Мавзу: ёшлик даври ва унинг ўзига хос психологик хусусиятлари

1.2 Yoshlik davri faoliyatidagi ijtimoiy va shaxsiy omillarning psixologik ta’siri.
Milliy Dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, yosh avlod ongining ta’lim olish davridagi rivojlanish tendentsiyalaridan tortib, toki yangicha ўқитиsh texnologiyalarini bola tomonidan ўzlashtiriлиshi va undagi aқliy, intellektual қobiliyatlarga nechoғlik ta’sir kўrsatayotganligini ўrganish, ma’naviy barқamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish ҳам shaxs psixologiyasini teran bilgan ҳolda ўқитshning eng ilғor va zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbiқ etishni taқozo etadi.
SHaxs ma’lum ijtimoiy munosabatlar sistemasida shakllangan ijtimoiy mavjudotdir. Xar bir tarixiy davrda shaxsning ўziga xos xususiyatlari shu davrning ijtimoiy-iқtisodiy ривожланиши va tarbiya tizimiga boғlik ҳolda tashkil topadi, shakllanadi. Yоsh psixologiyasida yoshlik odatda jinsiy voyaga etish bilan boshlanib, kattalikning boshlanishi bilan yaкunlanuvchi rivojlanish bosqichi sifatida belgilanadi. Bundagi birinchi chegara – fiziologik chegaradir. Ikkinchisi esa – ijtimoiy. Bu yosh davri murakkab va ko‘pqirrali. Давр ҳисобланиши билан ёш даврлар психологиясининг ўзига масалаларидандир.
Yoshlikni individ яъни fiziologik, biologik xususiyatlarи va o‘zgarishlarи yoki shaxsларнинг ijtimoiy va psixologik jarayonниниўзига ҳос тарзда номоён бўлиш даври sifatida inson rivojlanishining ichki jarayonlari nuqtai nazaridan tadqiq etuvchi ko‘plab yoshlik nazariyalari mavjud.
Zamonaviy fanning психологиясида илгари сурилган ғоя ва нуқтаи назарларга кўра, yoshlik muammosini rivojlanish omillari va ichki qonuniyatlarini inobatga olgan holda kompleks, har tomonlama o‘rganish kerak экан. Бу даврдаги психологик ривожланиш ўзига хос характерга эгаки, ундаги психик акс эттириш, иэтимоийлашув, ўзини-ўзи бошкариш, мулоқатга киришиш ва вазиятни тўғри таҳлил қилиш жараёнларида negaгогик- psixologik rivojlanish sur’ati va bosqichlari har doim ham ijtimoiy voyaga etish muddati bilan mos kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi bolalarning jismoniy rivojlanishi bir-ikki avlod oldingilardan ikki yilga tezlashgan. Akseleratsiya bilan bog‘liq tarzda o‘smirlik yoshi chegaralari «yashardi» u 14 – 14,5 yoshdayoq yakunlanadi. SHunga muvofiq tarzda yoshlik ham ertaroq boshlanadi.
Yosh psixologiyasini yosh davrlari ўziga xosligi bilan ajralib turadi. Xar bir yosh davri doirasida katta individual farқlar kўrinadi. Yоsh davri doirasiga қanday indvidual farklar kurinadi? Bu birinchidan xayot, faoliyat va tarbiya sharoitining individual variantlari natijasi;Ikkinchidan: tabiiy individual fakrlarning nerv sistemasi, tipologik xususiyatlarning natijasidir. Konkret xayot, faoliyat va tarbiya sharoitlari xilma-xil бўлганi kabi shaxsning individual xususiyatlari ҳам turli-tumandir. Bola shaxsining тараққиётi (usish-mikdoriy jixatdan ortish, тараққиёт-ҳам mikdor, ҳам sifat jixatdan uzgarishdir. Bola jismoniy usadi, psixik jixatdan tarakkiy kiladi) ҳақида ikki xil yunalish mavjud.
1-yunalishga muvofiқ taraққiyot avvalgi narsalarni oddiy takrorlanishidan organizmdagi mavjud bўlgan muayyan sifatlarning shunchaki kўpayishi yoki kamayishidan iborat. Bu taraққiyotning tub sabablarini ochib bera olmaydi.
2- yunalishga kўra taraққiyot қarama-қarshiliklar kurashidan iborat. Bu ilmiy, realistik yunalish bўlib, bolani taraққiyoti organizmning xususiyatlari bilan tashқi muxit sharoiti ўrtasida doimo kelib chiқadigan ziddiyat natijasidir deb kўrsatadiлар. Bunda ўzgarib turuvchi tashқi muxit sharoiti organizmga moslashar ekan, yangi sifatlar xosil қila boradi va u taraққiy қiladi.
Psixik тараққиётda kanday ziddiyatlar bulishi mumkin? Demak, psixologik тараққиёт ҳам қарама-қаршиiklar kurashidan iboratdir.
1)Bolaning shu chokkacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlar orasidagi қarama-қarshilikяъни nutқning paydo bўlishi kattalar bilan munosabatda bўlish extiyojini paydo қiladi.
2) Bolaning eski ҳулқ-atvori shakllari bilan yangi xatti-ҳаракат yangi tashabbuslar orasidagi қарама-қаршиik
3) Bola xayotining mazmuni bilan uning shakli ўrtasidagi қарама-қаршиik bolaning psixologik тараққиётi juda murakkab bўlib, ziddiyatlar natijasida paydo бўлади. Lekin тараққиётning қonuniyatlari fanga ayondir. Differentsial bolalarning psixologik тараққиётi ijtimoiy xayot bilan boғlik бўлган anik shart-sharoitlarda yuz beradi.
Bu individual тараққиётning zaddiyatlarini chuқurroқ tushunishda айрим nazariyalar:
1) «tugma ideyalar» иrsiy nasliy nazariyasi.
2) biologik қonun;
3) biogenetik nazariya;
4) pedalogiya va boshқalar etarli ma’lumot bera olmaydiлар.
Inson umrining uzunligiga ta’sir etuvchi ijtimoiy ekologik omillar:

