Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
§2. XVII-XVIII A`SIRLERDE XIYWA XANLƖG‘Ɩ. XVII A`SIRDEGI
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Klass Qaraqalpaqstan tariyxı
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sorawlar ha`m tapsɩrmalar
- §3. XVIII A`SIRDIN` BIRINSHI YARƖMƖNDA SIYASIY WAQƖYALAR. XVIII A`SIRDEGI QARAQALPAQ-ROSSIYA QATNASƖQLARƖ
§2. XVII-XVIII A`SIRLERDE XIYWA XANLƖG‘Ɩ. XVII A`SIRDEGI
QARAQALPAQLAR. Xorezm ma`mlekti Elbars xan basshɩlɩg‗ɩnda g‗a`rezsizlikke eriskennen son` ko`p uzamay oraylɩq ha`kimiyat a`zziley baslaydi. Sebebi, ma`mleket bir neshe feodallɩq iyeliklerge bo`linip bul iyeliklerde xannɩn` jaqɩn adamlarɩ u`stemlik etken. Olar xang‗a bag‗ɩnbay xanlɩq ha`kimiyattɩ iyelew ushɩn gu`resler ju`rgizgen. Bunday o`z-ara urɩslar Elbars xan o`lgen son` (1538 jɩlɩ) ku`sheyip ketedi. Xanlɩqtɩn` a`zzilegenin sezgen Maverennaxrda u`stemlilik etiwshi SHeybaniylar dinastiyasi wa`killeri Xorezmdi basɩp alɩp, o`z ma`mleketine qosɩp alɩwg‗a ha`reket etken. Ubaydulla xan 1537-jɩlɩ Xorezmdi jawlap aladɩ. Biraq kelesi jɩlɩ Xorezm qaytadan SHeybaniylar u`stemliginen qutɩlɩp, o`z g‗a`rezsizligin qaytarɩp aladɩ. Ma`mleketti Ubaydulla u`stemliginen azat etken xan Din Muxammed ma`mlekettegi feodallɩq bo`lshekleniwshilikti saplastɩra almaydɩ. Xorezmdi SHeybaniylar ma`mleketine biriktiriwdi Abdulla xan iske asɩradɩ. 0l 1593-jɩlɩ Xorezmdi qolg‗a kirgizip, o`z ma`mleketi quramɩnda uslap turg‗an. 1598-jɩlɩ Buxara xanɩ
Abdulla xan o`lgen son`, Xorezm Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` u`stemliginen qutɩladɩ. Xorezm basqarɩwshɩsɩ Xajimxan ha`kimiyat basɩna qaytadan kelip, Xorezmde o`zinin` u`stemligin ornatadɩ. XVII a`sirdin` I-shereginde bul jerde xan a`wladlarɩ arasɩnda xanlɩq ha`kimiyat ushɩn o`z- ara urɩslar ku`sheyip ketedi. Xiywa xanɩ Arab Muxammedtin` waqtɩnda onɩn` balalarɩ Xabash ha`m Elbarɩs sultanlar o`zinin` a`kesine qarsɩ urɩsɩp, xanlɩq ha`kimiyatɩn tartɩp aladɩ. Biraq ko`p uzamay olar o`zinin` tuwɩsqanɩ Asfandiyar ta`repinen taxttan tu`siriledi. Asfandiyar taxttɩ iyelerde tu`rkmenlerdin` a`skeriy ku`shinen paydalang‗an. Ol xanlɩq ha`kimiyattɩ qolg‗a alɩp bolg‗an son` xanlɩqtɩ basqarɩwda tu`rkmen sa`rdarlarɩna su`yenip olarg‗a ko`p jen`illikler beredi. Xanlɩqta ha`kimiyatta tu`rkmen feodallarɩ u`lken ku`shke aylanadɩ. Na`tiyjede tu`rkmen feodallarɩna qarsɩ, o`zbek feodallarɩnɩn` g‗a`zebi ku`sheyedi. Olar ma`mlekettegi ha`kimiyatqa iyelik etiw ushɩn o`zbek feodallarɩnan a`sker toplap Asfandiyarg‗a