Mashinalardan foydalanish asoslari

a) 
b) 
 
 
d) 
g) 
6.7-rasm. Pachoqni chiqarish va tekislash shakli: 
a-ushlagich yordamida pachoqni chiqarish; b-ushlagich yordamida to‘g‘rilash; d-bir 
pachoqni bartaraf etish; g-bir necha pachoqni bartaraf etish 
Silliqlash ishlari to‘g‘rilanayotgan yuzaning shakliga mos ushlagichlar-1 
bilan tekislash bolg‘achalari yordamida qo‘lda yoki maxsus jihozlar va 
mexanizatsiyalashgan moslamalar yordamida bajariladi.
Masalan, mashina qanotlarining cho‘zilib ketgan erlarini urish yo‘li bilan 
to‘g‘rilab bo‘lmaydi. Bu hollarda juda pachoq bo‘lgan va tekis bo‘lmay 
qolgan yuzalar kesib olib o‘rniga kerakli listni payvandlash yo‘li bilan 

---

69 
tekislanadi. qiyshiqliklar va egilishlar maxsus mexanik kengaytirgich yoki 
gidropresslar yordamida to‘g‘rilanadi. 
G‘adir-budur bo‘lib qolgan yuzalar, payvand choklari maxsus 
termoplastik massalar (PFN-12, TPF-37), epoksid elimlari yoki yumshoq 
kavsharlash usullarini qo‘llash bilan silliqlanadi. 
Yuza tekislab bo‘lmas holatda bo‘lsa, ayrim bo‘laklari temir arra, temir 
qaychi yoki boshqa asboblar yordamida kesib tashlanib, o‘rniga shablon 
yordamida metall listlardan tayyorlangan bo‘laklar payvandlanadi.
Kuzov detallarining umri mashinalarning umumiy yurgan yo‘li yoki 
ishlash muddati bilan hisoblanadi.
Uzoq ishlashi bo‘yicha kuzov detallari ikki guruhga bo‘linadi: 
- oldingi va orqa qanotlar, orqa g‘ildirak tepa qismlari, oldingi qism 
qirralari; 
- oldingi va orqa panellar, yuk tashish qismi va salon pollari. 
Birinchi guruh detallarining yaroqsiz holga kelishi kuzovning tashqi 
ko‘rinishiga 
salbiy 
ta’sir 
ko‘rsatadi, 
ammo 
uning 
baquvvatlik 
ko‘rsatkichlarini o‘zgartirmaydi. Ikkinchi guruh detallarining zanglashi va 
chirishi mashina baquvvatliligini pasaytiradi. Kuzovning yon ustunlari va 
lonjeronlarining chirishi bunga misol bo‘la oladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, birinchi guruhdagi har qanday detalni 
almashtirish maqsadga muvofiq emas, chunki ikkinchi guruh detallarining 
ishdan chiqqungacha payvandlangan joy yaroqsiz holga kelib qolishi 
mumkin. Birinchi guruh detallarining zanglab emirilishi mahalliy xarakterga 
ega bo‘lib, uncha katta bo‘lmagan yuzalar shikastlanadi. Ularni ta’mirlashda 
termoplastik massalar, epoksid tarkiblar va yumshoq kavsharlardan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi vaqtda katta yuzadagi emirilishni tiklash uchun ta’mirlashning 
«panel» usuli ko‘p qo‘llaniladi. Zanglash yoki falokatga uchrash natijasida 
shikastlangan kuzov bo‘lagi olib tashlanadi, hamda uning o‘rniga yangisi 