1. 
   Insonni ўz-ўziga munosabati;
   
2. 
   Ijtimoiy muxitning қulay va noқulayligi;
   
3. 
   Ekologik sharoit
   
4. 
   Xushchaқchaқlik;
   
5. 
   CHekish, ichishdan saқlanish
   

Yirik jaxon psixologlari S.Pako, G.Offre, A.Bine, U.Maynot, E.Medavir, B.G.Anan’ev, N.V.Nagorkiylar inson umrining uzunligiga ta’sir etuvchi omillar tўғrisida ish olib borishgan. Ularning fikricha, ekologik omillar insonning yashash sharoitiga, kamol topishiga ta’sir қiladi. Insonning yashash sharoitlari уни ўраб турган ijtimoiy muxiti, kasb mexnati, turmush tarzi, madaniyati va ma’naviyatinи ўз ичига oladi. Bular inson umrining uzun yoki қisқaligiga ta’sir қiladi.
Insoniy тараққиётning қulayligi jinsiy тараққиётning tezlashuviga ta’sir қiladi. Bunday tezlashuv aktseleratsiya deb ataladi. Aktseleratsiya- bolalar va ўsmirlarda oldingi avlodga nisbatan bўy nisbati va jinsiy тараққиётning tezlashishi, jadallashishidir. Aktseleratsiyaning biologik sabablari oz miқdordagi ionlashgan nurlanishning va radio tўlқinlarining ta’siri қishloқ xujaligi va ўзига ўзгариши, ривожланиши, inson ozuқasida xayvon oқsil moddalarining miқdoriy ўsishi ijtimoiy sabablari xayot temperaturasining kuchayishi, televidenie, radio, kino, informatsiyalar. Oxirgi yuz yil ichida yangi tugilgan bolalarning buyi 0,1-1 smga ogirligi 100-500 gr, 5-7 yoshli bolalarda xar yili buyi 1,5 smga ogirligi 0,5 kgga oshdi. Maktab yoshidagi bolalarning buyi 10-15 sm.ga etdi. Jismoniy etilishi 1-2 yilga tezlashdi. Zakavkaz’eda va Urta Osiyoda xatto yoshlar 9 yoshidan balogatga etganlari ma’lum. Iklim turli xil informatsiya, videofil’m
Usmirlarni xar vaktdagi tarbiya sharoitining uzgarishi psixologik jixatdan ҳулқ-atvorda affektiv xolatni paydo bulishiga, tuknashuv va bar’erlarga sabab buladi. Akliy rivojlanishda ҳам tezlashuv bulishi mumkin. Bunga kulay muxit, ijtimoiy-ta’lim-tarbiya bolalarning faoliyatidagi aktivligi sabab buladi.
Aktselerayiya deganda nimani tushunasiz?Aktseleratsiya usmirlik davrining uziga xos xususiyatlaridandir. Usmirlik inson shaxsining kamol topishida aloxida urin egallaydi. Yиrak xajmi usadi. Bunda:
1) mexnat;jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar katta rol’ uynaydi va ular psixik rivojlanishiga ta’sir kiladi.
Xozirgi balogatga erishish va jinsiy etilishning jadallashuvi tugrisida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Lekin aktseleratsiya muammosiga oid birmuncha karashlar bor.

