O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti “soliqlar va soliqqa tortish” kafedrasi
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari (1)
|
3.2. Xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish yo’nalishlari. Soliq amaliyotida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning soliq yukini maqbullashtirish masalasi quyidagilarda namoyon bo’lishi bilan e’tiborlidir. Birinchidan, korxonalar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish ularning o’z vaqtida va so’zsiz to’lanishi, qonunchilikka aniq rioya qilinishi bilan belgilanadi. Bunda buxgalteriya va boshqa hisobotlar shakli aniq hamda to’g’ri yuritiladi, qonunchilikka qattik rioya qilinadi. Ikkinchidan, soliq yukini optimallashtirishning yana bir shakli bu soliq to’lovchi kamroq soliq to’lash maqsadida amaldagi qonunchilik imtiyozlardan va boshqa preferentsiyalardan foydalangan holda soliq majburiyatlarini maqbullashtirishga erishishi mumkin. Soliq yukining pasaytirilishi, boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, xo’jalik 46 yurituvchi sub’ektlar ixtiyoridan soliqlar shaklida byudjet ixtiyoriga olinayotgan mablag’lar bir qismining shu sub’ektlar ixtiyoriga qoldirilishini anglatadi. Bunday vaziyatda soliq yukining pasaytirilishi natijasida byudjetga borib tushmaydigan mablag’larni byudjet manfaatlari nuqtai-nazaridan qoplash masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi paytda iqtisodchi-olimlar tomonidan soliq yukining pasaytirilishidan kutiladigan yo’qotishlarni qoplashning bir necha yo’llari taklif qilinmoqda. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Soliq yukining pasaytirilishi avtomatik ravishda ishlab chiqarishning jonlanishiga, rivojlanishiga yoki kengayishiga olib keladiki, bu narsa, oxir- oqibatda soliqqa tortish ob’ekti (bazasi)ning ko’payishi (ortishi)ni ta’minlaydi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukining pasayishi natijasida “yo’qotilgan” mablag’larning byudjet uchun “kompensatsiya” qilinishini ta’minlashi mumkin. Bu variantning oqilona yo’l ekanligi quyidagi savollarning javobini aniq topishimizga bog’liq. Soliq yukining pasaytirilishi haqiqatdan ham ishlab chiqarishning gurkirab rivojlanib ketishiga olib keladimi yoki yo’qmi? Agar shu narsa sodir bo’ladigan bo’lsa, u qancha vaqt ichida sodir bo’lishi mumkin? Uning sodir bo’lishi “cho’zilib” ketadigan bo’lsa, unda nima qilishimiz kerak? “Bugun soliq yukini pasaytirsak, ertaga ishlab chiqarish rivojlanib ketadi” degan kafolatni bizga kim beradi va kim buning uddasidan chiqadi? Uddasidan chiqa olmasak, unda ahvolimiz ne kechadi? 2. Byudjet soliq yukining pasaytirilishi natijasida “yo’qotgan” mablag’larini qarzga olish yo’li bilan kompensatsiya qilsa bo’ladi. Haqiqatdan ham shunday. Lekin bu variant tanlanayotgan paytda bizning stolimiz ustida quyidagi savollarning aniq javobi turishi kerak: Qarzga olinishi kerak bo’lgan mablag’larning miqdori qancha? Bizga shuncha mablag’ni kim yoki kimlar berishi mumkin? Lekin buning natijasida ham qator muammolar kelib chiqadi. 