O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

Oddiy archa - Juniperus zeravshanica. Turli xil iqlim zonalarida juda katta 
arealni egallaydi. Yevroosiyoning o’rmon maydonlarida keng tarqalgan. Kavkazda 
va Shimoliy Amerikaning katta qismida (ustida) o’sadi. Judayam turli xil 
tuproqlarda, hattoki botqoqliklarda ham uchraydi, lekin u tuzni ko’tara olmaydi. 3 
m dan 12 m gacha balandlikdagi daraxt yoki buta. 
O’zbekistonda issiqdan va quruq havodan zararlanmaydi, yetarli darajada 
sovuqqa chidamli. Soyaparvar, boshqa daraxtlar soyasida o’sishi mumkin. Oddiy 
archani tugay’osatkada ishlatish mumkin, shu bilan tog’ qiyaliklarini 
mustahkamlash, manzarali bog’dorchilikda tirik shaharchalar yaratish uchun 
yo’lakchalarda yakka holda yoki guruh qilib ekish uchun foydalaniladi. 
Gudda mevalari ikkinchi yili sentabr, Oktabr oylarida pishadi. Toza urug’ning 
chiqishi 15%, 1metr, ekish normasi 20 g 1 kilogrammida 50-60 urug’ bo’ladi. Yangi 
terilgan urug’ning unuvchanligi 80%. Ekish uchun yaxshi muddat kuzgi yangi 

---

146 
terilgan urug’larni ekishdir. Bahorgi ekishda yoki 1 yil saqlangan urug’larni 
ekkandan so’ng ular bir yildan keyin unadi. Bir yillik ko’chatlari 8 sm atrofida 
bo’ladi, ikki yilliklari 42 sm gacha. Ko’chirib o’tkazishni bahorda ildizning bahorgi 
o’sishdan oldin amalga oshirish mahqul (mart, aprel). 
Chilon jiyda – Ziziphus jujuha. Keng tarmoqlangan, tikonli, ko’p poyali buta 
yoki yakka poyali daraxt. Bo’yi 3 (6-8) m gacha yetuvchi poya va novdalarida 
o’tkir 3 sm gacha bo’lgan yirik to’g’ri tikanakli. 
Barglari qalin etli, ustki qismi to’q yashil-yaltiroq, chopziq tuxumsimon 
ko’rinishdan, to lansetalsimon ko’rinishgacha barg uchi o’tmas, barg qirralari mayda 
tishchali. Gullari yulduzchasimon, diametri 3-4 mm, ular to’pgulda joylashgan. 
Mevasi sharsimon 1-1,5 sm uzunlikda. (madaniy formalarida uzunligi 3 smgacha 
chopziq-ovalsimon) to’q- qizil, to’q-malla rangli yaltiroq. Iyun, iyul oylarida 
gullaydi. Avgust oyida mevasi pishib yetiladi. 
Serquyosh, toshloq, daryo qirg’oqlarida, adir va tog’liklarda, dengiz sathidan 
1500 m absalyut balandlikda o’sadi. Dunyoning ko’p yerlarida mevali o’simlik 
sifatida keng tarqalgan. Mevasi ko’p miqdorda shakar va oziq moddalarini o’zida 
jamlaydi. Ildiz, parxish va qalamchalari orqali oson ko’payadi. 
MDH davlatlarining ko’pchiligida, jumladan, O’rta Osiyoda (Toshkent, 
Farg’ona, Ashxobod) shuningdek, Kavkaz Qirim, Ukraina janubida, Odessada 
madaniy holda mevali hamda manzarali o’simlik sifatida keng tarqalgan.