Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

T araq q iy p a rv a r lik  
h a ra k a tin in g 0 ‘rta 
O siy o g a y o y ilish i

---

Buxoro milliy ziyolilarining harakati Turkiston oTkasiga nisbatan 
og‘ir ijtimoiy-siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi, asosan, may da 
do‘kondorlar, o ‘qituvchilar, hunarmandlar, savdogarlardan iborat edi. Jadid- 
lar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, chunonchi, soliqlami ka- 
maytirish talabi bilan ham chiqishdi. Shuningdek, Buxoro jadidchiligi ayrim 
mutaassib mullalar, yangilik va islohotlami xush ko ‘rmaydigan qadimchilar 
oqimi qarshiligiga uchradi. 1910-yildan boshlab Buxoroda jadidchilik haraka­
ti tashkiliy tus olib, siyosiy tashkilot sifatida shakllana boshladi. XX asrning 
boshlarida Buxoro taraqqiyparvar kuchlari vaziyatga tanqidiy yondashgan 
holda davlatning ichki boshqaruv tizimi zamon talablariga javob bermasligini, 
mehnatkash xalqning turmush darajasi nihoyatda past ekanligini va siyosiy- 
m a’muriy tuzumni o ‘zgartirish lozimligini chuqur anglay boshladilar.
Xiva xonligida XX asr boshlarida shakllangan taraqqiyparvarlik harakati 
esa boshqacharoq tarixiy shart-sharoitda vujudga keldi. Xiva xonligida jadid­
chilik ikkita oqimdan iborat boTib, uning o ‘ng oqimi Bosh vazir Islom xo‘ja
boshchiligida xonlikdagi savdo-sanoat korxonalari egalari hamda yirik boy- 
lam ing vakillarini birlashtirdi. M azkur oqim o ‘z oldiga mamlakatda xon ho- 
kimiyatini saqlab qolgan holda islohotlar o‘tkazilishini maqsad qilib qo‘ydi. 
So‘l oqim esa qozikalon Bobooxun Salimov rahbarligida sarmoyadorlar, hu­
narmandlar va boshqa tabaqa vakillarini birlashtirib, yangi usul maktablarini 
tashkil qilish orqali xalq ommasining siyosiy faolligiga erishmoqchi boTdilar.
Turkistonda m a’rifatparvarlik harakatining yoyilishi bu davrdagi m us­
tamlakachi hukumat va uning amaldorlari hamda mahalliy mutaassib va johil 
ruhoniylam ing qarshiligiga uchradi. Shunga qaramay, jadidlar matbuot, no- 
shirlik va teatr sohalarida faoliyatlarini davom ettirdilar. 1898-yilda Qo‘qon 
shahrida Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabini ochdi. 1899-yili Andi­
jonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabini ochib, 
k o‘plab o ‘quvchilaming yangi usulda ta ’lim olishlariga erishdilar.