1. 
   Gаliogen nazariyasi. Bunda aktseleratsiyaga kuyosh nuri ta’siri kilishini asos kilinadi
   
2. 
   Geteroziya nazariyasi)-aralash nikoxga kira boshlaganlik.
   
3. 
   Urbanizatsiya-jamiyat rivojlanishida shaxarning rolini ortishi bu nazariyasi asos kilib olinadi
   
4. 
   Nurlanish nazariyasi. Bunda er yuzida rentgen kurilmalarining kupayishi. atom, vodorod, neytron, bombalarning portlashiv aktsemratsiyaga ta’sir kiladi deb kursatiladi.
   

Xozir ijtimoiy aktseleratsiya psixologiyasi paydo buldi. Uning asoschisi fiziolog olim A.A.Markosyan.Bunga binoan aktseleratsiyaning sababi:
1. Ota-onalarning umumiy saviyasi yuksalgani;
2. Ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmogining kengayishi radio, televidinie,kino, krujoklar, yosh texnik stantsiyalar;
3. Kitoblar, jurnal, maxalliy matbuot.
4.SHaxslararo munosabatlardir deb takitlanmokda.
Inson shaxsi kanday tuzilgan?SHaxs struktukrasi xarakteristikasi .SHaxs 2 xil tuzilishiga ega.
1)Biologik tuzilish,
2)Ijtimoiy tuzilish
1. Biologik tuzilishga: miya funktsiyasi, nerv sistemasi xususiyatlari layokat, irsiy xususiyatlar kiradi.
2. ijtimoiy tuzilish muxit, ijtimoiy ta’lim- tarbiya, bolalarning faoliyatidagi aktivligi kiradi.
Insonning akli rivojlanishiga uni biyalogik tuzilishi ta’siri bormi?SHaxsning bunday tuzilishi uni bir butunligini tashkil kiladi. Biologik tuzilish ijtimoiy tuzilish uchun deyarli asos buladi. CHunki bola onadan kanchalik soglom tugilsa, unda shunchalik ijtimoiy munosabatlar va akliy тараққиёт uchun imkoniyat paydo buladi va aksincha tugma kamchilik (miya funktsiyasi ishining buzilishi, yoki miyani shikastlanishi) soglom akliy тараққиётga ba’zan yul kuymaydi. SHuning uchun ҳам bola тараққиётida xar ikkala tuzilish bir-birini takozo etadi.
Yoshlik davrida odamning umumiy aqliy qobiliyatlari, odatda, allaqachon shakllanib bo‘ladi va ularning bolalikdagidek tez o‘sishi kuzatilmaydi. Biroq ular mukammallashishda davom etadi. Murakkab intellektual operatsiyalarni egallash va tushunchalar apparatining boyishi yigit va qizlarning aqliy faoliyatini mustahkamroq va samaraliroq qiladi, bu esa ularni kattalar faoliyatiga yaqinlashtiradi. Ayniqsa, maxsus qobiliyatlar tez rivojlanadi.