O’ zbeki s t o n resp u blika s I oliy V a o’ r t a maxsu s t a ‘ L i m vazirlig I
Miloddan avvalgi III-II asrlarda Qang’ va Davan davlatlari
Download 3.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
6. Miloddan avvalgi III-II asrlarda Qang’ va Davan davlatlari
O’rta Osiyo yunon-makedon istilosi va salavkiylar sulolasi hukmronligidan keyin mil. avv. III asr boshida hozirgi Toshkent vohasida va Sirdaryoning o’rta va shimoliy oqimi hududlarida Qang’ davlati vujudga kelgan. Bu davlatning etnik tarkibini turli qabila, elatlar tashkil etgan. Unda etakchi qang’arlardan tashqari katarlar, kamarlar, toharlar, apasshaklar, asiylar va boshqa qabila, urug’lar ham yonma-yon istiqomat qilganlar. Mil. avv. II-I asrlar Qang’ davlatining eng kuchaygan davri edi. Shu davrlarda Qang’ bir qator viloyatlarni o’z tobeligiga bo’ysundirgan edi. Xitoy solnomalarida bu viloyatlarning 5 ta nomi tilga olinadi. Bular – Susye (Kesh-Shahrisabz), Fumu (Zarafshon vodiysi), Yuni (Toshkent viloyati), Gi (Buxoro vohasi), Yuegyan (Urganch shahri va viloyati). Mil. avv. II-I asrlarda Orol dengizining shimoliy sharqidagi Yantsay (Hozirgi Qizil O’rda) va Yan erlari ham qang’arlar tobeligida bo’lgan. Shunday qilib, o’z davrida Qang’ davlati O’rta Osiyoda yirik davlatga aylangan edi. Bu davlatning yirik shaharlari sirasiga Aris daryosi sohilidagi O’tror va hozirgi Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumani hududida joylashgan Qanqa (Qang’iz) shaharlari kiradi. Bu shaharlar o’sha davr shaharsozligining yuksak namunalarini o’zida mujassamlashtirgan. Qang’ davlatini boshqarishda podshohning roli va o’rni katta bo’lgan. Shu bilan birlikda davlat va jamiyat hayotiga oid ko’plab muhim masalalarni hal etishda urug’ va qabila oqsoqollaridan iborat Oliy Maslahat kengashining mavqei ham alohida o’rin tutgan. Binobarin, podshoh o’z ichki va tashqi siyosatini yuritishda kengash bilan maslahatlashgan. Viloyat boshliqlari turkiy maqomda jobu yoki yobg’ular deb atalganlar. Ular o’z hududlarini boshqarishda bir muncha mustaqillikka ega bo’lib, markaziy hokimiyatga boj to’lab turganlar. Qang’ hukmdorlari mintaqadagi siyosiy vaziyatga ham faol aralashib, undagi muvozanatni saqlash bobida izchil siyosat olib borganlar. Ayniqsa ular Xitoyga nisbatan mustaqil siyosat yuritganlar. Shuning uchun ham Qang’ davlati o’z qo’shnilari - Davan, 55 Qashg’ar, Yorkent singari mustaqil hududlarga nisbatan Xitoyning da’vosi va istilochilik yurishlariga keskin qarshi chiqqan va lozim bo’lganda o’z harbiy kuchlari bilan ularga yordamga kelgan. Mamlakat aholisining asosiy tarkibini turkiy etnoslar tashkil etgan. Ularning ancha qismi o’troq hayot kechirganlar. Aholining ma’lum qismi ko’chmanchilik bilan shug’ullangan. Daryo va soylarga tutash vohalarda dehqonchilik madaniyati rivojlangan. Shaharlarda savdo-sotiq, hunarmanchilik rivoj topgan. Mahaliy hunarmandlar tayyorlagan urush qurollari (qilich, xanjar, oybolta, o’tkir uchli nayzalar va b.), xo’jalik asbob-uskunalariga talab - extiyoj katta bo’lgan. Qoramozor, Qurama va Chotqol tog’larida temirchilik, miskarlik hunarini rivojlantirish uchun kerak miqdordagi mis, temir, singari ma’danlar qazib olingan. Toshkent atrofidagi Oqtepa 1, Oqtepa 2, Choshtepa, Qovunchitepa, shuningdek O’tror, Sirdaryo havzasida topilgan ko’plab noyob dalillar Qang’ davlatida yuksak