Muqaddima

RANG KO’RISH NAZARIYALAR1 
XIX 
asming boshida T. Yung uchta asosiy rangni aralashtirsa, boshqa xoxlagan 
rangni olish mumkinligiga asoslanib, rang ko
‘
rishning uch komponentli nazariyasini 
takhf qildi. Bu nazariya to
‘
r pardaning har qaysi nuqtasida uchta asosiy (qizil, yashil, 
binafsha) ranglarni sezuvchi tuzilma- larn bo`lishi kerakiigini taxmin qilgan. Nurlar 
rangidan qat‘iy nazar, bu tuzilmalarning har uchalasiga ta‘sir qiladi. Ammo, qizil rang 
ko
‘
proq qizilni sezuvchi, yashil rang ko
‘
proq yashilni sezuvchi va binafsha rang ko
‘
proq 
binafsha rangni sezuvchi tuzilmalarni ta‘sirlaydi. To
‘
r pardaning har bir nuqtasidagi 
uchliklarning ta‘sirlanish nisbatiga qarab bo'yoqlar aralashadi va u yoki bu rang seziladi. 
Asrimizning oltmishinchi yillarida olkazilgan tajribalar kolbachalarni ulardagi nur 
yutuvchi pigmentiga qarab chindan: ham uch turga bo`linishini ko
‘
rsatdi. Ularning biri 
eng ko
‘
p miqdorda qizil, to`lqin uzunligi 560 nm bo`lgan nurlarni, ikkinchisi toiqin 
uzunligi 530 nm bo`lgan yashil, uchinchisi to Iqin uzunligi ‗30 nm bo`lgan binafsha 
nurai yutish qobiliyatiga ega. 
Kolbachalarning qo
‘
zg
‘
alish darajasi yutilgan nur energiyasiga bog
‘
liq. Qizil rang 
«qizil» kolbachalarni kuchli qo
‘
zg‘atish bilan birga «yashil» va «binafsha» kolbachalarni 
ham malum darajada qo
‘
zg‗atadi. Xuddi shunday yashil rang «yashil» kolbachalarni 
nihoyatda qo
‘
zg‗atib, malum darajada «qizil» va «binafsha» kolbachalarga ta‘sir qiladi 
va q. k. Kolbachalar faollanishi darajasidagi farq turli rang sezishning asosidir. 
Spektri keng yorug‘lik, masalan, quyosh nuri, uch turdagi kolbachalarni deyarli bir 
darajada qo‗zg‗atadi, shuning uchun rangsiz, «oq» bo`lib ko
‘
rinadi. 
Ko
‘
p jihatdan qoniqarli bo`lgan rang ko
‘
rishning uch komponentli nazariyasi ba‘zi bir 
psixofiziologik kuzatishlar natijasini tushuntira olmaydi. Masalan, yashil xalqa qamrab 
atgan kulrang doiraga qarasak, doira qizil bo`lib ko
‘
rinadi, Fizika qonunlari bo'yicha 
kulrang doira atrofida qanday xalqa bo'lmasin, bu doiradan qaytarilgan nurlar spektri 
o'zgarmaydi. Yoki nima uchun havorang va sariq ranglar, qizil va yashil ranglar 
aralashganida biri ikkinchisining yo'qolishiga, oq rang hosil bolishiga olib keladi. 
Bu faktlarni tushuntirish uchun E. Gering uch opponent tizimlar nazariyasini taklif 
qildi. Bu nazariya bo'yicha sariq, havo rang, yashil va qizil asosiy ranglar hisoblanadi. 
Bu to'rtta rang antagonistik mexanizmlar yordamida yashil- qizil va sariq-havorang 
juftlarga boglangan. 
Jufflarni tashkil qiluchi ranglar qarama-qarshi (oponent) ranglar hisoblanadi va 
shuning uchun yashil-qizil, havorang-sariq ranglar bo`lmaydi. 
Gering nazariyasi bo'yicha, asosiy ranglarning o'zaro ta‘siri kolbachalarda emas, 
antagonistik munosabatda bo`lgan neyronlar pog‘onasida yuzaga chiqadi. Malum 
neyronni yashil rang qo'zg‘atsa, qizil rang uni tormozlaydi. Bunday ney ronlar borligi 
bevosita tajribalarda ko
‘
rsatilgan, ba‘zi rang ko'ruvchi. umurtqali hayvonlarning to
‘
r 
pardasida «qizil — yashil» gorizontal hujayralar topilgan. Ularning retseptiv sohasiga
to`lqin uzunligi ‗00—600 nm bo`lgan (yashil) nur bilan ta‘sir qilinsa, neyron 
membranasi giperpolyarizatsiyaga uchraydi (neyron tormozlanadi), ta‘sir qiluvchi 
numing to`lqin uzunligi 600 nm dan yuqori bo`lsa, depolyarizatsiya rivojlanadi (neyron 
qo
‘
zg‘aladi). Ganglioz hujayralar qavatida va lateral tizza tanada ham o‗ziga xos rangni 
farqlovchi neyronlar bor. 
Bir vaqtlar rang ko'rishning uch komponentli va Geringning opponent ranglar 
nazariyalari qarama-qarshi hisoblanardi. Hozir bu nazariyalarning bin ikkinchisini 

---

260 
toldiradi, desak to'g‘ri bo`ladi. Uch komponentli nazariya retseptorlar pog‘onasidagi 
hodisalarni yaxshi tushuntirsa, Gering nazariyasi ko
‘
ruv tizimining yuqori pog‘onasi, 
neyronlar o'rtasidagi hodisalarni tushunarli qiladi.