O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari

shakarning keskin chо„qqiga chiqishiga yо„l qо„ymaydi.  

Metabolizm, energetik talablar va ozuqa moddalari

16

  

 

Ovqatning ogiz bо‗shligida hazm bо‗lishi. Og‗iz bо‗shligi og‗iz daxlizi va haqiqiy ogiz 

bо‗shlig‗idan  tashkil]  topgan  bо‗lib,  bu  yerda  tishlar  yordamida  mexanik  maydalanadi,  sо‗lak 

bezlardan  ishlab  chiqarilgan  sо‗lak  yordamidaqisman  ximiyaviy'  parchalanadi,  ovqat  luqmasi 

sо‗lak bilan aralashadi. 

Og‘iz  bо‗shlig‗i  kо‗p  qavatli  shilliq  yassi  epiteliya  bilan  qoplangan  bо‗ladi.  Oqiz 

bо‗shlig‗ida  shilliq  qavat  mexanik,  ximik]  temperatura  ta‘sirotlariga  juda  chidamlidir.  Tishlar 

yuqori va! past jag‗ suyaklariga mahkamlangan bо‗lib, har bir tishninv kolorkasi, bо‗yni va ildizi 

bо‗ladi.  Tish  asosan  denting  hujaylaridan  tuzilgan  bо‗lib,  usti  qattiq  emal  bilan  qoplangan] 

Tishlar yuqorigi va pastki jag suyaklariga suyakli birikadi. 

Ovqat  ogiz  bо‗shlig‗ida  chaynalib  tishlar  yordamida  maydalanadi]  Og‗iz  bо‗shlig‗ining 

atrofida  yirik  va  mayda  sо‗lak  bezlari  bо‗lyab*  ulardan  sо‗lak  ishlanib  og‗iz  bо‗shligiga 

quyiladi. 

Shilliq  sо‗lak  bezlari  til  asosida,  yumshoq  va  qattiq  tanglay  va  halqumda  joylashgan.  Bu 

bezlardan  tarkibida  kо‗p  miqdorda  muhid  bо‗lgan  sо‗lak  ishlab  chiqariladi.  Til  ostida,  quloq 

ostida  joylashgan  bezlar  oqsil  va  tuzlarga  boy  sо‗lak  ishlab  chiqaradi.  Bir  sutkada  katta  odam 

sо‗lak  bezlaridan  1,6  litr  sо‗lak  ishlab  chiqariladi.  Sо‗lakning  98,5-99,5%  suv,  qolgan  qismi 

shilimshiq modd

a

 muhim oqsillar-fermentlar va turli tuzlardan tashkil topgan bо‗ladi. 

Sо‗lak bezlaridan sо‗lak uzluksiz ajralib turadi. Sо‗lak shartsiz va shartli reflekslar  asosida 

ajraladi.  Sо‗lak  ajratishning  nerv  markazi  uzunchoq  miya  va  bosh  miya  katta  yarim  sharlarda 

joylashgan. 

Yutish  murakkab  fiziologik  protsess  bо‗lib,  nerv  markazi  uzunchoq  miyada  joylashgan. 

Yutish  protsessi  nafas  olish  bilan  bogliq.  Ovqat  luqmasi  chaynalib,  sо‗lak  bilan  aralashgandan 

sо‗ng  silliqlanib  til  yordamida  yutqumga  о‗tkaziladi.  Yutish  vaqtida markazga intiluvchi  til  va 

tomoq  nervlaridan  imggulslar  nafas  olish  markaziga  borib  nafas  olishning  nerv  markazini 

tormozlaydi.  Sо‗ng  yutqum  muskullariga  impulslar  kelib,  ovqat  lо‗qmasi  yutiladi.  Ovqat 

yutilgandan sо‗ng qizilungach medaga о‗tadi. 

Ovqatni oshqozonda hazm bо‗lishi. 

Oshqozon  ovqat  hazm  qilish  kanalining  kengaygan  qismi  hisoblanib,  katta  odamlarda 

retorga kolbasi shaklida bо‗ladi. Oshqozonning kirish va chiqish qismlari, tubi va katta, kichik 

aylanalari  farq  qilinadi.  Oshqozon  devori  uch  qavatdan:  shilliq  parda,  muskul  qavati  va  seroz  

qavatdan tuzilgan. 

Katta  odamlarda  bir  sutkada  1,5-2  dm

3

  oshqozon  shirasi  ishlab  chiqariladi.  Oshqozon 

shirasining  99-99,5%  suv,  0,3-0,4%  organik  moddalar  va  tuzlardan  iborat.  Oshqozon  shirasi 

kislotalik xususiyatiga ega bо‗lib, tarkibida 0,3-0,4% xlorid kislota saqlanadi. 

Pepsin,  lipaza  oshqozon  shirasining  asosiy  fermentlaridan  hisoblanib,  pepsin  oqsillarni 

albumoz, peptonlarga parochalaydi, amilaza esa emulsiyalangan yoglarni parchalaydi. 