moddiy va madaniy hayot tarzi mavjud bo’lganligidan dalolat beradi. Buni «Qovunchitepa madaniyati» nomi bilan tarixga kirgan qadimgi madaniyat namunalari ham isbot etadi. Qang’aliklar chorvachiligi va yilqichiligi to’g’risida ham alohida fikr aytish mumkin. Xitoyliklarni maftun etgan zotdor, tulpor otlar xuddi mana shu hududda va qo’shni Davan yaylovlarida boqilgan. Xitoy solnomachilari Qang’da chorva mollarining mo’l-ko’lligini, sut-qatiqlarning g’oyatda mazali va to’yimliligini ta’rif etganlar. Qang’a davlatining xalqaro karvon savdosidagi mavqei ham baland bo’lgan. Bunda Buyuk ipak yo’li alohida o’rin tutgan. III asr o’rtalarida Qang’ davlati zaiflasha boshladi. Qang’ davlatidan birinchi bo’lib xorazm ajralib chiqdi. Xorazm davlatining poytaxti dastlab hozirgi Tuproqqal’a shahar harobalarining o’rnida bo’lgan. Xorazmshoh Afrig’ Kat shahrini qayta tiklab, mustahkam qasr va binolar qurdirib, 305 yilda poytaxtni Katga ko’chiradi. Kumush tangalar zarb ettirib, davlatni har jihatdan mustahkam boshqaradi. Davan nomi bilan mashhur bo’lgan davlat Vatanimiz hududidagi qadimgi davlatlardan sanalsa-da, biroq uning haqqoniy tarixi xususida hozirgacha to’la ma’lumotlar topilmagan. Xitoylik elchi Chjan Tsyan yozma manbalarida Farg’ona vodiysidagi davlatni Davan (Da-yuan) deb atagan. Vaholanki, Farg’ona vodiysi ham ajdodlarimizning madaniy, o’troq hayoti kechgan, o’z davlatchiligiga ega mustaqil hudud sifatida Yunon-Baqtriya, Qang’a singari qadimgi davlatlar bilan tenglasha olishiga hech bir shubha yo’q. Buni mil. av. II asr oxirlarida (128 yilda) bu o’lkaga tashrif buyurgan Xitoy elchisi Chjan Tsyan yozib qoldirgan esdaliklar ham isbot etadi. Manbalarda aytilishicha, bu davrda Farg’onada 300 ming nafar aholi yashagan. Uning 70dan ziyod katta-kichik shaharlari bo’lib, ularda savdo-sotiq, hunarmandchilik yuksak darajada rivojlangan. Mamlakat poytaxti Ershi (hozirgi Andijon viloyatning Marhamat tumanida joylashgan) o’z davrining obod, ko’rkam va aholisi gavjum shaharlaridan sanalgan. Qadimgi O’zgan, Koson ham Davanning eng mashhur shaharlari sirasiga kirgan. Davan hududida 10 dan ortiq yirik dehqonchilik manzilgohlari mavjud bo’lib, ularda erli mirishkor aholi sholi, bug’doy va 56 boshqa dehqonchilik ekinlari etishtirish bilan shug’ullangan. Bularga Aravonsay, Oqbo’ra, Sultonobod, Qo’rg’ontepa, Andijonsoy, Moylisoy, Ulug’nor, Yilg’insoy, Shahrixonsoy kabi dehqonchilik makonlarini nisbat berish mumkin. Xitoy sayyohi vodiyda uzumchilik nihoyatda rivojlanganiga, shu bilan birga undan noyob sharbat va uzoq muddat saqlanadigan, quvvati o’tkir musallaslar tayyorlash yuksak darajada yo’lga qo’yilganligiga alohida urg’u beradi. Davandagi ijtimoiy-siyosiy hayotning yana bir muhim jihati - bu ayollarning jamiyatda tutgan mavqeining alohidaligidir. Chjan Tsyanning e’tiroficha, bu erning erkaklari ayollarga alohida hurmat ko’rsatganlar. Boshqacha qilib aytganda, xotin-qizlarning har qanday topshirig’i erlar tomonidan bajarilishi shart hisoblangan. Davlat hukmdori mamlakat hayotiga oid har qanday ichki va tashqi masalalarni hal etishda Oqsoqollar kengashiga, uning maslahatlari va yo’l-yo’riqlariga suyangan. Ayniqsa urush va tinchlik, elchilik aloqalari masalasida Oqsoqollardan iborat Oliy kengash alohida vakolatlarga ega bo’lgan. Hukmdor buni e’tirof etishga majbur bo’lgan.
