O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

1. N im a u ch u n d u k k a k li ek in la rd a n e k o lo g ik to z a m ah su lot
olinadi?
2. Qanday qilib dukkakli ekinlar tuproq unum dorligini oshiradi?
106

---

Umumiy morfologik belgilari
Ildizi.
D o n -d u k k a k li e k in la rn in g ildizi o ‘q ildiz b o ‘lib, tu p ro q d a 2 
m e tr c h u q u r lik k a k ir ib b o r a d i, a so siy m iq d o ri t u p r o q n in g 30 sm 
c h u q u rlig ig ac h a jo y la sh a d i. D u k k a k li e k in la rn in g ildizida tuganaklar 
b o 'la d i, bu tu g a n a k la rd a h a v o azo tini o 'z la s h tira d ig a n b ak te riy a la r -
R izobium yashaydi. E kinlarning turiga q a ra b ildizda b akteriy alam i h ar 
xil tu r xillari b o 'la d i. T u g a n a k la r shakli va k attalig i bilan farq qiladi. 
T uganaklar yirik va k o 'p b o 'lsa , dem ak havo azoti yaxshi o'zlash tirilad i 
va tu p ro q d a ancha azot to 'p la n a d i. E kinlarning ildizida tu g an ak la r yaxshi 
rivo jlan ish i uchun u ru g 'la r ckilishidan o ldin s u n ’iy m axsus b ak teriy a 
yuqtiriladi. Bu bakteriyali o 'g 'it nitragin deb ataladi.
Poyasi,
D u k k ak li e k in la rn in g poyasi o 'ts im o n tik yoki chirm ashib
o 'sa d i, tukli va tuksiz b o 'lad i. M asalan, n o 'x a t, xash ak i d u k k ak lar, soya 
ckinlurining poyasi tik o 's a d i, k o 'k n o 'x a tn i poyasi chirm ashib o 'sa d i. 
D ukkakli ekinlarning poyasi shoxlanadi. Y on sho xlar b arg q o 'ltiq la rid an
o 'sib chiqib ikki xil bo 'lad i: monopodial va simpodial. M o n o p o d ial shoxlar 
p o y a d a p a s td a n y u q o rig a q a r a b riv o jla n a d i, s im p o d ia l s h o x la r esa 
y uqoridan pastga q a ra b rivojlanadi, bu h olda asosiy p o y an i uchki qism ida 
g u lto 'p la m hosil b o 'lad i.
Har#.
Barcha d u k k ak li d o n ekinlarining bargi tuzilishi b o 'y ich a bir- 
biridan ancha farq qiladigan 3 ta guruhga b o'lin adi:
1) patsim on b arglar
2) uchtali barglar
3) panjasim on barglar.
P a ts im o n b a r g la r j u f t va to q p a ts im o n b o 'l a d i . T o q p a ts im o n
b a rg la rn in g u c h id a to q y a p ro q e h a s i b o 'la d i. J u f t p a ts im o n b a rg la r 
uch id a y irik -m ay d a va h a r xil d a r a ja d a sh o x lan g an jin g a la k la r m avjud. 
B a ’zi b ir e k in la r jin g a la k la r y o rd a m id a ta y a n c h o 's im lik k a o 'r a lib
o 's a d i.
I Jm um an barglar yirik-m ayda, tukli-tuksiz bo'lishi m um kin. Bargning 
iwoMda hai xil shakldagi youbargclialar bo'ladi. Y on barg chalarg a q arab
ekin 
turlarini 
aniqlash m um kin
Gul.
D ukkakli ekinlarning gullari ak sariyat h olda b arg q o 'ltiq la rid a, 
1-2 tadun joylashadi, ayrim tu rlarid a shingil shakldagi g u lto 'p la m hosil 
qiladi. D ukkakli ekinlarning gullari kapalaksim on b o 'la d i, g ullar ikki jinsli 
b o 'lib , 5 ta g u ltojib argdan tashkil topgan. G u lto jib a rg lar h a r xil b o 'lad i,
107