3. Soliq yukining pasaytirilishi natijasida byudjet yo’qotmalarini kompensatsiya qilishning o’zi xos varianti, ma’lum ma’noda, byudjet xarajatlarini 47 qisqartirishdir. Lekin bu variantning tanlanishi “Byudjet xarajatlarini qisqartirishning imkoni bormi o’zi? Bor bo’lsa, uning qanchagacha qisqartirilishi maqsadga muvofiq? Byudjet xarajatlari qisqartiriladigan bo’lsa, bu, eng avvalo, kimlarning manfaatlariga ta’sir etishi mumkin? Byudjet xarajatlari qisqartirilsa, buning oqibati nima bo’ladi? Ularning qisqartirilishi, yana o’zimizga qimmatga tushmasmikan?” degan savollarning paydo bo’lishiga olib keladi. Va bu ham o’z navbatida qator ijtimoiy muammolarga sabab bo’ladi. Har bir variantda keltirilgan savollar juda oddiygina bo’lsa-da, unga arzirli, asosli, to’g’ri va oqilona javobni berish hammaga ham nasib qilmagan va qilmaydi ham. Ularga malakali javob berish, eng avvalo, soliqlar va soliqqa tortishning o’ziga xos bo’lgan hayotiy tamoyillarini so’zsiz idrok etilishini taqozo etadi. Bunday hayotiy tamoyillarni inobatga olmasdan berilgan javob bir tiyinga qimmatligicha qolaveradi. Shuning uchun ham og’zimizga to’g’ri kelgan har qanday «javob», o’zimiz o’ylaganimizdek, bu savollarning javobi emas. Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, soliq yukining og’irligini kamaytirish masalasi hozirgi kunda iqtisodiy hayotimizning eng dolzarb masalalaridan biridir. Hozirgi kunda O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirishga doir izchil siyosat olib borish natijasida har yili soliq yukini kamaytirish choralari amalga oshirilmoqda. Eng avvalo, ular ishlab chiqarishni, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga, aholining real daromadlarini va iste’mol talablarini oshirishga qaratilgan. Shu bilan birga, soliqlar va to’lovlarni birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarini oshkoraligiga, soliqlarni hisoblash va to’lashga doir korxonalar faoliyatini soddalashtirishga, shuningdek, soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat qilishga yordam beradi. Ayni paytda bu hol Respublikamizda qo’llaniladigan soliq tizimini halqaro me’yorlar va andozalariga muvofiqlashtirish zarurati bilan izohlanadi. Agar dunyo mamlakatlarida qo’llaniladigan soliq yuklarini izohlovchi statistik ma’lumotlariga murojat etsak, shuni ko’rish mumkinki, YaIMga nisbatan 48 soliq to’lovlari darajasi turli davlatlarda turlichadir. Bu esa iqtisodiy tartibga solish darajasitdagi farqlar, yuritiladigan ijtimoiyg’iqtisodiy siyosat yo’nalishi, muayyan mamlakatlarning geopolitik joylashuvi va boshqa omillar bilan izoxlanadi. Umuman olganda soliq yuki darajasi bo’yicha dunyo mamlakatlarini 3 guruhga ajratish mumkin: soliqqa tortishning yuqori darajasi - soliqlar salmog’i Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning 40 foizidan ortiq (Lyuksemburg, Frantsiya); soliqqa tortishning o’rtacha darajasi - soliqlar salmog’i YaIMning 30 foizidan 40 foizigacha (Daniyaya, Shvetsiya, Avstriya, Germaniya, Buyuk Britaniya); soliqqa tortishning o’rtachadan pastroq darajasi - soliqlar salmog’i YaIMning 30 foizigacha (Xitoy, Xindiston, Misr, Malayziya, Janubiy Koreya). Iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirilishi soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirish bilan birga davom ettirilmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatida soliq yuki darajasi ko’pgina hollarda ular kelajak istiqbolini belgilab berishga xizmat qiladi. Zero, korxonalarning asosiy maqsadi bo’lgan – foyda maksimallashtirishda ular gardaniga tushayotgan soliq yuki tasiri ijobiy yoki salbiy bo’lishi ular iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta soliq yukini imkon darajasida minimallashtirishdan bir tomondan korxonalar, ikkichi tomondan davlat manfaatdor bo’ladi. Masalaga nazariy jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri chizig’idagi