Turli  ovqat  moddalariga  turli  miqdorda  sifati  har  xil  bо‗lgan  oshqozon  shirasi  ajraladi. 

Oshqozon  shirasining  ajralishi  nerv  va  neyrogumoral  yо‗lda  boshqariladi.  Nerv  yо‗lida 

boshqarilishi  shartsiz  va  shartli  reflekslar  asosida  amalga  oshadi.  Ovqat  og‗izga  tushganidan 

sо‗ng  ogizdagi  retseptorlar  ta‘sirlanib  ta‘sirot  markazga  intiluvchi  nervlar  orqali  uzunchoq 

miyaga boradi, u yerdan oshqozon bezlariga qо‗zg‗atuvchi ta‘sirotlar kelib oshqozondan shartsiz 

refleks asosida shira ajrala boshlaydi. 

                                                           

16

 

Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - ―An Introduction to Structure and 

Function‖ ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004. 383- bet mazmun 

va moxiyatidan foydalanildi 

 

---

Oshqozon  shirasi  nerv-gumoral  tartibda  ajralganda  ovqat  tarkibidagi  moddalar  qonga 

surilgandan sо‗ng qon orqali oshqozon bezlariga kelib bezlar faoliyatini kuchaytiradi. 

Ovqatlangandan  20-30  daqiqadan  sо‗ng  oshqozon  tо‗lqinsimon  Qisqarib  ovqat  oshqozon 

shirasi bilan aralasha boshlaydi. 

Katta odamlarda aralash ovqatlar oshqozonda 3-4 soatdan sо‗ng о‗n *kki barmoqli ichakka 

о‗tadi. Sut va sutli ovqatlar oshqozondan ingichka ichakka tez о‗tadi. 

Ingichka  ichakda  ovqat  hazm  bо‗lishi.  Ingichka  ichakning  uzunlipya  katta  odamda  6-7  m, 

diametri 2,5 sm bо‗ladi. Ingichka ichak uch qavatdan: shilliq, muskul va seroz topgan. 

Ingichka  ichak  о‗n  ikki  barmoqli  ichak,  och  ichak  va  yonbotsp  ichaklarga  bо‗linadi. 

Ingichka  ichakning  shilliq  qavatida  juda  kо‗p  miqdorda  vorsinkalar  joylashgan  bulib,  ana  shu 

vorsinkalar| hisobiga ingichka ichakning gozasi 8 martaga ortib, 40 m

2

 yetadi. О‗n ikki barmoqli 

ichakda  ovqat  о‗t  suyuqligi  va  me‘da  osti  bezi  shirasi!  va  о‗n  ikki  barmoqli  ichak  devorlarida 

ishlab chiqarilgan ichak shirasi ta‘sirida ximiyaviy parchalanadi. Ichak shirasining 99-99,5 foizi 

suv,  qolgan  qismi  organik  moddalar  gurli  xil  fermentlar  va  tuzlardan  tashkil  topgan  bо‗ladi. 

ichak shirasining tarkibida fermentlardan eripsin, enterokanaza, lipaza va amilaza fermentlari va 

turli  tuzlar  bо‗ladi.  Ovqat  asosan  ingichka  ichak  devorlaridagi  shilliq  qavatiga  tegib  turib 

parchalanadi.  Bir  sutkada  1,-1,5  litr  ingichka  ichak  shirasi  ishlab  chiqariladi.  Ichak  shirasi 

ishqoriy xususiyatga ega. 

Me‘da  osti  bezi.  Bu  bez  qorin  bо‗shliganing  yuqori  bо‗limida,

! 

me‘daning  yoki 

oshqozonning  orqasida  joylashgan.  Bezning  vazni  60-80  g,  uzunligi  20  sm.  U  uch  qismdan: 

boshcha,  tana  va  dum  qismidan  iborat.  Bezning  boshchasi  о‗n  ikki  barmoq  ichak  egriligiga 

joylashgan  bо‗lib,  dum  chap  buyrak  va  taloqqa  taqaladi.  Me‘da  osti)  bezining  yо‗li  о‗n  ikki 

barmoq ichakning orqa devoridagi umumiy о‗t| yо‗li bilan birgalikda ochiladi. Me‘da osti bezi 

ovqat hazm qilishda muhim о‗rinni egallaydigan shira ishlab chiqaradi. 

Me‘da  osti  bezi  refleks  va  nerv  gumoral  yо‗lda  shira  ishlab  chiqaradi.  Me‘da  osti  bezi 

shirasining  98,7%  suv  bо‗lib,  qolgan  qismi  turli  oqsillar  va  tuzlardan  iborat.  Me‘da  osti  bezi 

shirasi'  xususiyatga  ega.  Shira  tarkibidagi  eripsin  fermenti  albumoz,)  pentonlarni 

aminotsyumokislotalarga parchalaydi. 

