Mehnat muhofazasi va medisina harakati (faoliyati)ni bajaruvchi insonlarning vazifalari

 
BIBLIOGRAFIYA 
 
Centers for Disease Control, www.cdc.gov/niosh/ (accessed December 12, 
2002). 
Georgia Tech Research Institute. 1994, December 12-16. OSHA 501 Training. 
Atlanta, GA: Author. 
 

---

56 
 
3BOB 
 
 
ISHLAB 
CHIQARISHDAGI 
SHIKASTLANISHLAR 
UCHUN ISHCHI-HODIMLARGA BADAL TO'LASH VA 
HISOB-KITOBNI YURITISH 
 
 
 
BOBNING MAQSADLARI: 
 
Ushbu bobni nihoyasiga etkazgach siz quyidagilarga ega bo'lasiz: 
· Ishchi-hodimlarga badal tushunchasini tushuntirib berish 
· Ishchi-hodimlarga badal to'lash evolyutsiyasini ta'riflash 
· Ishchi-hodimlarga badal to'lashga qo'yiladigan har hil talablarni ta'riflash 
· Ishchi-hodimlarga badal to'lash uchun normalar asosini tushuntirib berish 
· Asosiy yozuvlarni qo'llashga qo'yiladigan talablarni aniqlash 
 
MUAMMOLI VAZIYAT
. 
 
Djo Derek ko'pincha ofisda nihoyasiga etkazishning iloji bo'lmagan ayrim 
detallarni nihoyasiga yetkazish uchun ishdan uyga olib ketadi. Garchi uning ish 
beruvchisi uyga ish olib ketishini hech qachon rag’batlantirgan bo'lmasa-da, u 
tajribasi oshayotganligini hisobga oladi va ish bajarilayotgani uchun minnatdor. 
Kunlardan bir kuni Djo ishdan uyga qaytayotganida avtomobil halokatida 
jarohatlanadi. Uning ish beruvchisi Djoning fayllari saqlanib qolganidan ajablanadi 
va unga ishchi-hodimlar uchun mo'ljallangan badal beriladi. 
 
ISHCHI-HODIMLARGA BADAL TO'LASH TO'G’RISIDAGI 
OLDINGI QONUNLAR 
Ish joyida bahtsiz hodisalarning qurbonlariga badal to'lashga bo'lgan dastlabki 
intilishlar Hammurapi Kodeksi zamoniga borib taqaladi. Hozirgi zamonlarda esa 
ish beruvchilarni hodimlar ishda olgan jarohatlari uchun haq to'lashga majbur 
qilishga urinishlar qilingan. Zamonaviyi bunday harakatlar Prussiya davrigacha 
kuzatiladi, u erda 1838 yilda temir yo'l ishchilariga, ular ishda olgan jarohatlar 