nuqtada korxona va davlat manfaatlari to’qnash kelib, optimal soliq yuki topiladi (35 foiz). Bu esa korxonalarda soliq yukini kamaytirishdan bo’shagan pul mablag’larini investitsiyaga jalb etib, ishlab chiqarish jarayonini jadallashtirishga xizmat qilgan holda, korxona oladigan foydani maksimallashtiradi. Davlat esa xo’jalik yurituvchi subektlarning soliq yukini kamaytirishdan ko’rgan zararini, korxonalarning ishlab chiqarishini kengaytirishdan oladigan foydani soliqqa tortish hamda mavjud soliq bazasini kengayishi hisobidan qoplashi mumkin. 49 Bugungi kunda soliq qonunchiligida soliqlarning tartibga soluvchanlik roliga urg’u beruvchi huquqiy asoslar yaratilganiga qaramasdan, korxonalar faoliyatida soliq imtiyozlariga ega bo’lish, pasaytiruvchi stavkalarda soliqqa tortiluvchi faoliyat bilan shug’ullanishga o’tish va umuman soliqlarni rejalashtirish holatlari kam uchramoqda. Buninng asosiy sababi esa bizningcha O’zbekiston soliqqa tortish amaliyotida soliq menejmenti, soliqlarni rejalashtirish tadbirlari joriy etilganligidadir. Jahon amaliyotiga nazar soladigan bo’lsak, bu jarayonlar korxona moliyaviy xo’jalik faoliyatida katta examiyat kasb etib, ularni o’tkazishdan nafaqat korxona balkim davlat ham bevosita manfaatdor bo’ladi. Ushbu tayanch so’zlarga batafsil to’xtaladigan bo’lsak, soliq menejmenti - soliq to’lovchilarning soliq majburiyatlarini qonun doirasida qiqqartirishga qaratilgan hatti-harakatlari yig’indisidir. Bu jarayonda soliqlarni qonunchilikka xilof bo’lmagan tarzda chetlab o’tish, shuningdek soliq qonunchiligida belgilangan imtiyozlarni qo’lga kiritish, yoki soliq majburiyatlarini kamaytirishga qaratilgan maxsus usullar qo’llaniladi. Bunday holatlarda bu usullar qonuniy hisoblanib, soliq to’lovchilaga jarima solishga sabab bo’la olmaydi.Soliq menejmentining ustunligi shu bilan asoslanadiki, buning natijasi o’laroq, soliq majburiyatlarining qisqartirilishiga qonunlarni buzmagan xolda erishiladi. Soliq menejmenti korxonalar muvaffaqiyatini taminlash uchun tayanch vazifasini o’taydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, xususan iqtisodiy rivojlanish fazalaridan bo’lgan bugungi moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatida soliq yuki darajasi ko’pgina hollarda ular kelajak istiqbolini belgilab berishga xizmat qiladi. Zero, korxonalarning asosiy maqsadi bo’lgan – foyda maksimallashtirishda ular zimmasiga tushayotgan soliq yuki tasiri ijobiy yoki salbiy bo’lishi ular iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta soliq yukini imkon darajasida minimallashtirishdan bir tomondan, korxonalar, ikkichi tomondan, davlat manfaatdor bo’ladi. Masalaga nazariy jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri chizig’idagi nuqtada korxona va davlat manfaatlari to’qnash kelib, optimal soliq yuki topiladi. Bu esa korxonalarda soliq yukini kamaytirishdan bo’shagan pul mablag’larini investitsiyaga jalb etib, ishlab 50 chiqarish jarayonini jadallashtirishga xizmat qilgan holda, korxona oladigan foydani maksimallashtiradi. Davlat esa xo’jalik yurituvchi subektlarning soliq yukini kamaytirishdan ko’rgan zararini, korxonalarning ishlab chiqarishini kengaytirishdan oladigan foydani soliqqa tortish hamda mavjud soliq bazasini kengayishi hisobidan qoplashi mumkin. Shu boisdan ham bugungi kunda mamlakatimiz miqyosida korxonalar zimmasiga tushayotgan soliq yuki og’iriligini kamaytirish maqsadida soliqlar bo’yicha qator engilliklar berilmoqda. |