Jigar.  Jigar  organizmidagi  eng  katta  bez  bо‗lib,  katta  odamda)  og‗irligi  1,5  keladi.  Uning 

asosiy  qismi  о‗ng  qobirg‗alar  ostida  chap!  qismi  esa  chap  qobirg‗alar  ostida  joylashgan.  Jigar 

tо‗rt  bо‗lakka:о‗ng,  kichik  chap,  dumsimon  va  kvadrat  bо‗lakka  bо‗linadi.  Bu  bо‗laklar! 

boylamlar  orqali  bir-biriga  birikkan.  Jigar  organizmda  juda!  muhim  ahamiyatga  ega.  U  ovqat 

hazm kanalidagi qonga surilgan ovqat| moddalaridagi ba‘zi zaharli moddalarni zararsizlantiradi, 

10%. qon g‗amlangan holda saqlanadi. 

Yosh  bolalar  jigari  eritrotsitlar  ishlab  chiqariladi,  katgalardaa  halok  bо‗lgan  eritrotsitlar 

tо‗planadi.  Jigarning  Kupner!  hujayralaridan  ishlab  chiqarilgan  о‗t  ingichka  ichakda  yoglarni 

emulsiyalaydi. Bundan tashqari jigar tana haroratini turpn saqlashda ishtirok etadi. 

Ovqatlangandan  20-30  daqiqadan  sо‗ng  о‗n  ikki  barmoqli  ichakka  о‗t  ajrala  boshlaydi. 

Katta odamda 700-1200 sm

3

 о‗t ajraladi. 

    Ovqat  xazm  qilish  kanalida  ovqat  moddalari  mexanik  ximiyaviy  parchalanib,  suvda 

erigan holga keltirilgandan sо‗ng ichak levorlaridan qon tomirlar va limfga surila boshlaydi. 

Ozuqa  moddalarining  oxirgi  mahsulotlari  asosan  och  va  yonbosh 

i

chaklardan  sо‗riladi. 

Ichakning  shilliq  qavatida  juda  kо‗p  miqdorda  silindrsimon  hujayralardan  tuzilgan  bir  qavatli 

epiteliya bilan koplangan versinkalar (tukchalar) joylashgan. Surilish  vaqtida ichak versinkalari 

qisqarib,  suv,  turli  tuzlar,  ozuqa  moddalarining  oxirgi  mahsulotlar  versinkalar  orqali  kapillyar 

qon tomirlarga va dsmfaga о‗tadi. 

Oqsillar  ichak  devorlaridan  aminokislotalar,  qisman  albumoz,  peptonlar  holida,  uglevodlar 

esa  suvda  erigan  monosaxaridlar  holida  qon  tomirlarga,  yog‗lar  esa  yog‗  kislotalari,  glitserin 

holida limfaga о‗tadi. 

Yо‗gon  ichak  devorlarida  ovqat  moddalar  asosan  dagal  о‗simlik  mahsulotlari  parchalaiadi 

va  suv  suriladi.  Ovqat  hazm  kanalida  ovqatlar  hazmlangandan  sо‗ng  chiqindi  moddalar  najas 

bо‗lib yо‗g‗on yig‗iladi. 

---

Defekatsiya akti murakkab refleks yо‗li bilan bajariladi. Defekatsiya aktining nerv markazi 

orqa miyaning 3-4 bel segmentida joylashgan. Tо‗g‗ri ichakning ichki va tashqi sfinterlari bо‗lib, 

tashqi  sfinter  ixtiyoriy.  Defeksiyaning  oliy  markazi  esa  bosh  miya  katta  yarim  sharlarining 

peshona qismida joylashgan. 

Ovqat    hazm      qilish      organlarining      yoshlik      xususiyatlari.      Ona  qornida  bolaning 

oyligidan  boshlab  sut  tishlarining  hujayralari  vujudga  kela  boshlaydi.  Bolaning  6-8  oyligidan 

boshlab sut tishlari chiqa boshlaydi. Avval 6 oylikdan kesuvchi tishlari, sо‗ng it tishlari  kichik  

ozuq  tishlar   chiqadi.   Sut  tishlar   20  ta   bо‗lib   ularning  formulasi quyidagicha. 

2 - 1 - 2  

Sut tishlarining formulasi 

2 ta kesuvchi, 1 ta qoziq, 2 ta kichik oziq tishlari. Sut tishlari 7 

yoshdan boshlab, doimiy tishlar bilan almashina boshlaydi. Bolaning 7 yoshida birinchi katta 

oziq tishi 8 yoshda birinchi kesuvchi tishi, 9 yoshda ikkinchi kesuvchi, 10 yoshda birinchi kichik 

oziq tishi, 13-16 yoshda it tishi, 11-15 yoshda ikkinchi oziq tishlar, 18-30 yoshda uchinchi oziq 

tishlar chiqa -boshlaydi.