Xitoy Farg’ona davlatining boy-badavlat turmushiga, uning boyliklariga ko’z olaytirib, unga qarshi bir necha bor katta qo’shin tortib bostirib kelgan. Chunonchi, mil. av. II asr oxirlarida (104 yilda) va milodiy 1 asrning 80-yillarida xitoyliklar Davan davlatini o’zlariga bo’ysundirish uchun u bilan shiddatli urushlar olib borganlar. Davanliklar o’z qo’shnilari-Qang’a va Kushonlarining harbiy yordami bilan yurt mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ladilar. O’rta Osiyo hududlarini kuch bilan egallash mumkin emasligini tushungan Xitoy tomoni shundan so’ng Davan davlati bilan shartnoma tuzadi. Bunga ko’ra ikkala davlat o’rtasida diplomatik va savdo-sotiq munosabatlarini yo’lga qo’yish, jumladan, Farg’onaning uchqur arg’umoqlarini Xitoyga sotishga kelishib olinadi. Farg’ona hududi O’rta Osiyo ijtimoiy siyosiy hayotida sodir etilgan keyingi muhim o’zgarishlar jarayonida ham o’zining nisbiy mustaqilligini bir muncha saqlab qolishga muvaffaq bo’lgan. 7. Kushonlar sulolasi Mil.av. II asrning ikkinchi yarmida, xitoy manbalarida ta’kidlanishicha, Sharqiy Turkiston hududlarida yashovchi yuechji qabilalari o’z qo’shnisi - xunlar tazyiqiga uchrab, ularning siquviga bardosh berolmay g’arbga tomon siljiydilar. Yuechjilar Issiqko’l atrofida sak qabilalari bilan to’qnashib ularni janubiy-g’arb tomonga suradilar. Biroq yuechjilar usun qabilalari zarbasiga uchrab janubga siljib mil. av. 130 yillarda Sug’diyona hududiga kirib keladilar. Yuechjilar, Xitoy tarixchisi Chjan Tsyan ta’kidlashicha, Sug’diyonadan Baqtriyaga yuradilar va Baqtriyadagi yunonlar hukmronligini ag’daradilar. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, yuechjilar beshta siyosiy xonadonga mansub edilar: Guyshuan (Kushon), Xyumi, Shuanmi, Xise, Dumi. Ularning har biri qariyb 100 yilcha alohida-alohida siyosiy kuch, hokimlik bo’lib, yagona hukmdorga bo’ysunmagan holda faoliyat yuritadilar. Yunon manbalarida esa bu
57 qabilalar toxarlar deb qayd etiladi. Milodning I asrida Kushonlar xonadoni boshlig’i Kujula Kadfiz (Kiotszyukyu) barcha yuechji (toxar) qabilalarini birlashtiradi va kushon podsholigi (Toxariston) ga asos soladi. Kujula Kadfiz qo’shni hududlarga yurish uyushtirib Sug’diyona, Marg’iyona, Hindistonning shimoli-g’arbiy qismini zabt etadi. Shu tariqa, yirik davlat - Kushonlar saltanati tashkil topadi. Kujula Kadfiz keyinchalik Qobul va Qandahor hududlarini egallaydi. Bu davrda mamlakat poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryoning Sho’rchi tumanida) shahri bo’lgan. Kadfiz 1 davrida zarb etilgan tangalarda «Kujula Kadfiz Yabg’u» degan yozuvlar uchraydi. Uning o’g’li Vima Kadfiz podsholigi davri ham muhim o’zgarishlar bilan bog’liq. Bu davrga kelib shimoliy