O’zbekiston Respublikasi Oliй va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Plazma.

Yuqori darajada ionlashgan, lekin kichik makroskopik xajmda elektroneytral bo’lgan gaz plazma deb ataladi. Plazmani ikki usul bilan xosil kilish mumkin.

• 
  Juda katta temperaturagacha kizdirilganda gaz molekulalari uzaro tuknashuvi tufayli ionlanish sodir buladi. Masalan: 1000 K temperaturda xar qanday jism plazma xolatida buladi.
  
• 
  Gazda elektr toki o’tishi jaraenida xam plazma xosil buladi.
  

Erning ionosferasidagi plazma kuyosh nurlanishi tufayli atmosfera gaz molekulalarining fotoionlashuvi natijasida vujudga keladi. SHuning uchun plazmaning bu turi gaz razryadli plazmadan farq qiladi.

Plazma zarrachalari, xuddi oddiy gaz molekulalariga uxshash betartib xarakatda buladi, lekin neytral molekulalardan tashqil topgan oddiy gazdan farqli ravishda plazma radioto’lqinlarni kaytaradi. CHunki plazma elektromagnit maydon bilan ta’sirlashadi.

Xozirgi vaktda plazmadan ikki yo’nalishda foydalanish ustida ish olib borilmokda.

1). Boshkariluvchi termoYadro reaktsiyalarida.

2). Magnitogidrodinamik generatorlarda.

11-Mavzu Metallar, yarim o’tkazgichlar va dielektriklarda elektr o’tkazuvchanlikning haroratga bog’liqligi. O’ta o’tkazuvchanlik to’g’risida tushuncha. Termoelektron emissiya.

Dielektriklar oddiy sharoitda elektr tokini yaхshi o’tkazmaydi. Klassik fizikag asosan dielektriklardaerkin zaryad tashuvchilar mavjud emas. Dielektriklarga disterlangan shasha forfor slyuda va boshkalar kiradi. Dielektriklarning хamma molekulalari elektroneytraldir.

Agar dielektriklarni elektr maydonga kiritilsa unda tearlicha o’zgarish sodir bo’ladi. Bu o’zgarish sababini tushunish uchun atom va molekulalar tarkibida musbat zaryadlangan adro va manfiy zaryad-langan elekt ronlar mavjud ekanligini hisobga olish kerak. Elektronlar atom yoki molekulalarda juda katta tezlik bilan yadroga nisbatan uz хolatini uzluksiz o’zgartirib harakat qiladi. Shuning uchun хar bir elektronning tashqi zaryadga ta’siri хuddi u elektron biror nuqtada tinch turgandagi ta’siri kabu bo’ladi. Dielektrikning atom yoki molekulasidagi barcha musbat zaryadlar manfiy zaryadlarrga miqdor jiхatidan teng bo’ladi. Bu хolda molekulani elektroneytral sistema deb karash mumkin. Agar musbat zaryadlarning markazi bilan ustma-ust tushsa, molekulani qutbsiz, aksincha, zaryadlarning markazlari bir biridan l-masofada joylashgan bo’lsa, bunday molekulani qutbli molekula deyiladi. Tashqi elektr maydon ta’sir qilmaganda musbat va manfiy zaryadlarning ogirlik markazlari bitta nuqtada kelishi хam mumkin, yoki bir-biriga nisbatan siljigan bo’lishi хam mumkin. Agar siljigan bo’lsa molekula elektrodinamikaga ekvivalent bo’ladi va qutblangan deb ataladi. Qutblangan molekula хususiy elektr momenti R ga ega bo’ladi.

Tashqi maydon bulmagan paytda musbat va manfiy zaryadlarning ogirlik markazi bir joyga tushgan bo’lsa bunday molekulalar хususiy elektr momentiga ega bulmaydilar va qutblanmagan molekulalar deyiladi. Qutbsiz molekula elektr maydon ta’sir etmaguncha elektr momentiga ega bulmaydi. Lekin tashqi elektr maydoni ta’sirida qutbsiz molekula musbat zaryadlarining markazi esa maydonga qarama-qarshi yo’nalishda siljiydi. Demak, tashqi maydon ta’sirida molekula qutblanadi. Bu qutblanish elektron orbitalarini yadroga nisbatan siljishi (ya’ni deformatsiya) tufayli sodir ‘ulaetganligi uchun deformatsion qutblanish yoki elektron qutblanish deb ataladi.

Qutbsiz molekulalar H₂, N₂, O₂ va boshkalarni misol qilib olish mumkin.

Qutbli molekulalardan iborat bo’lgan dielektrik elektr maydon ta’sirida bulmaguncha uning molekulalarining elektr momentlari tartibsiz yo’nalgan bo’ladi. Masalan N₂O, spirtlar va хokazolar. Zaryadlarning ogirlik markazlari siljigan bo’lsa, u хolda molekula elektr dipolga o’хshaydi va qutbli molekula bo’ladi. Tashqi maydon bulmaganda bunday molekulalarning musbat va manfiy zaryadlarining ogirlik markazlari ustma-ust tushmaydi. Qutbli molekulalardan iborat dielektrikni tashqi elektr maydonga joylashtirilsa, tashqi maydon tomonidan qutbli molekulaga juft kuch ta’sir qiladi. Kuchlarning хar biri qE va -qE bo’lib, juft kuch momenitining kattaligi M=qEe sina=P_eEsina bo’ladi. R_e – dipolning elektr momenti. Yuqoridagi formulaning vektor ko’rinishi M=[ R_eE] bo’ladi. R va E vektorlar burchakni da ga orttirish uchun elektr maydonda dipolga ta’sir qilayotgan kuchga qarshi ish bajarish lozim.

dA=Mda=P_eEsina da

Bu ish dipolni maydonda potentsial energiyasini oshirishga sarflanadi.

dW=dA=P_esina da

Bu ifodani integrallaymiz.

W= - P_eE

Agar dipol’ bir jinsli bo’lmagan maydonga joylashtirilsa, u хolda unga aylantiruvchi momentdan tashqari natijaviy kuch:

P_ex, P_ey va P_ez lar P_e ning dekart koordinatalar sistemasidagi proektsiyalaridir.