---

70 
yoki boshqa mashinadan kesib olingan xuddi shunga o‘xshash ta’mirlash 
detali (paneli) o‘rnatiladi.
Avariyaga uchragan kuzovlarni to‘g‘rilash uchun mahsus moslamalardan 
foydalaniladi, ular kuzov profili bo‘yicha, geometrik o‘lchamlariga rioya 
qilgan holda, tortish yo‘li bilan o‘z holatiga keltiriladi. Bu maqsadlar uchun 
R620 rusumdagi jihozlardan foydalaniladi. Uning ramasiga mashina 
qotiriladi, qo‘lda yoki gidravlik to‘g‘rilash moslamalarida kuzovni tortish va 
to‘g‘rilash ishlari bajariladi. Yuk mashinalarining metall kuzovlari kabina va 
tayanchlardagi kabi to‘g‘rilanadi. Kuzov metallining qalinligi tayanch 
metallining qalinligidan katta bo‘lganligi uchun payvandlash ishlari 
osonlashadi, ammo to‘g‘rilash qiyinlashadi.
Payvandlash ishlari ko‘pincha elektr yoyli usulda bajariladi, to‘g‘rilash 
ishlaridan avval esa yuza 600

650

S gacha qizdiriladi.
Bo‘yoqchilik ishlari kuzov ishlari bilan o‘zaro bog‘liq. ATK sharoitida 
bo‘yash va gruntlash bo‘yoqsepgichlar yordamida bajariladi. 
Eng ko‘p tarqalgani bosim ostida bo‘yoq sepish (0.3

0.7MPa) bo‘lib, u 
mahsus jihozlar talab qilmaydi. Buning uchun bo‘yoq eritkichlar yordamida 
suyultiriladi. Lekin bo‘yoq qurigach, eritgich uchib ketadi va yuzadagi 
bo‘yoq zarrachalari orasida yoriqlar hosil bo‘lib, yuzaning zanglashga qarshi 
xususiyati, ko‘rinishi va sifati pasayadi. 
Takomillashgan bo‘yash usullaridan biri kamroq eritkich qo‘shilgan 
bo‘yoqlardan foydalanish: bo‘yoq 50

70

S gacha qizdiriladi va 0.15MPa 
bosim ostida sepiladi, natijada buyoqni 25% gacha tejash mumkin. Bu usul
bo‘yoqni yuzaga tekis va qalinroq sepish imkonini beradi va yuza silliq 
chiqadi. Ammo yong‘inga qarshi havfsizlik qoidalariga asosan, bo‘yoqchilik 
ustaxonalarida bo‘yoqni faqat issiq suv bilan isitish mumkin, lekin isitish 
anjomi bo‘yash kamerasidan tashqarida bo‘lishi kerakligi qiyinchiliklar 
tug‘diradi. 
Hozirda vaqtda bo‘yoqni mahsus jihozlar yordamida 10

30MPa bosim 
ostida, 0,17

1,0 mm diametrli sepgichlar yordamida sepish usulidan ham 

---

71 
foydalanilmoqda. Bunda mehnat unumdorligi juda yuqori bo‘ladi va 
bo‘yashda katta maydondan foydalaniladi. Bu holda quyuq bo‘yoqlarni 
eritmasdan turib foydalanish mumkin. Bo‘yash vaqtida tumanlik hosil 
bo‘lishi juda kam va bir sepishda kerakli bo‘yoq qalinligiga erishish mumkin. 
Bo‘yalgan yuzaning sifati boshqa usullarga qaraganda pastroq chiqadi, 
chunki yuqori bosim hosil qilish uchun foydalaniladigan plunjerli nasoslar 
bo‘yoqni bir tekis sepilishini unchalik ta’minlay olmaydi. Hozirda bu 
kamchilikni bartaraf etish yo‘llari topilgan. 
Bo‘yash ishlari texnologik jarayoni quyidagi tartibda bajariladi: metall 
yuzani bo‘yashga tayyorlash (zangdan, eski bo‘yoqdan yuzani tozalash), 
shpatlevka surtish (yuzaga surtiladi va silliqlanadi), gruntovka surtish (GF-
021 surtib, 1,5

2,0 soat quritiladi), bo‘yash (ML-12, ML-197, ML-110 
turidagi bo‘yoqlar sepilib, yuza 130

