Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

0 ‘rta Osiyoda 
jadidchilik 
harakatining 
vujudga kelish 
shart-sharoitlari

---

Yodda tuting!
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab T urkistonda 
ma’rifatparvarlik harakati vujudga keldi.
_ i
H ar b ir jam iy atd ag i o^zgarishlar o ‘z davrining ta ­
rixiy sharoitidan kelib chiqib nam oyon boMadi. B u 
o ‘zgarishlarda tarixiy shaxslar, ayniqsa, ziyolilam ing 
o ‘m i k atta boMib, u lam in g h a r biri o ‘ziga xos ilg ‘or 
g ‘oyalam i ilgari suradi. Z iyolilar jam iy atd ag i ijtim oiy-iqtisodiy m uam m o- 
lam i hal qilish y o ‘llarini topishga harakat qiladi. X uddi shunday jaray o n
X IX asrning ikkinchi yarm ida R ossiya im periyasi tarkibiga kirgan Q rim , 
K avkazorti, T urkiston, protektoratga aylantirilgan B uxoro am irligi v a X iva 
xonligida ham r o ‘y berdi. X IX asrning ikkinchi yarm ida m ustam laka zulm i 
ostidagi ziyolilar o ‘z xalqlarini m a ’rifatli qilish v a ulam in g taraqqiyot dara- 
jasin i k o ‘tarishga qaratilgan harakatlam i boshladilar.
Q rim -tatar m a ’rifatparvari boMgan 
Ism o il G ‘aspirali
(1851—1914) butun 
turkiy xalqlar o ‘rtasida yoyilgan jad id ch ilik harakatining asoschisi hisobla- 
nadi. U diniy v a dunyoviy b ilim lam i chuqur egallab, ja h o n taraqqiyoti bilan 
yaqindan tanishgan, bir nech ta xorijiy tillam i, turli xalqlam ing m adaniyatini 
o ‘rgangan edi. O czi egallagan b ilim lar asosida Sharq v a G ‘arb dunyosini 
taqqoslab, turkiy x alqlam ing taraqqiyotga erishish y o ‘llarini izlaydi. Ism oil 
G ‘ aspirali 1884-yilda Q rim dagi B oqchasaroyda birinchi ja d id m aktabiga 
asos soldi. U o ‘zi tuzgan ta ’lim dasturi asosida darslik tayyorladi. Shu das- 
tu r b o ‘y ich a 40 kun d a 12 o ‘quvchining savodi chiqarildi. B u usul «usuli 
savtiya» — h a rf tovushi usuli, y a ’ni «usuli jad id » nom i bilan keng tarqaldi. 
U ning 1888-yilda «R ahbari m uallim in yoki m uallim larga y o ‘ldosh» kitobi 
chop etildi. U n d a yangi usul m aktablarining ta ’lim tizim i, dars o ‘tish v a 
uning tashkil qilinishi, o ‘quv 
xonalarining jihozlanishi, dars 
jad v ali, ta ’tillar, im tihonlar ba- 
yon etilgan.
«Jadid» so ‘zi arab tilidan 
olingan b o ‘lib, «yangi» degan 
m a ’noni 
anglatadi. 
Jadidlar 
R ossiya im periyasi m ustam - 
lakasi boMgan xalqlam i, eng 
avvalo, m a o rif tizim ini yax-