Mundarija: kirish I bob. Ijtimoiy normalar turlari

I BOB. Ijtimoiy normalar turlari
Muayyan normalarning umumiyligi, tizimi ma’lum bir huquqiy institutni, quyi tarmoqni, huquq sohasini, umuman huquqni tashkil qiladi. O’z navbatida, me’yor murakkab tuzilishga ega, birinchi navbatda yadro - uning elementlari atrofida "aylanuvchi", uning belgilari paydo bo’ladigan xatti-harakatlar qoidasi. Qonun ustuvorligi o’zgartirilishi, bo’linishi, kengaytirilishi mumkin.Huquqiy davlat - davlat tomonidan o’rnatilgan yoki e’tirof etilgan, davlat majburlash imkoniyati bilan ta’minlangan, jamoat munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy majburiy norma. Ijtimoiy normalar shakllanadi yagona tizim, qonun ustuvorligi esa unda alohida quyi tizim hisoblanadi. Ijtimoiy normalarning bir turi sifatida huquq normalari ular bilan juda ko’p umumiyliklarga ega va shu bilan birga o’ziga xos xususiyatlari bilan ulardan farq qiladi. Huquqiy va ijtimoiy normalardagi umumiylik quyidagilarda namoyon bo’ladi:
1) ko’pincha ijtimoiy normalar bir xil retseptlarni o’z ichiga oladi. Masalan, o’g’irlik qonun tomonidan jinoyat, din – gunoh, axloq – yomon ish sifatida baholanadi. O’z-o’zini himoya qilish zarari ham qonun, ham axloq bilan oqlanadi;
2) axloq normalari, diniy va korporativ normalar huquqiy shaklga ega bo’lishi mumkin. Masalan, o’tkinchilarni haqoratlash, jamoat joyida haqoratli so’zlar (axloq normalarini buzish) deb hisoblanadi. ma’muriy huquqbuzarlik (mayda bezorilik) va shunday jazolanadi. Ukrainada ba’zi diniy bayramlar (masalan, Rojdestvo, Pasxa) qonun hujjatlarida mustahkamlangan;
3) korporativ normalar va din normalari kabi huquq normalari ham hujjatlashtirilgan. Masalan, korporativ normalar tijorat tashkilotining ustavida, diniy normalar - muqaddas kitoblarda (Injil, Qur’on, Vedalar), huquqiy normalar - qonun yoki qonunosti hujjatlarida;
4) ijtimoiy normalar maqsad birligiga ega. Ular ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Din, axloq, huquq me’yorlari ham ulkan tarbiyaviy salohiyatga ega bo’lib, ular inson shaxsining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Huquqiy normalarning ijtimoiy normalar orasidagi o’rni o’xshashlik bilan cheklanmaydi, ijtimoiy tartibga solish tizimida huquqning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan farqlar ham mavjud:
1. Qonun ustuvorligi davlat bilan bog’liq. Davlat huquqiy normalarni belgilaydi, o’zgartiradi, bekor qiladi yoki rasman tan oladi;
2. Qonun ustuvorligini buzish davlatning huquqiy javobgarlik ko’rinishidagi salbiy munosabatiga sabab bo’ladi. Axloqiy me’yorlarni buzish faqat jamoatchilik tomonidan qoralash, korporativ me’yorlarni buzish - bu normalar amal qiladigan tashkilotning reaktsiyasi va diniy me’yorni buzish - cherkov tomonidan sanktsiyalar;
3. Qonun ustuvorligi faqat ma’lum bir din tarafdorlari yoki korporatsiya a’zolariga emas, balki barcha odamlarga nisbatan qo’llaniladi.
