Rashid zohid

Qo‘lyozma kitob muqovasi, kotib, muhrkash, lavvoh, sahhof faoliyati. SHarq kitobatchiligida kitob muqovasi ham o‘ziga xos san’at asari darajasiga ko‘tarilgan. Lekin bizgacha etib kelgan qo‘lyozma kitoblarning hammasida ham asl muqova saqlangan emas, ular ta’mir jarayonida kartondan qayta ishlangan. Kitobat tarixini o‘rganishda original muqovalar qadrlidir. Qadimiy kitob muqovalari odatda charm, yog‘och yoki kartondan ishlangan. Ba’zi muqovalar kartondan ishlanib, ustiga charm qoplangan. Ayrimlarining ustiga mato g‘ilof tortilgan. Muqovaning yuziga ishlangan naqshlari bo‘rtma, uyma yoki sidirg‘a yuzli bo‘lgan.
Temuriy shahzoda Boysunqur Mirzo Hirotda asos solgan saroy kutubxonasi muqovasozlik rivojida yangi davrni boshlab bergan. Boysunqur mirzo saroy kutubxonasidagi muqovasozlik ishlari to‘g‘risidagi bir qancha tarixiy manbalarda ma’lumotlar keltirilgan bo‘lib, ulardan eng qimmatlisi, “Arzadosht” sarlavhali tarixiy hujjat hisoblanadi.
Ashtarxoniylar saroy kutubxonalarida yaratilgan qo‘lyozmalarning muqovalari oldingilaridan o‘ziga xosligi – avvaldan mavjud badiiy bezatilish yo‘nalishlarni saqlab qolgan holda, temuriylar davri Hirot uslubi va hind uslublarining qorishganligi bilan ajralib turadi.⁶⁰
XV-XVI asrlarda ishlangan kitoblardagi muqova tamg‘asi ancha yirik bo‘lib, katta sathni egallagan. Ayrim muqovalarda gul va o‘simliklar orasiga qush va hayvonlar tasviri chizilgan. Muqova yuzidagi tamg‘a yo naqshlar ichiga uni tayyorlagan sahhofning nomi ham yozilgan. Kitobning o‘ng va ters qismidagi muqova varaqlari toqa deyiladi (o‘ng toqa va chap toqa). Toqalarni birlashtirib turuvchi kitobning yon qismi tayaki deyiladi. Muqovani urinib qolishdan saqlaydigan kitob burchagida charmdan ishlangan ochqich labaki deyiladi. Sahifa bo‘laklarini birlashtirib turuvchi ipaklik sheroza deb ataladi.
Qo‘lyozma kitoblarning bosh va oxirgi betlari hoshiyasida turli muhrlarni uchratish mumkin. Bodomsimon yoki dumaloq shakldagi ushbu muhrlar kitob egasi yoki saqlovchisiga tegishli bo‘lib, muhrda ularning ismi-sharifi yozilgan. O‘tmishda muhr tayyorlash san’at darajasiga ko‘tarilgan. Muhr yasovchi ustalar muhrkash deb nomlangan.
Kotib (كاتب) – xat bituvchi, kitob bituvchi. Ayni ma’noda xattot (خطاط ) atamasi ham qo‘llanadi. Lekin xattot - “xat ustasi; chiroyli xat bituvchi”; kotib esa xat yoki kitob bituvchi kasb egalarining umumiy nomidir, har qanday xat bituvchini kotib deyish mumkin.
Lavvoh (لواح) – kitob betlariga lavha ishlovchi. Xattot ko‘chirgan matnni rangdor chiziqli jadval ichiga, hoshiyani esa qizil yoki havorang chiziq ichiga oladi. Qo‘lyozmalarning ilk varaqlaridagi unvon yoki sarlavha deb atalgan bezakli naqshlar bilan o‘ralgan qismlarni xam lavvoh bajaradi. Lavvoh asar mazmunidan kelib chiqqan holda matn ko‘chirilishidan oldin titul sahifasi yonida bir yoki ikkita lavha yaxlit rasm tayyorlaydi. Lavha o‘ta jimjimador ishlanadi. Oltin suvi bilan unga gul va yaproqlar rasmi, Shuningdek, geometrik naqshlar solinadi.