Demak, Alisher Navoiyning e'tiroficha, asarda oldingi risolalarda tilga olinmagan masalalar yoritilgan. Darhaqiqat, "Mezon ul-avzon" da turkiy xalqlar sheriyati va ularning rasmiy aruzga munosabati masalasi birinchi marta tilga olinib, nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan fikrlar bayon etilgan. - Demak, Alisher Navoiyning e'tiroficha, asarda oldingi risolalarda tilga olinmagan masalalar yoritilgan. Darhaqiqat, "Mezon ul-avzon" da turkiy xalqlar sheriyati va ularning rasmiy aruzga munosabati masalasi birinchi marta tilga olinib, nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan fikrlar bayon etilgan.
- "Mezon ul-avzon"ning yozilgan yili asarda ko'rsatilmagan. Shuning uchun bu masalaga old taxminlar mavjud bo'lib, shulardan biri asar XV asrning 90-yillarida yozilgan bo'lsa kerak, degan fikrdir.
- "Mezon ul-avzon"da arably, forsiy va turkiy tillardagi sheriyatda qo'llanilgan hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore, muqtazab, sare, Jadid, qarib, xafif, mushokil, mutaqorib, mutadorik, vofir, komil, tavil, madid, basit kabi o'n to'qqizta bahr haqida o'zbek tilidagi misollar asosida mulohaza yuritilgan.
- Alisher Navoiy mazkur bahrlarning xususiyatlarini yoritish bilan bir qatorda ulardan qaysilari arab she'riyatiga xosligi, qaysilari Ajam va turkly she'riyatda ko'proq ishlatilgani hamda zamondoshlari tomonidan qo'shilgan yangi bahrlar haqida ham o'z kuzatishlari natijalarini bayon etgan. Alisher Navoiyning guvohlik berishicha, aruz tizimidagi sakkizta asl ruknlamming beshtasi fors-tojik va turkly sheriyatda qo'llanadi: "Va ulcha bu sekkiz usuldin (asllardan) forsiy she'rda adi: "Va ucha bu sekkiz usul kasirul vuqu dur- beshdur: mafo'iylun va foilotun va mustaf ilun va mafuvlotu va fauvlun. Va turkcha she'rda ham ulcha mulohaza qililibdur, bu arkondin (ruknlardan) o'zga vuqu topmas" [16-tom, 47-48].
A.Navoiy "Mezonul avzon"da bergan ma’lumotga ko’ra, "aruz" atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog’liq ekan. Boshqa aruzshunoslar, xususan, Vohid Tabriziy esa "aruz" arab tilida chodirni tutib turish uchun o’rtaga qo’yiladigan yog’och(ustun)ni anglatadi va shu so’zdan olingan, deb hisoblaydilar. Ular bu aruz atamasi shu fikrning qo’shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham "aruz" deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir "aruz"ga tayanganidek) shu ruknga tayanishi, yani, shu rukn oqilganda she’rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo’lishini keltiradilar. Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat’iy nazar, biz "aruz"ning istilohiy ma’nosi bilan ish ko’ramiz, yani, "aruz" deganda sharq she’riyatida keng tarqalgan metrik she'r tizimini tushunamiz. - A.Navoiy "Mezonul avzon"da bergan ma’lumotga ko’ra, "aruz" atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog’liq ekan. Boshqa aruzshunoslar, xususan, Vohid Tabriziy esa "aruz" arab tilida chodirni tutib turish uchun o’rtaga qo’yiladigan yog’och(ustun)ni anglatadi va shu so’zdan olingan, deb hisoblaydilar. Ular bu aruz atamasi shu fikrning qo’shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham "aruz" deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir "aruz"ga tayanganidek) shu ruknga tayanishi, yani, shu rukn oqilganda she’rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo’lishini keltiradilar. Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat’iy nazar, biz "aruz"ning istilohiy ma’nosi bilan ish ko’ramiz, yani, "aruz" deganda sharq she’riyatida keng tarqalgan metrik she'r tizimini tushunamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
