O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

8310-Oddiy aksiyalar schyoti davlat ixtyoridagi korxonalar, tashkilotlar va birlashmalarning Nizom fondini hamda aksiyadorlik va shirkat jamiyatlarining Nizom kapitalini hisobga olish uchun xizmat qiladi.

8320-Imtiyozli aksiyalar schyotida imtiyozli aksiyalar ko‘rinishida muomalaga chiqarilgan aksiyadorlik kapitalining miqdori hisobga olinadi.

8330-Pay va ulushlar schyotida aksiyadorlik shaklidan tashqari, boshqa mulkchilik turlarida tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning Nizom kapitali shakllanishi hisobga olinadi.

Masalan, aksiyadorlik jamiyati davlat ro‘yxatidan o‘tgandan keyin uning Nizom kapitali emissiya prospektida 200,0 mln. so‘m miqdorida ro‘yxatga olindi: bunda 8310-Oddiy aksiyalar schyotining Kti va 4610-Nizom kapitaliga ulushlar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari schyotining Dtida aks ettiriladi.
Korxonaning aksiyadorlik kapitali hisobida ro‘yxatdan o‘tgan, lekin emissiyasi tugallanmagan miqdorda hisobga olinishi sababli e’lon qilingan (chiqarishga ruxsat berilgan), chiqarilgan (aksiyadorlar tomonidan obuna amalga oshirilgan) va muomaladagi oddiy aksiyalarning har qaysi emissiyasi bo‘yicha alohida tahliliy hisob-varaq yuritish talab qilinadi.
Xo‘jalik sub’ektining iqtisodiy faoliyati davomida unda Nizom kapitalini oshirish yoki kamaytirish zaruriyati paydo bo‘lishi mumkin. Bunda muassislar qarori bilangina Nizom kapitalini o‘zgartirishga yo‘l qo‘yiladi va matbuotda uning o‘zgarishi haqida e’lon beriladi hamda ta’sis xujjatlari qayta ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, Nizom kapitalining oshirilishi ta’sischilarning qo‘shimcha qo‘yilmalari hisobiga yoki taqsimlanmagan foydadan ajratma qilish hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Masalan: xo‘jalik sub’ekti Nizom kapitalini taqsimlanmagan foyda hisobidan 500000 so‘mga oshirishga qaror qildi. Bu buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi: 8710-Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) schyotining Dti va 8330-Pay va ulushlar (Yuqoridagi taklif bo‘yicha 8330 yoki 8340 schyot) schyotining Kti

Ba’zi hollarda Nizom kapitaliga yangi muassis kelib qo‘shilishi mumkin. Bu esa quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:

• Nizom kapitali ulushini bir yoki bir necha sherikdan sotib olish;

  
  

• qo‘shimcha sarmoya kiritish.

  
  

Bizningcha, har ikkala holatda ham yangi muassisning kelib qo‘shilishi jamiyatning barcha a’zolari tomonidan ma’qullanishi lozim. Agar muassis chiqib ketayotgan vaqtda korxona ma’lum jamg‘arilgan foydaga ega bo‘lsa, u holda ta’sis hujjatlarida belgilangan nisbatda u ham o‘z haqqiga ega bo‘ladi. Shuningdek, davlat muassasalaridan ro‘yxatdan o‘tkazish bilan tasdiqlangan, ammo muassislarning tegishli qarorlarisiz Nizom kapitalini o‘zgartirishlari bilan bog‘liq muomalalar buxgalteriya hisobida aks ettirilmaydi.

Aksionerlik jamiyati o‘z aksiyalarini aksionerlardan sotib olishi, sotishi yoki bekor qilishi schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi:
Dt-5000, 5100, 5200 va boshqalar Kt-8610
Bu aksiyalarni keyinchalik qayta sotish schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi:
Dt-8610 Kt-4610
Yuqorida keltirilgan yozuvlar natijasida 4610 – schyotining Dt tomonida hosil bo‘lgan qoldiq aksionerlarninig qarzini, ya’ni olingan aksiyalar uchun to‘lanmagan mablag‘ yoki ta’sis hujjatida e’lon qilingan Nizom fondiga ko‘chirilishi lozim bo‘lgan ulush miqdorini ko‘rsatadi. Bu to‘lovlar yoki aksiya qiymati to‘langanda kelib tushgan mablag‘ summasiga 4610 – schyoti Ktlanib, Nizom kapitali miqdori o‘zgarishsiz qoldiriladi.
Aksionerlar sotib olgan aksiyalar uchun aksionerlik jamiyati foydasi hisobidan dividend oladilar. Uning miqdori xo‘jalik sub’ekti xo‘jalik faoliyati natijalariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Foydadan byudjetga soliq, rezerv kapitaliga, xo‘jalik sub’ekti umumiy maqsadlariga ajratmalar qilingandan keyin aksionerlar uchun dividend to‘lanadi.
Bu schyotlarda ro‘yxatdan o‘tkazilgan aksiyalar qiymatining chegarasidagi yoki puli to‘langan aksiyalarning nominal qiymatidagi Nizom kapitali aks ettiriladi. Nizom kapitalining hajmi Nizomda ro‘yxatdan o‘tkazilgan summadan oshib ketishi mumkin emas. Sub’ekt Nizom kapitalining ko‘payishi yoki kamayishi faqat ta’sischilarning qarori bilan va sub’ekt nizomi hamda boshqa ta’sis hujjatlariga o‘zgarishlar kiritilgandan so‘ng, amalga oshiriladi.
Ta’sischilar qo‘yilmalarining haqiqiy kelib tushishi 4610-«Nizom kapitaliga ulushlar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining Ktiga o‘tkaziladi.

8310-«Oddiy aksiyalar» schyoti ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan oddiy aksiyalarning qiymati qo‘shilgan holdagi aksiyadorlar kapitalining holati va harakati to‘g‘risidagi va imtiyozli aksiyalar uchun to‘lanadigan dividendlar qayd etilgandan keyin qolgan sof daromadni taqsimlashda qatnaShuvchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Nizomda qayd qilingan va ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan ta’sischilarning ulushi va omonatlaridan tashkil topgan sub’ektning Nizom kapitalini ro‘yxatdan o‘tkazilgandan keyin ta’sischilarning ulushi va omonatlarining summasi 8330 – «Ulush va omonatlar» schyotining Kti va 4610 –«Nizom kapitali (fondi) ga badallar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining Ktida va pul mablag‘larini, moddiy va nomoddiy qiymatliklarni hisobga oluvchi schyotlarning Dt tomonida ko‘rsatiladi.