Sh. Ziyamuxamedova, G. Gulyamova yuristning yozma nutqi

14-§. IJODIY TAVSIFIY MATN YARATISH
Turlari
Tuzilishi
Qo‘llanilishi
Tavsifiy 
(monologli) 
matn
Tavsifiy matnda yozuvchi 
tomonidan ifodalangan voqea-
hodisa, narsa-shaxs tasviri, 
tavsifi yoki xabar, ma’lumot 
bayoni beriladi. Matnda belgi-
xususiyat ifodalovchi so‘zlar, 
atama va modal so‘zlar, fe’lning 
asoslangan shakllari, uyushiq 
hamda ajratilgan gap bo‘laklari, 
atov va qo‘shma gaplar faol 
ishatiladi.
Tavsifiy matnlar ilmiy, 
publitsistik, rasmiy-ido-
raviy va badiiy uslubda 
qo‘llanadi. Ma’lum vo - 
qea-hodisa, narsa-shaxs-
larga oid fikr-mulohaza 
bildirish, ularni dalillar 
yoki badiiy vositalar 
bilan ta’riflash, izohlash, 
asoslashga xizmat qiladi.
Dialogli 
matn 
Dialogli matn ikki va undan 
ortiq suhbatdoshning turli 
mazmundagi fikr-axborot alma-
shinuvini ifodalaydi. Bunday 
matnda so‘roq olmoshlari, 
muomala odobiga oid so‘z-
iboralar, yuklama, undov va 
kirish so‘zlar, sodda, to‘liqsiz 
va so‘z-gaplar keng qo‘llanadi.
Bunday matnlar so‘z-
lashuv va badiiy uslubga 
xos bo‘lib, savol-javob, 
taklif, xabar-ma’lumot, 
da’vat, iltimos kabi 
muloqot mazmunini ifo-
dalashga xizmat qiladi.
15-§. INSHO TURLARI
Insho – mustaqil yoritiladigan o‘ziga xos ijodiy asar bo‘lib, 
yozma nutqni rivojlantirishning eng asosiy vositalaridan 
hisoblanadi. Insho bayondan farq qiladi. Bayonda o‘zgalarning 
fikri, ya’ni tayyor material o‘zlashtirilib, izchil ravishda qayta 
bayon etilsa, inshoda tanlangan mavzu yuzasidan yig‘ilgan 
material asosida shaxsiy fikr-mulohazalar bildiriladi. Inshoning 
muhim xususiyatlaridan biri uning mavzu va materialidir. Badiiy 

---

75
asarda obrazlar orqali berilgan muallif g‘oyasi mavzu bilan uzviy 
bog‘liq holda yoritiladi. Mavzu va g‘oyani aniq belgilab olmasdan 
va zarur material, faktlar yig‘may turib, inshoni muvaffaqiyatli 
yozish mumkin emas. 
Insho yozish uchun dastlab mavzu tanlanadi, keyin material 
yig‘iladi. Yig‘ilgan material, faktlar asosida g‘oya belgilangach, 
uni izchil yoritish talab qilinadi. 
Insho struktura jihatidan kirish so‘zi bilan boshlanib, so‘ng 
mavzu va g‘oya yoritiladi, undan keyin xulosa qilinadi. Xullas, 
mavzu, g‘oya, material, faktlar, reja va tezis hamda xulosa 
inshoning asosiy nazariy vositalaridir. 
Ba’zan insho yozish jarayonida mavzuga jiddiy e’tibor 
berilmasligi tufayli g‘oya, mazmun yetarli asoslanmaydi, 
natijada mavzu yaxshi yoritilmay qoladi. Ba’zida esa mavzuga 
aloqasi bo‘lmagan, ortiqcha gaplar ko‘p bo‘lganligi uchun insho 
mazmuni sayoz bo‘ladi. Bu mavzu va g‘oyani oldindan konkret 
tasavvur etmaslikdan kelib chiqadi. Mavzu va g‘oyani yetarli 
ochishda epigraf tanlay bilish ham muhim o‘rin tutadi. G‘oyaning 
yoritilishi yana mavzuga qanday munosabatda bo‘lishga ham 
bog‘liq. Qo‘yilgan masalaga baho berish inshoning asosiy 
g‘oyasini keltirib chiqaradi.
Xullas, mavzu tanlab olingan biror yo‘nalish bo‘lib, shu 
yo‘nalish bo‘yicha fikr-mulohaza yuritishdan iborat. Inshoning 
mavzusi va g‘oyasini aniq tasavvur etish uchun badiiy asarlarni 
ko‘proq mustaqil tahlil qilish, mavzu va g‘oyasini aniqlash 
mashqlari muhim o‘rin tutadi.