qarsɩ urɩsqa shɩg‗adɩ. Asfandiyar xannin` inisi Abulg‗azɩ xan bul o`zbek feodallarɩnɩn` ekonomikalɩq ha`m siyasiy talaplarɩnan o`zinin` maqseti ushɩn paydalanɩp olardɩn` a`skeriy ku`shi menen Asfandiyar xannan xanlɩq ha`kimiyattɩ tartɩp almaqshɩ boladɩ. Biraq ol o`z maqsetine jete almaydi. Bul urɩslarda Asfandiyar a`skerleri jen`ip shɩg‗ɩp, Abulg‗azɩ ta`reptarlarɩ qɩyratɩladɩ ha`m olar ha`r jaqqa Araldɩ taslap ketiwge ma`jbu`r boladɩ. 1643-jɩlɩ Asfandiyar xan o`lgennen keyin tu`rkmen feodallarɩ Xiywa taxtɩna o`z adamɩn jiberiwin o`tinip Buxara xanɩ Nadir Mu xammedke adam jiberedi. Usɩ waqɩtta Arallɩlar Abulg‗azɩnɩ Aralg‗a xan etip ko`teredi. Abulg‗azɩ Arallɩ o`zbeklerdin` a`skeriy ku`shi menen tu`rkmenlerdi qɩyratɩp, Xiywa taxɩn iyeleydi. XVI a`sirdin` aqɩrɩnda A`miwda`ryanɩn` an`g‗arɩ shɩg‗ɩs ta`repke o`zinin` eski an`g‗arɩna qaray o`zgeriwi menen ha`zirgi Qaraqalpaqstannɩn` arqa aymag‗ɩnda xalɩqtɩn` jasalma qolaylɩ jag‗dayɩ payda bolɩp, bul aymaqtɩn` ta`biyatɩ diyqanshɩlɩq ushɩn qolaylɩ qa`lipke keledi. Sol sebepli bul aymaqlarg‗a qaraqalpaqlar ha`m ko`shpeli o`zbekler kelip ornalasa baslaydɩ. XVII a`sirdin` ortalarɩna kelip A`miwda`ryanɩn` ayaq beti, Aral a`tirapɩnda toplanɩp qag‗an xalɩqtɩn` sanɩ ko`beyip u`lken siyasiy ku`shke aylandɩ. Olar o`zlerin Arallɩlar dep atag‗an. Arallɩ o`zbekler o`zlerinin` urɩwlɩq du`zilisi boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` urɩwlɩq du`zilisine sa`ykes keliwshi qɩpshaq, man`g‗ɩt, keneges, qon`ɩrat sɩyaqlɩ iri urɩwlardan turg‗an. Arallɩlar dep atalɩwɩnɩn` ma`nisi olar Aral ten`izi ta`repte Xorezmnin` arqa aymag‗ɩnda jasag‗an. Sol da`wirde bul aymaq Aral ten`izinin` atɩ menen Aral wa`layatɩ dep atalg‗an. Bul arallɩlar XVII a`sirdin` ortalarɩnan baslap Xorezm ma`mleketinin` siyasiy islerinde belgili orɩn tutqan. Abulg‗azɩ usɩ Arallɩlardɩn` a`skeriy ku`shi menen 1645-jɩlɩ Xiywa qalasɩn iyeleydi. Tu`rkmen feodallarɩ ha`kimiyattan shetletiledi ha`m Xorezm aymag‗ɩnan ha`zirgi Tu`rkmenstannɩn` tu`slik rayonlarɩna shekem qɩsɩp shɩg‗arɩladɩ. Ha`kimiyat qaytadan o`zbek
feodallarɩ qolɩna o`tip, xan a`tirapɩndag‗ɩ xɩzmetkerler o`zbek feodallarɩnan saylang‗an. Abulg‗azɩ (1645—1663 jj) ha`m onɩn` balasɩ Anusha xan (1663 -1686 jj) da`wirinde Xiywa xanlɩg‗ɩ ku`shli xanlɩqqa aylanɩp, a`tirapɩndag‗ɩ qon`sɩlarɩ bolg‗an Buxara ha`m Irang‗a, tu`rkmenlerge qorqɩnɩsh tuwdɩrɩp turg‗an. Biraq Anusha xannɩn` taxtan tu`siriliwi menen Xiywa xanlɩg‗nɩn` qu`diretliligi jog‗aladɩ. Anusha xannɩn` taxttan tu`siriliwi Buxara xanlɩg‗ɩ ta`repinen sho`lkemlestirilgen. Bul xang‗a qarsɩ jasɩrɩn til biriktiriw arqalɩ xang‗a narazɩ bolg‗an adamlar ta`repinen iske asɩrɩladɩ. Onɩn` ornɩna balasɩ Erenk taxtqa iyelik etedi Biraq ko`p uzamay Erenk xan da o`ltirilip, ornɩna basqarɩwshɩlar Buxara xanɩ ta`repinen belgilengen. Usɩlayɩnsha XVII aqɩrɩna kelip, Xiywa xanlɩg‗ɩ siyasiy jaqtan g‗a`rezli ma`mleketke aylanadɩ. Buxara ha`m Subxanqulɩ xan 1688-jɩlɩ SHaxniyazdɩ Xiywag‗a basqarɩwshɩ etip jiberedi, biraq ol xan atag‗ɩn alɩp bolg‗an son` Buxarag‗a bag‗ɩnbay, Xiywa xanlig‗ɩn g‗a`rezsiz ma`mleketke aylandɩradɩ. Biraq bul waqɩttag‗ɩ hu`kim su`rip turg‗an ma`mlekettegi feodallɩq o`z-ara urɩslar SHaxniyaz ha`m onnan keyingi basqarɩwshɩlar Arab Muxammed xan (1702-1714), SHerg‗azɩxan (1715- 1728) da`wirlerinde ma`mlekettin` siyasiy ha`m ekonomikalɩq ku`shlerin a`zziletedi. XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ tek g‗ana siyasiy jaqtan ku`sheyip qoymastan xaliqtag‗ɩ xojalɩq turmɩsɩnda da bir qansha rawajlanɩwlar seziledi. Bul da`wirde Xorezmde Xazarasp, Xiywa, U`rgenish, Qɩyat, Gu`rlen, Vezir, Gazabad ha`m basqa da qalalar bolg‗an, bul qalalar qorg‗an tipinde bolɩp, qala diywalɩ sɩrtɩnda orlar qazɩlɩp, sol orlarg‗a suw jiberip qoyatug‗ɩn bolg‗an. Usɩ da`wirde ha`zirgi U`rgenish qalasɩ salɩng‗an. Burɩng‗ɩ U`rgenish qalasɩ go`ne U`rgenish dep atalɩp, ol jerde suw bolmag‗anlɩg‗ɩ sebepli qala xalqɩ taza U`rgenishke ko`shirilgen. Burɩng‗ɩ bar kanallardɩ tazalaw menen birlikte diyqanshɩlɩqtɩ rawajlandɩrɩw ushɩn tazadan kanallar qazɩlg‗an, bulardan Man`g‗ɩt arna, Gazabad, SHaxabad ha`m YArmish kanallarɩ qazɩlg‗an. Bunday qurɩlɩslardɩ ju`rgiziwde Abulg‗azɩ xannɩn` miynetleri u`lken. Abulg‗azɩ usɩlar menen qatar ma`mleketlik basqarɩwda reformalar ju`rgizgen. Ol o`z zamanɩndag‗ɩ en` sawatlɩ adamlardan bolɩp, xalɩqlar tariyxɩn jaqsɩ bilgen ha`m u`yrengen. Ol o`mirinin` aqɩrɩna taman Xorezm tariyxɩn jazɩwg‗a tiykar salɩp, tariyxshɩlar ushɩn bahalɩ mag‗lɩwmatlar beriwshi «SHajarai tu`rk» ha`m «SHajrai tarokama» kitaplarɩn jazɩp qaldɩrg‗an. Bul miynetlerde Arallɩlar ha`m qaraqalpaqlar haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar ushɩrasadɩ. 1714 -jɩlɩ Arallɩlar Xiywa xanɩ YAdgar xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlar xanɩ Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Biraq onɩn` xanlɩq etiwi uzaq dawam etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗an son`, Eshmuxammed Araldan ketiwge ma`jbu`r boladɩ. Arallɩlar SHerg‗azɩxan xanlig‗ɩn moyɩnlawg‗a ma`jbu`r boladɩ. 1723-jɩlɩ