Hindistoning bir qator muhim hududlari egallanadi. Vima Kadfiz mamlakatda pul islohoti o’tkazib, vazni 8 gr og’irlikdagi oltin tangalarni zarb qildirib muomalaga chiqartiradi. Bu esa xalqaro savdoda Kushonlar davlati obro’sining ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Xuddi shu vaqtda Rim imperiyasi bilan savdo-sotiq aloqalari kuchayadi. Kushonlar saltanatining eng kuchayishi Kanishka (78-123 yy.) davriga to’g’ri keladi. Bu paytga kelib Hindistonning Peshovor, Panjob, Kashmir va boshqa markaziy hududlari, shuningdek, Farg’ona, Sharqiy Turkistonning ancha qismi uning davlati tarkibiga kirgan edi. Bu davrda mamlakat poytaxti ham Peshovorga ko’chirilgan. Kanishka mamlakat ichki hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy o’zgarishlarni amalga oshirish barobarida tashqi siyosatda ham g’oyatda uddaburolik bilan faoliyat yuritadi. Uning din sohasida o’tkazgan islohoti muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Uning davrida diniy tenglik va bag’rikenglikka alohida e’tibor berilgan. Garchand bu vaqtda ma’budalar ichida xudo Nana alohida ulug’lansa-da, biroq mamlakatning turli hududlarida mahalliy aholi oldindan e’tiqod qilib kelgan boshqa dinlar erkinligi va dahlsizligi saqlanib qoldi. Hatto zarb etilgan oltin va kumush tanga pullarda Budda xudosi bilan bir qatorda mahalliy xalqlar e’tiqod qo’yib kelgan xudolar - Anaxita, Mitra, Veretragna, Vaxsh va boshqalarning ham tasvirlari tushirilganligi bunga yorqin dalildir. Bu davrda zarb etilgan tangalar avvalgidek yunon tilida emas, balki mahalliy kushon - baqtriy tilida chiqarilganli alohida e’tiborga loyiqdir. Bunday uzoqni ko’zlab oqilona yuritilgan siyosat Kushonlar davlatida turli aholi qavmlari, ijtimoiy guruhlari o’rtasida tinchlik, osoyishtalik va barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilgan. Biroq Kanishkadan so’ng hokimiyatga kelgan Vasishka, Xuvishka, Vasudevalar davriga kelib Kushonlar davlati bir qator ob’ektiv va su’ektiv sabablar orqasida asta-sekin inqirozga uchray boshlagan. Ayniqsa III asr o’rtalariga kelib qo’shni davlat - Parfiya o’rnida yangidan vujudga kelib, tobora kuchaya borgan Eron sosoniylari hukmdorlarining to’xtovsiz olib borgan urush harakatlari natijasida Kushon davlati ziflashib, hududlari kichrayib bordi. Ayni paytda, 353 yilda Sug’diyonaga Ettisuv va Sharqiy Turkistondan o’z hukmdori Grumbat boshchiligida xioniylar nomli ko’chmanchi qabilalar bostirib
58 kiradilar. Xioniylar Kushonlarga zarba berib, Sirdaryodan to Amudaryo havzasigacha bo’lgan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatadilar. Shu tariqa, janubiy-g’arbdan sosoniylar, shimoliy-sharqdan xioniylar zarbasiga uchragan Kushonlar saltanati oxir-oqibatda halokatga uchradi.