---

eng yirigi yelkan, yon to m o n d a n ik k ita k ishikrog‘i q a n o t va p astk i cheti 
bilan bir-biriga tu tash ib o ‘sgan, ik k ita pastkisi qayiqcha deb ataladi.
C hangchisi 10 ta b o ‘lib, to 'q q iz ta si tu tash ib o 's a d i, o 'n in ch isi erkin 
o 'sa d i.
M em .
G ullar ch an g la n g an d an keyin tugunchasi o 'sib m evaga aylanadi. 
M evasi dukkak d e y ila d i. M e v a d a k a lta b a n d g a jo y la s h g a n u r u g 'la r
m avjud. K o'pchilik d u k k a k li don ekinlari yetilganda d u k k ag i uzunasiga 
chatnaydi, u ru g ' sochiladi. A yrim ek in larda (m ahalliy n o 'x a t, yasm iq, oq 
lyupin) m evasi ch atn am ay d i.
D u k k a k n in g s h a k li c h o 'z i n c h o q , ro m b s h a k lid a , s ilin d r s im o n , 
buyraksim on, yuzasi silliq, burushgan, tukli yoki tuksiz b o 'la d i. D u k k a k d a 
b itta d a n o 'n ta g a c h a u ru g ' b o 'la d i.
Urug
7. D u k k a k li d o n e k in la r in in g u r u g 'i q o 'n g 'i r b o s h l i d o n
ekinlaridan farq qilib u ru g 'i dukkagining ichida jo y lash ad i. U ru g ' qalin 
p o 's t bilan q o p lan g an , u n in g yuzasi ekin tu rig a q a r a b silliq, y altiro q , 
burishgan b o 'lad i. U ru g 'n in g ustida tu rlarn i b ir-biridan ajratish g a yordam
b erad ig an h a r xil belgilari b o 'la d i. S h u la rd an biri urug‘ kertigi, u ru g ' 
b an d in in g u ru g ' rivojlanib chiq ad ig an u ru g ' k u rta k k a b irik ad ig an joyidir. 
U ru g ' yetilganda a n a shu jo y d a d u k k a k p allasid an ajra lad i. D u k k ak li 
d o n ek in lari u ru g ' k e rtig in in g k atta-k ic h ik lig i, ra n g i, sh ak li va h o la ti 
b ilan b ir-biridan fa rq qiladi. U ru g ' q o b ig 'in in g tag id a m u rta k jo ylashgan. 
D u k k a k li e k i n l a r d a q o 'n g 'i r b o s h l i d o n e k in la r i k a b i e n d o s p e rm
b o 'lm ay d i. M u rta k rivojlanishining birinchi d av rid a z a ru r oziq m o d d alar 
unin g o 'z id a , u ru g ' p alla b a rg la rid a zaxira h o ld a to 'p la n ib boradi.
D u k k a k li o 'sim lik la r u ru g 'in in g m u rtag i u ru g 'n in g ik k ita y arm id an
ib o r a t b o 'lg a n , ik k ita u r u g 'p a lla d a n ta s h k il to p g a n b o 'lib , u la r bir 
to m o n d an ochiladi, ikkinchi to m o n id an esa u ru g ' kertigi y o n id a tutashgan 
b o 'la d i. U ru g ' p a lla la r u r u g ' k e rtig i b ila n tu ta s h g a n jo y d a m u rta k
ild izch asi bilan k u rta k c h a b o 'la d i. B a ’zi d u k k a k li e k in la r u ru g 'in in g
k u rta k c h a si a n c h a b a q u v v a t riv o jlan g an v a d a s tla b k i ik k ita ch in b arg
boshlang'ichiga ega b o 'la d i, o 'sim lik ning o'sish n u q tasi sh u lam in g orasida 
b o 'la d i. U ru g 'n in g tu zilish in i b o 'r tg a n u r u g 'la rd a n k o 'r is h eng q ulay 
b o 'la d i. B unday u r u g ia m in g p o 's ti oson ajra lad i v a m u rtag in in g barcha 
qism i yaxshi k o 'rin ib tu rad i.