T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

Yazıcıoğlu, DİA, “Fiil” Maddesi, c.13. 
56
İmam Ebul Yusr Muhammed Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, Terc.: Şerafettin Gölcük, Kayıhan 
Yay., İstanbul, 1994, s. 159-160, 163-64. A. Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a 
Giriş
, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007, s. 152
57
İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, Haz.: Dr. Sabri Hizmetli, Umran Yay., Ankara, 1981, s. 
330.
58
Ebu Mansur Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, Terc.: Bekir Topaloğlu, İSAM Yay., Ankara, 2005, s. 
347 

---

17 
İ
RADE:
Arapça “RVD” kökünden türemiş olup, “dilemek ve istemek”
59
demek olan 
“İrade” kelimesi etimolojik olarak maksut olana ulaştıran bir vasıtadır ve “bilinçli 
ş
ekilde denenen alternatifler arasından makul olanı istemek anlamında kullanılır.
60
İ
lk dönem Yunan filozoflarından İslam mütekellimlerine, irade “halk mı mahlûk 
mu?”, “isteyen mi, istenen mi?” gibi çeşitli yönleriyle tartışılmıştır.
61
Meşîet ve 
irade kavramlarının, Allah’ın iradesi ile kulun iradesinin aynı şey olup olmadığı da 
yine mütekellimler tarafından muhtelif şekillerde izah edilmiştir.
62
Kerrâmiyye hariç 
diğer kelamcılar meşîet ve irade kelimelerinde fark görmezler ve ikisini aynı 
anlamda kullanırlar. Kelamcılara göre irade kelimesiyle kastedilen mana şudur; 
Failin fiil ve eylemlerini diğerlerinden ayrıştıran bir şekilde vasfa sahip olmasıdır. 
Meşîet de böyledir.
63
İrade ve meşîeti bir şeyin yapılmasına da yapılmamasına da 
59
Taftazanî, Şerhu’l-Akâid, s. 165
60
Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed Nesefî, Tabsıratü’l-Edille Fî Usûlid-Dîn, Tenkidli Neşir: 
Hüseyin Atay, DİB Yay., 1993 Ankara, I. Cilt, s. 490
“İrâde” Arapça “İf’âl” vezninde mastardır ve basit anlamıyla dilemek demektir. Sözlükte seçmek, 
belirlemek, tercih etmek, istemek, yönelmek ve bir şeye karar vermek demek olan irade, terim olarak, 
varlıklarla ilgili seçenekler arasından birini belirleyen, tercih ve tahsis edip seçen sıfat diye 
tanımlanır. Terim olarak "nefsin yapılması gerektiğine hükmettiği bir işi, bir amacı gerçekleştirmeyi 
istemesi, ona yönelmesi" veya "canlıyı, kendisinden değişik mahiyetteki fiillerin doğmasını sağlaya-
cak bir duruma getiren nitelik" yahut "bir fayda elde etme inancının ardından doğan eğilim" gibi 
değişik şekillerde tanımlanmıştır” İslâm kaynaklarında ihtiyar, meşiyyet, meşîet kelimeleri de bazen 
irade ile eşdeğer görülmüştür. İradenin insan fiilleri üzerindeki etkisi göz önüne alınarak birçok tarifi 
yapılabilmektedir. Bunlardan birisi de şöyledir: “Bir şeyin yapılmasına da yapılmamasına da 
muktedir olan hayat sahibinin bu iki şıktan birine kendi isteğiyle hükmetmesidir.” Kelamî açıdan kul 
yönüyle düşünüldüğünde, “insanın düşünerek kendi kendine karar verip yapmaya yönelmesine cüz’î 
ihtiyârî denir ki, küçük bir işde, yani özel bir fiilde yapmak ve yapmamak şıklarından birini ihtiyâr 
edip tercih etmek demektir. Buna cüz’î irade dahi denir.” Bu yönüyle bir başka tarif ise, “küllî 
iradenin, iki taraftan birine aktif biçimde yönelmesinden (bi’l-fiil irade) ibarettir. Maturidîler bu 
sebeple cüz’î iradeye azm-i musammem (kesinleşmiş karar), ihtiyar (seçim) ve kasıt (yönelme) adını 
verirler.” şeklindedir. İleride göreceğimiz gibi, Mevlâna da irade kelimesini ihtiyâr kelimesi ile 
karşılamaktadır. Bu yüzden ihtiyâr kelimesini tanımlamak gerekir. Arapça H Y R kökünden türemiş 
olan “ihtiyâr” kelimesi, en ayırt edici özelliğiyle söylersek; “seçme gücü” anlamına gelmektedir ve 
bu bakış açısıyla da, hariçten baskı olmaksızın “kişinin kendi inanç ve kararına göre en uygun, en iyi 
ve doğru bulduğu şeyi seçip ona yönelmesi”dir. İrade kelimesi bu anlamıyla ihtiyâr kelimesiyle 
eşdeğer özellik kazanmakta, aralarındaki fark sadece genellik-özellik ayrımı olarak görülmektedir. 
Bunların dışında felsefî açıdan irade kavramı “aklın uyulacak pratik bir fonksiyonu” olarak da 
tanımlanabilmektedir.”
Bu konuda bkz.: Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam Maturîdî, s. 27. Kılavuz, Anahatlarıyla İslam