Kushonlar sulolasi hukmronligi davri ko’hna tariximizda katta iz koldirgan ekan, buni uning tarkibiga kirgan har bir hudud yoxud elatlar hayoti misolida yaqqol ko’rsa bo’ladi. Uning dastlabki poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryo), unga tutash Xalchayon (Denov), Zartepa, Fayoztepa, Qoratepa, Ayritom (Termiz atroflari) va boshqalar Kushonlarning eng rivoj topgan savdo- sotiq, hunarmandchilik sohalari o’sgan gavjum shaharlari hisoblangan. O’lkamizda sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati nihoyatda taraqqiy etgan, ko’plab sug’orish inshootlari barpo etilgan. Surxondaryo vohasida Eski Angor, Zang, So’g’ddagi Darg’om kanallari shular jumlasidandir. Vatanimiz hududida shaharsozlik, me’morchilik, haykaltoroshlik, kulolchilik singari hunarmandchilik turlari yuksak darajada taraqqiy etgan. Buni ko’hna Tuproqqal’a, Ayritom, Termiz, Axsikent shaharlari o’rnida olib borilgan tarixiy tadqiqotlar ham tasdiqlaydi. Ayni chog’da Kushonlar davrida moddiy va ma’naviy madaniyat yonma-yon tarzda rivojlanib borgan, deb xulosa chiqarishga to’la asoslar bor. Kushonlar davri madaniyatining muhim, katta yutuklaridan biri shundaki, bunda turli qutb va mintaqada yashagan xalqlarning madaniyatlari o’zaro yaqinlashib, bir-birlarini to’ldirib, boyitib borgan. Bu esa ularning bir birlari bilan turli-tuman sohalarda yaqindan hamkorlik, hamjihatlik qilishlariga keng yo’l ochgan, umumiy yuksalishiga turtki bergan. Masalan, Hindistondan O’rta Osiyo hududiga Budda dinining kirib kelishi va yoyilishi, o’lkaning turli joylarida hashamatli Budda ibodatxonalarining barpo etilishi, budda haykallari va haykalchalarining yaratilishi - bular ulug’ ajdodlarimiz ma’naviy hayotidagi jiddiy o’zgarishlardandir. Ularning timsolida Hind va O’rta Osiyo xalqlarini bir- birlariga ma’nan yaqinlashtirgan muhim omilni ko’rish mumkin. Termiz, Ayritom va boshqa joylardan topilgan buddizmga oid ashyoi dalillar, budda ibodatxonalari namunalari, haykallar, ularning yuksak mahorat bilan yaratilganligi - bular Kushonlar davrida Vatanimiz hududida moddiy va ma’naviy madaniyat rivoj topganligining yaqqol ifodasidir. 8. Buyuk ipak yo’li Ilk bor Xitoy hududidan boshlanib g’arbga tomon minglarcha kilometr masofaga cho’zilgan (12 ming km), Sharq bilan G’arbni tutashtirgan bu noyob savdo yo’li ulug’ ajdodlarimiz sa’y-harakatlari samarasi o’laroq umumbashariyat tadrijiy taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan. Buyuk Ipak yo’li tushunchasini birinchi bo’lib fanga taniqli nemis olimi Fon Rixtgofen olib kirgan. U XIX asrning 70-yillarida yozgan «Xitoy» nomli klassik asarida bu terminni chuqur ilmiy asoslab berdi. 59 Ma’lumki, Xitoyning Sian shahridan boshlangan Ipak yo’li Lanjou orqali Dunxuanga (Sharqiy Turkiston) kelib, bu erdan u ikkiga ajraladi. Ipak yo’lining janubiy - g’arbiy tarmog’i Taklamakon sahrosi (Mo’g’uliston) orqali Xo’tanga, undan Yorkentga kelib, undan Balxga tomon o’tadi. Balxda yo’l yana uch tarmoqqa ajraladi. G’arbiy tarmog’i Marvga, janubiy tarmog’i Hindistonga, shimoliy tarmog’i Termiz orqali Darbent, Nautak va Samarqandga tomon yo’naladi. Ipak yo’lining shimomiy-g’arbiy tarmog’i esa Dunxuandan Bami, Turfon orqali Tarim vohasi-Qashqarga boradi. U erdan Toshqo’rg’on orqali O’zgan, O’sh, Quva, Axsikent, Popga, Asht orqali Xo’jand, Zomin, Jizzaxga, so’ngra Samarqandga borib tutashadi. Samarqanddan esa bu yo’l yana davom etib, Dabusiya, Malik cho’li orqali Buxoro, Romitonga, undan Varaxsha orqali Forobga borib Amul shahriga o’tadi. Amulda esa bu yo’l Marvdan Urganch sari yo’nalgan yo’lga qo’shiladi. Marv shahri O’rta asrlar davrida Buyuk ipak yo’li chorrahalari kesishgan eng muhim hayotiy nuqta bo’lgan. Eng muhimi shundaki, Buyuk ipak yo’lining g’arbdan keladigan savdo