140

S da 20 soat davomida, shu 
jumladan chang yopishmasligi uchun 2 soat, bo‘yoqning yopishqoqligini 
quritish uchun 6 soat, mustahkam bo‘lishi uchun 12 soat quritiladi). 
Zanglashdan himoyalash. Mashinalarning zanglashiga moyillik qiluvchi 
asosiy omillar havoning harorati, namligi va tarkibida tuzlarning mavjudligi 
hisoblanadi. Respublikamizda avtotransport vositalarining aksari qishloq 
joylarida, og‘ir ekstremal sharoitlarda ekspluatatsiya qilinadi va saqlanadi. 
Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan mineral o‘g‘itlar, gerbitsidlar va 
defoliantlar transport vositalarining kuzovlari va boshqa qismlariga, iqlim 
sharoitlariga qaraganda ko‘proq zarar etkazadi. 
Atrof muhit ifloslanishi havo tarkibidagi agressiv kimyoviy moddalarning 
oshib ketishiga, bu esa, o‘z navbatida mashinalarda zanglash jarayonlari 
tezlashishiga 
olib 
keladi. 
Dunyodagi 
metrologik 
xizmatlarining 
ma’lumotlariga ko‘ra, atmosfera oltingugurt ikki oksidi (S
2
O) bilan ko‘proq 
ifloslanmoqda, natijada havodagi namlik bilan qo‘shilib sulfid kislotasini 
hosil bo‘lmoqda. Kislota mashina detallariga o‘tirib, zanglashni tezlashtiradi. 
QXT detallarining zanglash turlari orasida elektr kimyoviy zanglash 
o‘zining katta tezligi bilan ajralib turadi. Bunday zanglash metall yuzalarida 

---

72 
elektr tokini o‘tkazadigan elektrolit (tuzlar, kislotalar va ishqorlarning 
suvdagi eritmasi) hosil bo‘lishi natijasida yuzaga keladi. 
QXTlarning barcha tashqi va ichki detallari zanglashga uchrashi mumkin. 
Kuzov detallari yupqa (0.5

1,2 mm) po‘latlardan tayyorlanadi va faqat 
ozgina qalinlikdagi gruntovka bilan himoyalanadi, ular 2

2,5 yil 
ekspluatatsiyadan keyin, zanglash natijasida, ayrim joylari ishdan chiqadi. 
Qishloq xo‘jalik texnikasi zanglashini oldini olishning ikki yo‘nalishi 
mavjud. Birinchisi - zanglashning oldini olish, ikkinchisi zararli muhit 
ta’siridan himoyalash tadbirlarni o‘z ichiga oladi. 
Albatta, zanglashni keltirib chiqaruvchi sabablarni yo‘qotish maqsadga 
muvofiq, lekin buni qisman amalga oshirish mumkin. Iqlim ta’sirini oldini olish, 
asosan, mashinalarni yopiq joylarda, shamollatishni yaxshi tashkil qilish bilan 
amalga oshiriladi. Zararli moddalar ta’sirini kamaytirish esa qishloq xo‘jaligida 
ishlatiladigan ximikatlarning zararsizlaridan foydalanib maqsadga erishiladi. Lekin 
bu masala kelajakda hal qilinishi mumkin, holos.
Qishloq xo‘jalik texnikasini loyihalashda va ishlab chiqarishda 
ishlatiladigan materiallarni to‘g‘ri tanlash va ijobiy konstruksion ishlamalar 
bilan korroziyalanishni kamaytirish mumkin. Shu bilan birga, kuzov 
detallarini loyihalashda har xil iflosliklar va namlik yig‘iladigan «cho‘ntak» 
joylarni mumkin qadar kamaytirish, tarkibida agressiv moddalar kam bo‘lgan 
yonilg‘i moy mahsulotlaridan foydalanish lozim. 
Keyingi yillarda mashinalarni espluatatsiya va ta’mirlash davrida zararli 
muhit ta’siridan himoyalash keng qo‘llanilmoqda. Mashinalarning tashqi 
qismini himoyalash uchun, ular yuzasiga zanglashga qarshi materialdan 
yupqa parda qoplanmoqda. Buning uchun asosan quyidagi materiallar: plastik 
moy (PVK (GOST 19537-74), VTV-1 (TU 38181180-78), UNZ po TU 
38001277-76), mastika (№ 579, № 580, BMP-1, №4010) va konservatsiya 
moyi qullaniladi. Zanglashga qarshi parda detallarni zanglashdan saqlash 
bilan birga shovqinni ham kamaytirishga yordam beradi.