Shu bilan birga, qonun ustuvorligi ham o’ziga xos ijtimoiy-madaniy xususiyatlarga, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan maxsus ijtimoiy normadir. Huquqiy davlat “Neolit ​​inqilobi” natijasida ishlab chiqarish iqtisodiyotining shakllanishi, shahar-davlatlar va boshqa davlatchilik turlarining rivojlanishi, oila-nikoh munosabatlarining yangi shakllari, ma’naviy-ruhiy va ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish maqsadida paydo bo’ldi. Ilk sinfiy jamiyatlarning ijtimoiy hayoti va boshqalar. Huquqiy davlat ibtidoiy jamiyatning “mono-me’yorlari”dan mazmunan ham, shaklan ham farq qiladi. Shuningdek, u axloq normalari va boshqa ijtimoiy me’yorlardan o’zining rasmiy aniqligi, aniq yozma belgilanishi va ehtimol, eng muhimi, ijroni ta’minlash uchun davlat majburlash imkoniyati bilan farq qiladi. Qonun ustuvorligi majburlash orqali emas, balki umumiy majburiy ma’noga ega bo’ladi. Davlat majburlash imkoniyatini ta’minlash, lekin u eng tipik, eng ko’p takrorlanadigan jarayonlarni, sabab-oqibat munosabatlarini, xatti-harakatlar modellarini qamrab olganligi sababli. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Qonun ustuvorligi faqat bitta ish uchun emas, balki bir xil turdagi bunday ishlarning butun organik miqdori uchun ham qoidadir. Va bu uning katta ijtimoiy qiymati. Ijtimoiy hayotning real va ijtimoiy muhim jarayonlarini jamoaviy ongi, jamoatchilik ongini tushunish natijasida paydo bo’ladigan qonun ustuvorligi ushbu jarayonlarga foydali, ijtimoiy qimmatli rivojlanish yo’nalishini beradi yoki bu jarayonlarni tartibga soladi, barqarorlashtiradi, o’rnatishni belgilaydi.Barqaror muvozanat holati yoki ikkalasini ham amalga oshiradi. Shuning uchun ham huquqning me’yoriy mazmuni insoniyatning buyuk madaniy yutug’i, sivilizatsiya elementidir.
Kommunal dehqonlarning harajatlarini tartibga soluvchi, mehnat natijalari va ularni taqsimlash hisobi usuli sifatida paydo bo’lgan qonun ustuvorligi o’z ta’sirini jamiyatning siyosiy, ijtimoiy tuzilmalariga, xuddi tuvaldagi iplar kabi bir-biriga bog’lab qo’ydi. davlat tuzilmalari bilan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirish va amalga oshirishning muhim boshlanishidan biriga aylandi va hokazo. Qonun ustuvorligi ijtimoiy muvozanat holatini ham yaratadi, chunki har bir shaxs jamiyatning boshqa a’zosining tegishli xatti-harakatini, ya’ni o’z xatti-harakatini ham, jamiyatning boshqa a’zosiga nisbatan munosabatini ham shakllantirishga imkon beradigan bashorat qilinadigan xatti-harakatni shakllantiradi. Huquqiy davlatning ijtimoiy ahamiyati esa aynan shundan iboratki, u shaxsning ana shu psixologik munosabatini yaratib, ijtimoiy barqaror ijtimoiy davlatni shakllantiradi. Boshqa so’zlar bilan aytganda. Qonun ustuvorligi insoniyatning madaniy rivojlanishida ham g’alaba qozondi, chunki u o’ziga xos murojaat qiluvchilarning tipik holatlarda xatti-harakatlarini tartibga solib, ularda jamiyatning boshqa a’zolarining oldindan aytib bo’ladigan, tushunarli xatti-harakatlarini, ularning munosabatlarini kutishni shakllantiradi. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi. Kundalik hayotda, jamoada, oilada odamlar o’rtasidagi ko’plab munosabatlar axloq ob’ekti bo’lib, lekin qonuniy tartibga solinmaydi. Huquqiy davlatning mazmuni ko’proq o’ziga xoslik bilan tavsiflanadi, bir qator hollarda huquqiy normalar juda batafsil tafsilotlar va aloqalarni nazarda tutadi. Huquqiy davlat muayyan ijtimoiy munosabatlar, shart-sharoitlarni umumlashtirish, ijtimoiy-huquqiy tiplashtirishdir. Qonun vakolatli davlat organlari tomonidan ma’lum tartibda o’rnatilgan qat’iy belgilangan huquqiy hujjatlardan iborat. U davlat irodasini, davlat hokimiyati tepasida turgan xalqning, ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongini ifodalaydi.Axloq jamiyatning tabaqalarga boʻlinishi va davlat tashkil topishidan oldin ham paydo boʻlgan. Axloq normalari jamoatchilik fikrida shakllanadi. Axloq tamoyillari va me’yorlarini tizimlashtirish, "axloq kodeksi"da to’plash mumkin, lekin umuman olganda, axloqiy qarashlar, g’oyalar, talablar jamoatchilik fikrida ifodalanadi, ularga etkaziladi.Axloqiy qarashlar, g’oyalar badiiy adabiyot orqali yetkaziladi; san’at, ommaviy axborot vositalari. Axloq qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar sohasiga qaraganda kengroq munosabatlar sohasini qamrab oladi.