Ochiq urug’li o’simliklar ham yuksak o’simliklar singari juda qadimiydir

Tilog‘och turkumi – Larix. Yevropa, Shimoliy Osiyo va Shimoliy 

Amerikada Yevropa tilog‘ochi (L. europaea) keng tarqalgan. Uning balandligi 50-

55 m ga qadar boradi. Faqat qubbasining uzunligi va urg‘ochi qubbalarining rangi 
bilan farq qiladigan, Yevropaning shimoli-sharqida keng tarqalgan, balandligi 40 m 
keladigan Sibir tilog‘ochi (L. cibirica), sharqiy Sibirdagina keng tarqalgan Daur 
tilog‘ochi (L. dahurica) sistematik jihatdan bu turga bir qadar yaqin turadi. Bu 
daraxtlarning qattiq chirimaydigan yog‘ochi va ulardan olinadigan yelim qimmatli 
hisoblanadi. 

Sarvdoshlar oilasi – Cupressaceae. Bu oilaga 20 turkumga mansub 145 
o‘simlik turi yer yuzining Antarktidadan tashqari deyarli hamma qit’alarida 
tarqalgan. Ular uncha baland bo‘lmagan daraxt o‘simliklari bo‘lib, smola yo‘llari 
yo‘q. Lekin maxsus hujayralarida smola va efir moylari to‘planadi. Shu sababli 
o‘simlik o‘ziga xos hid tarqatadi. Barglari ko‘p yillik, ignasimon yoki qipiqsimon, 
qarama-qarshi yoki halqa shaklida joylashgan. Uning aksariyat qismi bir uyli, erkak 
qubbalar yakka-yakka holda joylashgan. Mikrosporofillari qipiqsimon, uning ost 
tomonida 2-6 mikrosporangiylar joylashgan. Mikrosporalarida havo yo‘llari yo‘q. 
Urg‘ochi qubbalarida yopqich va urug‘barglari birlashgan. Boshlang‘ich 
urug‘murtagi to‘g‘ri, egilmagan 1 dan 12 ga qadar. Boshlang‘ich urug‘murtaklari 
ko‘p sonli (ayrim hollarda 200 taga kadar) to‘p bo‘lib joylashgan. Bu oila vakillarini 
urg‘ochi qubbasining tuzilishiga qarab uch kenja oilaga bo‘lish tavsiya qilinadi. Bu 
kenja oilalar Sarvlar (Cupressaideae), archalar (Juniperideae), tuyalar (Thujoideae). 
Sarv turkumiga 15 ga yaqin daraxt o‘simliklari mansub 
bo‘lib, shimoliy yarim sharlarning tropik o‘lkalarida 
keng tarqalgan. Ular piramida shaklidagi daraxt, bargi 
qipiqsimon tuzilishli, efir moyli. Urg‘ochi qubbasi 
halqasimon 
shaklda 
joylashgan 
besh 
qirrali 

qipiqsimon, 

ko‘p 

urug‘li, 

pishgandan 
so‘ng 
urug‘barglarga ajaraladi. Urug‘i ikki yilda yetiladi. 

Sarvning keng tarqalgan turlaridan biri doimiy yashil 

pirmidal sarv (S. piramidalis) bo‘lib, uning balandligi 
30 metr, 2000 yilgacha umr ko‘radi, yog‘ochi qo‘ng‘ir-
qizg‘ish rangda, duradgorlikda keng qo‘llaniladi. Bu 
o‘simlik Qora dengiz sohilida, xususan Qrim va 
Kavkazda madaniylashtirilgan. Qrimda Amerikadan 
keltirilgan Arizon (S. arisonica) va Luzitan sarvlari (S. 

lusitanica) ayniqsa keng tarqalgan. Archalar kenja oila 
(Juniperidaceae) ning faqat Archa (Juniperus) turkumi 
mavjud bo‘lib, uning 70 ga yaqin turi yer yuzining 
shimoliy yarim sharlaridan subtropik o‘lkalarga qadar 
tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida archaning 31 turi o‘sadi. Ular uncha katta 
bo‘lmagan daraxt рахт bo‘lib, bargi igna yoki qipiqsimon 3 tadan halqa shaklida 
joylashadi. Archa ikki uyli o‘simlik. Mikrostrobillar (erkak qubba) barg qo‘ltig‘ida, 
yozgi novda uchida joylashgan. Megastrobillari (urg‘ochi qubba) qisqargan 
novdalar uchida, barg qo‘ltig‘ida joylashgan. Uning ostki barglari orasida mevasiz 
(puch), ustki uchta qipiqsimon meva bargida uchtadan boshlang‘ich urug‘murtak 
joylashgan. Pishib yetilgan paytda qubba barglari bir-biri bilan birlashib, meva 

100-rasm. Archa (Juniperus 
seravschanica). 
A – urg‘ochi qubbali novda; B 
– erkak qubbali novda; 
D – erkak qubba; E – urg‘ochi 
qubba; F – meva shaklidagi 
pishgan qubba kesimi. 
A 
B 

D 
E 

F 

shaklidagi qubbaga aylanadi. Uning ichida bir nechta urug‘ yetiladi. Qubba ikkinchi 

yilda pishadi. 
O‘rta Osiyoda archaning uch turi keng tarqalgan (100-rasm). Turkumning 
savr archasi, zarafshon archasini O‘rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardan beri 
pistako‘mir olish uchun ishlatganlar. Shu bilan birga bu o‘simlikning yog‘ochi 
qurilish materiallari va uy-ro‘zg‘or asboblari yasashda qo‘llanilgan. Archa 

O‘zbekistonda muhofaza qilinadigan o‘simliklardan hisoblanadi. 

Archa rezavorlarining dorivor xususiyatlari va kontrendikatsiyasi an'anaviy tibbiyotga qiziquvchilar uchun muhim masala. Deyarli sirli dorivor xususiyatlar rezavorlar va o'simlikning boshqa qismlariga tegishli, ammo archa zarar etkazmasligi uchun siz uning xususiyatlarini batafsil o'rganishingiz kerak.