O’qo’v qo’llanma Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumi tomonidan nashr etishga tavsiya qilingan

9.3. Moddiy resurslar va aylanma mablag’larni normalashtirish
Moddiy resurslarni normalashtirish, ularni mahsulot yoki ish birligiga sarf bo’ladigan me’yorini to’g’ri ilmiy asoslangan tartibda aniqlash va ularni tejab-tergab ishlatishni muhim shartidir; unumsiz, keragidan ortiqcha sarf qilishni nazorat qilib borish usulidir.
Moddiy resurslar sarfi turli xil belgilar bo’yicha bir necha guruhlarga ajratiladi:

• normalashtirish hajmi bo’yicha tayyor mahsulot birligi uchun. Masalan: trkator, avtomobil, 100 juft (1 juft) poyafzal uchun;
• yarim fabrikatlar birligi uchun (uzel, detal, 1 tonna kraxmal va boshqalar);
• buyumlarning texnik parametrining birligi uchun (bir ot kuchiga, 1 tonna yuk ko’tarish quvvatiga va h.k.)

Norma va normativlar - istiqbolli, yillik va joriy turlarda bo’ladi. Ayniqsa bunday guruhlarga bo’linish tez buziladigan qishloq xo’jaligi xom-ashyolarini qayta ishlaydigan tarmoq korxonalariga tegishlidir. Materiallar harajatining me’yorini hisoblash uchun ularning tarkibini bilish zarur (12-chizma).
12-chizma
Harajatlar normasining rejadagi va haqiqiy tarkibi

Harajat normasi mahsulot ishlab chiqarishdagi materiallarning foydali harajati miqdorini (sof og’irligi, maydoni); zaruriy texnologik chiqindilar va isroflar (qiyqimlar va h.k.) dir.
CHiqindi va isroflar ishlab chiqarish texnologiyasidan chetga chiqishda
buyumlarni noto’g’ri saqlashda, sifati past bo’lgan hom-ashyolardan foydalanishda sodir bo’ladi.
Isroflar - Moddiy resurslarni qayta ishlab tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida paydo bo’lib qaytib kelmaydigan moddiy resurslarning bir qismidir. Boshqa mqljallanmagan chiqindi va isroflar haqiqiy harajatlar miqdorida bo’ladi.
Moddiy resurslarning harajat normasi ishlab chiqarishdagi ilg’or texnologiyalarni,
mehnat sharoitlarni hisobga olgan holda hisoblash, tahlil qilish usullari yordamida aniqlanishi lozim. Ularning harajat miqdori fan-texnika ta’sirida kamayish tomoniga o’zgarib boradi.