bo‘yicha aniqlash: 
Bitta mashinaning ishlash muddatida detallar almashtirishning o‘rtacha 
soni
1
1
L
L
L
п
a
а




bu erda: L
a
= L
y 
· t
a
100 mashina uchun t
a
yilda almashtiriladigan detallar soni 























a
й
a
a
й
a
a
a
а
III
t
L
L
L
t
L
t
L
L
t
L
L
t
п
H
1
100
100
100
)
(
100
1
1
1
1
1



, 
(3.8)
Yuqoridagi misoldagi ma’lumotlar bo‘yicha va t
a 
= 10 yil bo‘lsa: 
92
10
1
2400
2000
8
,
0
100









III
H
detal
Demak, puxtalik va almashtirishlar dinamikasi bo‘yicha ma’lumotlarni 
hisobga olish, me’yorni 
%
11
100
104
92
104



qisqartirish imkonini beradi. 
4. Detal resursi variatsiyasini qo‘shimcha hisobga olish bo‘yicha aniqlash. 
Resursini mashinaning yillik yurgan yo‘li bilan taqqoslasa bo‘ladigan 
detal uchun almashtirishlar soni

















1
5
,
0
100
2
1
1


v
L
L
t
L
t
H
a
y
a
IV
, 
(3.9)
Misol. Yuqoridagi ma’lumotlarga qo‘shimcha v = 0,89 
H
IV
118
)
1
8
,
10
(
10
1
8
,
0
89
,
0
5
,
0
50
8
,
0
50
10
48
10
100
2





















detal 

---

45 
ya’ni 
%
8
100
118
108
118



H
III
= 108 bilan solishtirganda, me’yor 8 %
ortadi. 
Me’yorlarni aniqlashning birinchi usuli detallarni almashtirish oqimining 
etakchi funksiyasi bo‘yicha aniqlash eng aniq natija beradi, ikkinchi usuli 
detalni birinchi almashtirishgacha resursi bo‘yicha aniqlashda xatolik eng 
katta bo‘ladi, to‘rtinchi usuli detallar resursi variatsiyasini hisobga olish 
bo‘yicha aniqlash me’yorni sezilarli aniqlashtirish imkonini beradi.
Mashina va agregatlar resurslarini me’yorlash. Qishloq xo‘jalik texnikasi 
va uning agregatlari ko‘p martalab tiklangani uchun ularning resurslarini 
me’yorlash texnik-iqtisodiy va hisobiy xarakterga ega. Amaliyotda quyidagi 
me’yorlar qo‘llaniladi: 
- QXT (
м
ме
L
) va agregatlarning (
аг
ме
L
) birinchi va keyingi mukammal 
ta’mirgacha bo‘lgan rejaviy va amaliy resurslar; 
- yillarda (t
a
) yoki moto soatlar bilan o‘lchanadigan mashinaning hisobdan 
chiqqungacha resursi (amortizatsiya resursi). 
QXTlarning hisobdan chiqquncha (mukammal ta’mirgacha) resurslari 
makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada me’yorlanadi. 
Makroiqtisodiy me’yorlar tarmoqlararo va tarmoq ichida balanslar tuzish, 
amortizatsiya chegirma me’yorlarini, yangi mashina bahosini va boshqalarni 
aniqlashda zarur. Bunda barcha xarajatlar va texnika modelining maqbul 
muddati aniqlanadi. 
Tahlillar, ko‘rsatishiga yuk mashinasining ish muddati 10-12 yildan 5-7 
yilga kamayishi quyidagilarga imkon beradi: 
- ro‘yxatdagi mashinalar sonini 20-25% qisqartirish; 
- asosiy agregatlarning mukammal ta’mirga ehtiyojini 8-15% kamaytirish; 
- ATK da TXK va JT ning ishchi kuchiga ehtiyojni 25-30% kamaytirish; 
- ehtiyot qismlar xarajatini 23-40% kamaytirish; 
- keltirilgan xarajatlarni 14-20% kamaytirish. 

---

46 
Mikroiqtisodiy darajada yuk mashinasi egasi t yil ekspluatatsiya 
qilgandan so‘ng uni ishlatishni davom ettirish, yoki yangisiga almashtirish 
yoki yangirog‘iga almashtirish harajatlarini solishtirib, eng maqbul variantini 
tanlashi mumkin.