«обеспечение ускоренного развития национальной экономики и высоких темпов роста: проблемы и решения»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II SHO’BA.
MINTAQALARNI BARQAROR RIVOJLANTIRISH VA 
ULARNING TURISTIK SALOHIYATIDAN SAMARALI 
FOYDALANISHNING DOLZARB MASALALARI 
 
 
 

---

“Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash: muammolar va yechimlar” 
56 
AGROPOLIS O’ZBEKISTON UCHUN ERKIN IQTISODIY ZONALARNING SAMARALI 
SHAKLI 
Khamroev Khalim, Buxoro, BDU. Professor, i.f.n.
Annotatsiya: Maqolada erkin iqtisodiy zonalarning samarali shakllaridan biri – texnopolislar, jumladan, 
qishloq xo‘jaligida agropolis shaklida qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Ulardan O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida 
foydalanishning istiqbolli yo‘nalishlari tahlil qilinib, mamlakatda qo’llash samarali bo’lgan joy va mahsulot 
turlari bo’yicha ayrim takliflar qilingan. 
Kalit so'zlar: erkin iqtisodiy zona, texnik-tadqiqot hududi, texnopolis, agropolis, raqobat muhiti, polis 
g’oyasi. 
Hozirgi paytda, butun dunyo industrial iqtisodiyotdaninnovatsion iqtisodiyotga qarab bormoqda. Erkin 
iqtisodiy zonalar esa XX asrning ikkinchi yarim yilligining eng ko‘zga tashlanadigan institutsional 
innovatsiyasi ekanligini isbot qildi. Amaliyotda erkin iqtisodiy zonalarning qirqdan ortiq turi bo‘lib, ular 
dunyoning 140dan ortiq mamlakatida barpo etilgan. Yigirmanchi asrning yetmishinchi yillarida jahonda 
700 erkin iqtisodiy zona bor degan ma’lumot beriladi, asr oxiriga kelib esa jahonda 4 mingta erkin iqtisodiy 
zona bor degan ma’lumot berildi [6.3.]. Bizning tadqiqotlarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, planetada ularning 
soni kichik hududlarni hisobga olganda 7000 dan oshib ketgan. Hozir ular dunyo iqtisodiyotida salmoqli 
o‘rinni egallab bormoqda. 
Erkin iqtisodiy zona murakkab tashkilot bo‘lib, u quyidagilar bilan xarakterlanadi:
❖ o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan maqsadlar to‘plamiga egaligi; 
❖ Natijaga erishish uchun resurslarning mavjudligi (kadrlar, kapital, materiallar, texnologiyalar 
va informatsiya); 
❖ Tashqi muhitga bog‘liqligi (iqtisodiy sharoitlar, iste’molchilar, kasaba uyushmalari, 
qonunchilik, raqib tashkilotlar, jamiyatdagi qadriyatlar tizimi, texnika va texnologiyalar); 
❖ Gorizontal va vertikal mehnat taqsimoti mavjudligi; 
❖ Aniq, maxsus vazifani bajaruvchi hamda aniq, maxsus maqsadlarga erishuvchi bo‘limlarning 
mavjudligi; 
❖ Boshqarish va tartibga solishning zarurligi. 
Jahon tajribasida erkin iqtisodiy zonalarning xilma-xil tiplari bo‘lib, ularning har biri umumiy 
xususiyatlardan tashqari o‘ziga xos xususiyatlarga ham egadir [2, 3,13.]. Bu o‘ziga xoslik har bir aniq 
holatda ko‘plab omillar va ularning mavqei, ahamiyati, o‘zaro bog‘liqlik bilan aniqlanadi. O‘zining rivoji 
davomida erkin iqtisodiy zona “tashqi” ta’sirlarga uchraydi, ichki ziddiyatlar paydo bo‘ladi, u yashayotgan 
muhit (siyosiy, iqtisodiy, ekologik tabiiy va b.) o‘zgaradi. 
Erkin iqtisodiy zonalarni turli - tuman shaklda bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir etadi: joylashish o‘rni,
hudud konfiguratsiyasi, maydonning kattaligi, ishlab chiqarish va boshqa resurslarning mavjudligi va sifati, 
tabiiy iqlim sharoiti, tabiiy, iqtisodiy va boshqa sharoitlarning xususiyati, bajariladigan vazifalari, 
yuklatilgan funksiyalari, xo‘jalik faoliyatining turlari, maydonning qaysi davlat yoki millatga tegishliligi 
va b [5.22-43., 12.22.]. Erkin iqtisodiy zonalarning turlariga keladigan bo‘lsak, yuqorida 
ta’kidlaganimizdek ularning 40dan ortig‘ini ajratish mumkin. Ularni ichida eng mashhurlaridan biri 
texnopolis hisoblanadi. Texnopolislar yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida Yaponiya iqtisodiyotini jadal 
sur’atlar bilan rivojlanishga olib kelgan “yapon mo‘jiza”laridan biri sanaladi.
Hozirgi ashaddiy raqobat muhiti sharoitida fan sohasida tug‘ilgan g‘oya ishlab chiqarish sohasiga juda 
tez va silliqqina yetib borishi va tovarga aylanishi kerak. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu jarayonlarni 
jadallashtirish uchun iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini liberallashtirish zarur. Shu nuqtai nazardan fan 
va ishlab chiqarish integratsiyasining samarali va qulay shakli sifatida erkin iqtisodiy zonalarning eng 
samarali shakllaridan biri texnopolislar tajribasi juda qiziqarlidir. 
Texnik-tadqiqot hududlaridan eng progressiv va jahonda anchagina tarqalgan turi bo’lmish hududlarning 
yapon varianti bo’lmish texnopolis (Tehnopolis)ga kelsak, bu ilg‘or yuqori texnologiyalar, ilmiy 
tadqiqotlar va loyiha-konstruktorlik ishlanmalar shahridir. Texnopolis – texnopark, ilmiy, inkubator va 
boshqa shakldagi ko‘plab ilmiy-tadqiqot hududlarining konglomeratidir. Texnopolislar tarkibiga bir necha 
texnopark, ilmiy park va boshqa strukturalar ham kirishi mumkin. Texnopolisning bosh vazifasi resurslarni 
konsentratsiya qilish yo‘li bilan innovatsiya jarayonini jadallashtirishdan iborat. Uning strategiyasi - butun 
xo‘jalikni intelektuallashtirish va yuqori texnologik darajadagi regional markazlarni rivojlantirish bazasida 
yangi faoliyatlar sohasida sifat jihatdan sakrashdan iborat. Texnopolisning ko‘p tarmoqli faoliyati davlat 
va manfaatdor tadbirkorlarning fundamental va amaliy tadqiqot loyihalarini amalga oshirishni, olingan 
ilmiy natijalarni ishlab chiqarishga joriy qilishni o‘z ichiga oladi [7].

---