karvonlari, aytaylik, Italiya, Ispaniya va boshqa O’rta er dengizi mamlakatlarining savdogarlari ham o’z mollarini Tir, Damashq, Kichik Osiyo, Eron orqali yana O’rta Osiyoning yirik savdo markazi - Marvga olib kelar, shu erdan Sharq tomon yo’llarini davom ettirardilar. Shu ma’noda Marvning turli dinlar ildiz otgan, turli madaniyatlar tutashgan joy bo’lganligi alohida ahamiyatga molikdir. Buyuk Ipak yo’li Sharqu G’arbni bog’lovchi, turli mamlakatlarning savdo- sotiq, tijorat aloqalarining eng asosiy vositasi bo’lganidan, bu yo’nalishda joylashgan davlatlar undan o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga, yoxud bu borada o’z mavqeini mustahkamlashga intilganlar. Shu bois turli tarixiy bosqichlarda turli davlatlar bunga intilib, Buyuk ipak yo’li ustidan o’z nazoratlarini o’rnatganlar. Masalan, mil. av. VI-IV asrlarda Eron ahomaniylari, mil. av. IV asrda esa makedoniyalik Iskandar, mil. av. II-I asrlarda Rim-Parfiya davlatlari o’rtasida bu boradi qattiq raqobat kechgan. Yoxud Arab xalifaligi vujudga kelgunga qadar bu yo’lning Eron va So’g’diyona hududlaridan o’tgan qismida Eron va So’g’d savdogarlari etakchilik rolini o’ynaganlar. Arab xalifaligi kuchayib, ko’plab hududlarni qo’lga kiritgach, bu yo’l arab savdogarlari tasarrufiga o’tadi. Chingiziylar davrida Buyuk ipak yo’lining tasarrufi butunlay ularning qo’l ostida bo’ladi. Buyuk Sohibqiron Amir Temur davriga kelib uning qudratli saltanati vujudga kelgach, Buyuk ipak yo’li sarhadlari yangidan kengayib, katta miqyoslar kasb etib, yanada rivoj topadi. Mil. av. II asr boshlarida Davan va Qang’ davlatlariga tashrif buyurgan Xitoy elchisi va sayyohi Chjan Tsyan safaridan so’ng Xitoy bilan O’rta Osiyo davlatlari o’rtasidagi diplomatik va savdo-sotiq aloqalari yangi bosqichga ko’tariladi. Elchining bu yurtda ko’rgan-kechirganlari, ayniqsa uzumchilik, vino tayyorlash, rangli shishalar ishlab chiqarish, zargarlik, zotdor, uchqur otlar Xitoy hukmdorlarini qiziqtirgan. Bu esa ikki o’rtadagi aloqalarga keng yo’l ochgan. Xitoy O’rta Osiyoning zotdor otlari, rangli shishalari, zargarlik mollari, la’liga xaridor bo’lsa, ayni chog’da Xitoydan yurtimizga ko’proq ipak va ipak mollari, 60 chinni buyumlar, choy mahsulotlari keltirila boshlangan. Shuningdek, Hindistondan ip gazlama, ziravor va dorivor mahsulotlar, guruch, mushk anbar va shu kabi narsalar keltirilgan. Ayni chog’da o’zbek diyoridan bu mamlakatlarga qishloq xo’jalik mahsulotlari, mevalar, chorva mollari, otlar, gilamlar, zargarlik mahsulotlari, nafis junli matolar chiqarilgan. O’rta Osiyo hukmdorlari Buyuk ipak yo’lida savdo karvonlarining tinchligi, xavfsizligi va ularning bexatar, muntazam qatnovini ta’minlash borasida ham doimiy chora- tadbirlar ko’rib borganlar. Shu maqsadda kerakli nuqtalarda, aholi siyrak bo’lgan joylarda karvonsaroylar, emakxonalar barpo qilingan, suv oladigan quduqlar qazilgan, chor atrofi shinam bino shakliga keltirilib qurilgan rabotu sardobalar tiklangan. Hozirda ham Qizilqum, Mirzacho’l, Malik cho’li sarhadlarida o’tmish arxitekturasining noyob namunalari sanalgan shunday me’moriy obidalar xarobalari ko’plab uchraydi. Buyuk ipak yo’lining shuhrati ayniqsa XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrda, ya’ni Amir Temur va temuriylar davrida yanada ortdi. Sohibqiron mamlakatning yuksak rivojida xalqaro savdoning nechog’lik ulkan ahamiyat kasb etishini bilganligidan, bu sohani butun choralar bilan o’stirishga alohida e’tibor bergan. Bunda yurt tinchligi, ulus farovonligi masalalari har doim uning diqqat markazida turgan. Shu bois ulug’ Amir savdo yo’llarini qo’riqlash, odamlar, musofirlar, turli yurt savdogarlari manfaatlarini bosqinchilar, qaroqchilar tajovuzidan muhofaza qilishni muhim davlat ahamiyatiga molik vazifalardan deb hisoblagan.