---

57 
uchun zararlarni undirishga ruhsat beradigan qonun qabul qilingan. 1884 yilda Otto 
fon Bismark dastlabki ishchilarga badal to'lash to'g’risidagi barcha nemis ishchi-
hodimlari uchun harakatdagi qonunni kuchga kiritdi. Viskonsin 1911 yilda 
Qo'shma Shtatlarida dastlabki muvaffaqiyatli ishchilarga badal to'lash to'g’risida 
qonun qabul qildi. 
Ishchi-hodimlarga badal to'lash haqidagi qonunlar, ish beruvchini ishchilarga 
jarohatlari va yo'qotgan vaqti uchun pul to'lashga majbur qilib, ish joyidagi bahtsiz 
hodisalarning qurbonlariga badal to'lash uchun ishlab chiqilgan. Ishchilarga badal 
“hatosiz” sug’urta deb hisoblanadi. Ariza berilganida ish beruvchi yoki ishchi 
tomonidan nosozlikka yo'l qo'yilmaydi. Bu qonunlar qabul qilinguncha ishchi faqat 
fuqaroviy huquq, umumiy huquq shakliga muvofiq yordam so'rab ish beruvchiga 
nisbatan da'vo berishi mumkin edi.Umumiy huquqqonun chiqaruvchi organlar 
tomonidan tayyorlanadigan va kuchga kiritiladigan statut huquqidan farqli ravishda 
o'tmishdagi sud qarorlariga asoslangan yozilmagan qonunlar to'plamini o'zida 
namoyon etadi. Umumiy huquqning dastlabki da'volarida ish beruvchilar quyidagi 
mudofaa qobiliyatidan juda muvaffaqiyatli foydalandilar: 
• Tavakkalni qabul qilish. Hodimlar ish bilan bog’liq tavakkallarni o'z 
zimmasiga oladilar va shu tariqa jarohatlar uchun badal olishga har qanday 
huquqdan mahrum bo'ladilar. 
• Ehtiyotsizlik. Hodimlar hay darajada aybdor bo'lishlaridan qat'i nazar, o'z 
jarohatlariga o'zlari sababchi bo'lgani bois, ularga badalni qaytarishga ruhsat 
berilmaydi. 
• O’rtoq-hizmatkor qoidasi. Bahtsiz hodisa boshqa hodim yoki hodimlarning 
hatosi oqibatida yuz bergan bo'lsa, ish beruvchi aybdor hisoblanmaydi. 
Umumiy huquqning ushbu yuqoridagi uchta mudofaa qobiliyati ishchi-
hodimlarga badal to'lash to'g’risidagi qonunlar har bir shtatda kuchga kirganidan 
keyin bekor bo'ldi. Ish beruvchilar bu qonun hujjatlarini qabul qildilar, chunki 
badal to'play olish uchun, hodimlar o'zlarining da'vo berish huquqidan voz 
kechishlari kerak edi. Hodimlar ham bu qonun hujjatlarini qabul qildilar, chunki u 
badal to'plash uchun ish beruvchiga nisbatan da'vo berish talabini bekor qildi. 1948 
yilga kelib har bir shtat ishchi-hodimlarga badal to'lash to'g’risida qonun qabul 
qildi. O'sha qonunlar qabul qilinganida, ular “ishchilarga badal to'lash” haqidagi 
qonunlar deb atalar edi. Bugungi kunda ular “ishchi-hodimlarga badal to'lash” 
to’g’risidagi qonunlar deb ataladi.
Ishchi-hodimlarga badal to'lash to'g’risidagi qonunlar qabul qilinguncha, 
ishlab chiqarishning pol harajatlari ish beruvchilar tomonidan kiritilmas edi, lekin 
buning o'rniga ular hodim zimmasiga yuklangan edi. Arraning ochiq polotnosida 
qo'riqlashni ta'minlash bo'yicha oddiy muammoning echimini loyihalashtirish 

---

58 
o'rniga, ish beruvchi hodimga jarohatlanish tavakkalini ziimasiga olishga ruhsat 
berdi. Mashinalarni qo'riqlashdan ko'ra, hodimni almashtirish arzonroq edi.
Ko'pchilik shtatlar qonunlarni bajaruvchi kompaniyalarga da'vo berishni 
taqiqlaydi, qasddan hujum qilishlar, va jarohatga olib kelishi so'zsiz bo'lgan o'ta 
havfli sharoitlar bundan mustasno. Bu qoida g’alabaning yutqiziqsiz vaziyati 
sifatida ishlaydi. Biroq, ayrim shtatlarda hodimlar ishchi-hodimlarga badal to'lash 
afzalliklarini to'plar va qonunlardagi imkonlar yordamida ish beruvchilarga 
nisbatan da'vo berishda muvaffaqiyatga erishar edilar. Muvaffaqiyatli misolga 
amal qilib, hodim shunchak ishchi-hodimlarga badal to'lash jamg’armasiga olgan 
afzalliklari uchun tovon to'laydi. Bu nisbatan yangi tajriba bo'lib, u achinuvchi 
jyurilar natijasi bo'lib hisoblanadi, chunki ular ko'p hollarda ish beruvchilar va 
ularning sug’urta kompaniyalarini naqd pulning tubsiz chegarasiz manbai deb 
tushunadilar. Bu ayrim hodimlar uchun jozibali mulohaza, chunki bo'nak to'lovi 
bilan to'lanadigan hech qanday harajat bo'lmaydi, va ular da'vo muvaffaqiyatli 
yakunlansa, mo'maygina daromad oladilar. Bunday munosabatlar ishchi-
hodimlarga badal to'lash to'g’risida qonun hujjatlarining ruhini buzadi, lekin ayri 
shtatlardagi me'yoriy-huquqiy hujjatlarga hos kamchiliklarning natijasi bo'lib 
hisoblanadi.