Mundarija: kirish I bob. Ijtimoiy normalar turlari

II BOB. HUQUQ VA AXLOQ O’RTASIDAGI FARQ
Huquq va axloq o’rtasidagi farq shaxsning xatti-harakati motivlarini baholashda namoyon bo’ladi. Qonun huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etgan shaxsning xulq-atvorini har tomonlama baholash zarurligini belgilaydi. Ammo huquqiy nuqtai nazardan, agar shaxsning xatti-harakati, natijalariga ko’ra, qonuniy, qonuniy bo’lsa, muayyan ishda qanday motivlarga amal qilganligining farqi yo’q.
Axloq nuqtai nazaridan, insonning qonuniy bo’lgan muayyan xatti-harakatni tanlashdagi rag’batlari, motivlari, niyatlarini aniqlash muhimdir. Shunday qilib, huquq va axloqning asosiy o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatishimiz mumkin:
1. Kelib chiqishi bo’yicha. Axloq normalari jamiyatda odamlarning ezgulik va yomonlik, or-nomus, vijdon, adolat haqidagi tasavvurlari asosida shakllanadi. Ular jamiyat a’zolarining ko’pchiligi tomonidan tushunilishi va tan olinishi bilan majburiy ma’noga ega bo’ladi. Huquq normalari davlat tomonidan o’rnatiladi va kuchga kirgandan so’ng, ularning harakatlari sohasidagi barcha shaxslar uchun darhol majburiy bo’ladi.
2. Ifoda shakliga ko’ra. Axloqiy me’yorlar maxsus aktlarda belgilanmaydi, ular odamlar ongida o’z ichiga oladi. Huquqiy normalar rasmiy davlat hujjatlari - qonunlar, farmonlar va boshqalarda ifodalanadi.
3. Huquqbuzarliklardan himoya qilish usuli bilan. Huquq va axloq normalari huquqiy jamiyat ko’p hollarda ular o’z retseptlarining adolatliligini odamlarning tushunishi asosida ixtiyoriy ravishda kuzatiladi. Lekin axloqiy me’yorlarning amalga oshirilishi insonning ichki ishonchi bilan bir qatorda jamoatchilik fikri bilan ham ta’minlanadi. Huquqiy normalar uchun bu etarli emas, shuning uchun bu yerda davlat majburlash choralari qo’llaniladi.
4. Tafsilot darajasi bo’yicha. Axloq normalari xulq-atvorning eng umumlashtirilgan qoidalaridir. Huquqiy normalar - bu jamoat munosabatlari ishtirokchilarining aniq belgilangan qonuniy huquq va majburiyatlarini ifodalovchi batafsil xulq-atvor qoidalari.
Shu munosabat bilan normativ yoki ijtimoiy tartibga solish tushunchasi qo’llaniladi. Normativ (ijtimoiy) tartibga solish - bu ijtimoiy normalarni yaratish va amalga oshirish orqali odamlar o’rtasidagi munosabatlarni, ularning xatti-harakatlarini tartibga solish. Bunday tartibga solish jamiyatning odamlarning xatti-harakatlarini tartibga solishga, ularni muayyan qoidalarga bo’ysundirishga bo’lgan ob’ektiv ehtiyojini ifodalaydi. Normativ tartibga solish quyidagi nuqtalarni o’z ichiga oladi: 1) ijtimoiy me’yorlarni (xulq-atvor namunalarini) ishlab chiqish; 2) ushbu normalarning jismoniy shaxslar, tashkilotlar faoliyatida amalga oshirilishi; 3) belgilangan qoidalar buzilgan taqdirda ta’sir (ko’ndirish, majburlash) choralarini qo’llash. Doirasida umumiy tushuncha Normativ tartibga solishning bir nechta kichik turlari mavjud. Bularga odat va an’analarga asoslangan tartibga solish kiradi; axloq (axloq) me’yorlari asosida tartibga solish; huquqiy tartibga solish va boshqalar.
Binobarin, ijtimoiy (me’yoriy) tartibga solish bizning oldimizda turli ifoda shakllarida namoyon bo’ladi. U biron bir regulyatorda yopilmaydi. Aksincha, ijtimoiy tartibga solish inson mavjudligining barcha ko’p qirrali va murakkabligini aks ettiradi (vosita qiladi).