Amir Temur tashabbusi bilan mamlakatning har bir yirik shaharlarida savdo karvonlarining kirishi va chiqishini nazorat qiluvchi davlat nazorat xizmati va maxsus bojxonalar tashkil etilgan. Savdo karvonlaridan mollarning hajmi, miqdoriga qarab boj to’lovlari undirilgan. Bu davrda poytaxt Samarqand dunyo savdogarlarining yirik markaziga aylandi. Uning keng ko’chalari bo’ylab maxsus qurilgan muhtasham karvonsaroylar, savdo bozorlari, rastalarida tunu kun savdo- sotiq ishlari to’xtamagan. Turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar o’z mollarini xaridorlarga sotganlar yoxud o’zlariga kerakli mollarni xarid qilganlar. Amir Temur va uning avlodlari zamonida davlatlar o’rtasidagi o’zaro savdo-tijorat aloqalari yangi hududiy kengliklar kasb etib bordiki, bu bir tomondan, yurtimizning iqtisodiy-madaniy, ma’naviy yuksalishini ta’minlagan bo’lsa, ikkinchidan, uning xorijiy ellar, xalqlar bilan yaqinlashuvi, hamkorligiga kuchli turtki berdi. Bu esa Buyuk ipak yo’li shuhratining yanada ortishiga olib keldi. Prezidentimiz I.A Karimov ta’kidlaganidek, «Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Evropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona jug’rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi». 1 Shu tariqa, Amir Temur va temuriylar davrida Buyuk ipak yo’lining dovrug’i beqiyos katta bo’lganligi, u mamlakatlarning umumiy yuksalishiga, bir-
1 Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. Asarlar 4-jild, T., O’zbekiston, 1996, 342-bet. 61 birlari bilan yaqindan bog’lanishlariga jiddiy ijobiy ta’sir o’tkazganligiga shohid bo’lamiz. Buyuk ipak yo’li XVI asrdan e’tiboran o’z ahamiyati va rolini yo’qotib, tushkunlik sari yuz tutdi. Bu hollarni qanday sabablar bilan izohlash mumkin. Tabiiyki, bu jarayon o’z-o’zidan, bir lahzada to’satdan sodir bo’lib qolgani yo’q, albatta. Bizning nazarimizda, Buyuk ipak yo’li ahamiyatining so’nib, pasayib borishi bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablar orqasida, tarixiy jarayonlarning murakkab, ziddiyatli kechishi davomida yuz berganligi shubhasiz. Birinchidan, Amir Temur va temuriylar sulolasining pirovard oqibatda chuqur inqirozga yo’liqishi va tarix sahnasiga boshqa hukmron sulolalarning, chunonchi, Shayboniyxonlar, Ashtarxoniylar sulolasining chiqishi hamda ularning boshqaruv usulining g’oyatda murakkab kechganligi, markaziy hokimiyatning kuchsizlanib, mamlakat hududlarining tarqoq holatga uchrashi o’z qobig’iga o’ralishi va hokazo hollar bu hududning tashqi dunyodan tobora ajralishiga bois bo’ldi. Ikkinchidan, Movarounnahrga kelib o’rnashgan o’zbek urug’lari, ularning amir-beklari, sultonlari o’rtasida hokimiyat talashib olib borilgan o’zaro jangu jadallar, doimiy qon to’kishlar natijasida o’lka tobora iktisodiy bo’hronlarga duch kela bordi, siyosiy beqarorlik avj oldi. Mamlakat tashqi davlatlar bilan aloqalar bog’lash, iqtisodiy, savdo-sotiq bobida hamkorlik qilish imkoniyatlaridan mahrum bo’ldi.
Uchinchidan, ilg’or Evropa olimlari, sayyohlari tomonidan XV-XVI asrlardan e’tiboran boshlangan buyuk geografik kashfiyotlar, bularning natijasida jahonning turli qutblari tomon yangi, qulay suv yo’llarining ochilishi, shu jumladan, Hindiston, Xitoy va boshqa sharqiy-janubiy mamlakatlarga tomon shunday yo’llarning kashf etilishi, bular Buyuk ipak yo’li shuhratining pasayishi va so’nib borishga olib keldi. O’zbekistonning milliy istiqlolga erishuvi va o’z mustaqil davlatchiligiga ega bo’lishi uning oldiga keng istiqbol ufqlarini ochib berdi. Mustaqillik tufayli O’zbekiston yangidan yuz ochib, jahon afkor ommasining nigohiga tushdi. Ayni chog’da u BMTning teng huquqli a’zosi sifatida turli ijtimoiy tuzumdagi davlatlar bilan o’zaro foydali, manfaatli asoslarda hamkorlik qilish, aloqalar bog’lashga muvaffaq bo’ldi. Ayniqsa bunda Buyuk ipak yo’li an’analarini yangidan tiklash borasida hozirda jahon miqyosida olib borilayotgan davlatlararo harakatda O’zbekistonning alohida tashabbus ko’rsatayotganligi boisi ham mana shundandir. Zero, qadimdan Sharq bilan G’arbni bir-biriga bog’lagan, xalqaro savdoning qaynoq, tutash nuqtasi hisoblangan O’zbekiston hududi va uning qadimiy shaharlari bugun ham mustaqil davlatimizni keng xorijiy davlatlar bilan bog’lovchi muhim vosita rolini o’ynamog’i ayni muddaodir. «Qadim zamonlarda Sharq bilan G’arbni bog’lab turgan Buyuk ipak yo’li, -deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz, - O’zbekiston hududi orqali o’tgan. Bu erda savdo yo’llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir birini boyitish 62 jarayoni jadal kechgan. Bugungi kunda ham Evropa va Yaqin Sharqdan Osiyo- Tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yo’llar shu erda kesishadi». 1
Shu boisdan ham mustaqil O’zbekiston Buyuk ipak yo’li an’analarini butun choralar bilan tiklash va rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. Shuningdek, YuNESKO rahbariyati bilan hamkorlikda «Ipak yo’li- muloqot yo’li» mavzusida o’tkazilayotgan amaliy tadbirlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekistonning so’nggi paytlardagi faol xatti-harakatlari Sharq va G’arbga hamda Janubga bevosita chiqish uchun qulay yo’llarga ega bo’lish, o’z mahsulotlarini jahon bozoriga olib chiqish va davlatlararo keng muloqotlarga erishishga qaratilgan. O’zbekiston o’z milliy manfaatlari ustivorligidan kelib chiqib, dunyoga chiqishga, xalqaro bozor uchun raqobatbardosh mahsulotlar, mollar ishlab chiqarishga hamda G’arb bilan Sharq o’rtasida azaldan davom etib kelgan muhim vositachilik - ko’priklik rolini o’ynashga faol intilmoqda. U shu olijanob maqsadlar yo’lida faol izlanishlar olib bormoqda. Bu esa O’zbekistonning xalqaro maydondagi pozitsiyasini yanada mustahkamlab, uning nufuzi va obro’sining ko’tarilib borishga xizmat qiladi. Download 3.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|