Arallɩlar SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ ko`teriliske shɩg‗adɩ. Ko`teriliske SHax Temir basshɩlɩq etedi. Urɩslar barɩsɩnda SHerg‗azɩ xan o`ltiriledi. Onɩn` ornɩna Elbars xan boladɩ. SHax Temur Xiywa taxtɩn iyeley almaydɩ. Arallɩlar jen`ilip Elbars xannɩn` hu`kimdarlig‗ɩn moyɩnlaydɩ. Elbars xan ishki urɩslardɩ saplastɩrɩp bolg‗an son` sirtqɩ atlanɩslarg‗a o`tedi. Ol Xorasang‗a bir neshe ma`rte atlanɩslar jasag‗an. Bul da`wirde Iran shaxɩ Nadir (1736-1747) Hindistan ha`m Xorasandɩ qolg‗a kirgizedi. Ol jawlap alɩwshɩ ku`shli armiyag‗a iye edi. Ol siyasiy jaqtan ju`da` a`zzilenip qalg‗an Buxara xanlɩg‗ɩn ha`m qaytadan bekkemlene baslag‗an Xiywa xanlɩg‗ɩn basɩp alɩwdɩ maqset etedi. 1740-jɩlɩ Buxara xanlɩg‗ɩ Nadir shaxqa bag‗ɩng‗annan son`, Nadir shax a`skerleri Xiywag‗a qaray atlanadɩ. Elbars o`z a`skerleri menen Nadir shax a`skerleri aldɩnan shɩg‗ɩp Hanqa qalasɩna keledi. Usɩ jerde Nadir shax a`skerleri Hanqa qalasɩn qamal jasap, qolg‗a kirgizedi. Elbars xan Nadir shaxtɩn` buyrɩg‗ɩ boyɩnsha o`ltiriledi. Bunnan son` Xiywa aqsu`yekleri qazaqtɩn` kishi Ju`zi xanɩ Abɩlxayɩrdɩ Xiywa taxtɩna mira`t etedi. 0l Xiywada 5-6 ku`n g‗ana xan bolɩp son` o`zin Nadir shaxqa tapsɩrmaqshɩ bolɩp tayarlanɩp atɩrg‗anda Xiywa aqsu`yeklerinin` til biriktiriwshiligin sezip qalɩp, xanlɩqtɩ taslap ketip qaladɩ. Nadir shax to`rt ku`nlik qamaldan son` Xiywanɩ iyeleydi ha`m Xiywa xanlɩg‗ɩ Irang‗a bag‗ɩnɩshlɩ ma`mleketke aylanadɩ. Biraq is ju`zinde Xiywa xanlɩg‗ɩ tolɩg‗ɩ menen Nadir shaxqa bag‗ɩnbag‗an. Xiywanɩn` arqa bo`liminde 1741-jɩlɩ Nuralɩ xan basshɩlɩg‗ɩnda iranlɩlarg‗a qarsɩ ko`terilis baslanɩp, ko`terilisshiler Xiywanɩ iyeleydi. Bul ko`terilis bastɩrɩlg‗an son` iranlɩlar Xiywag‗a Elbars xannɩn` balasɩ Abu Muxammedti tayɩnlaydɩ. Nadir shax Xiywa xanlɩg‗ɩnda o`z ta`rtibin tolɩq engize almaydi. XVIII a`sirdin` 40- jɩllarɩnda Xiywada bir neshe xanlar almasadɩ. Da`slep Xiywa xanlarɩ «Quwɩrshaq» xanlarg‗a aylanadɩ. Iran shaxlarɩ 8-9 jɩl dawamɩnda Man`g‗ɩt urɩwlarɩn qollap-quwatlap otɩrg‗an. 60-jɩllarda Qɩyat, Qon`ɩrat, No`kis, Uyg‗ɩr ha`m t.b.urɩw ag‗zalarɩ iranlɩlarg‗a qarsɩ birigip, Man`g‗ɩt beklerinin` qolɩnan ha`kimiyattɩ tartɩp aladɩ. Olar ma`mlekettin` iran shaxlarɩnɩn` g‗arezsizligin ja`riyalaydi. Bunnan bɩlay Xiywa xanlɩg‗ɩnda ha`kimiyat Qon`ɩrat urɩwlarɩnan shɩqqan inaqlar qolɩna toplanadɩ. Muxammed A`min inaq (1763-1790) Xiywada Qon`ɩratlar dinastiyasɩnɩn` tiykarɩn saladɩ. Ol ha`kimiyattɩ o`z qolɩnda uslap qa`legen xan a`wladɩn Xiywag‗a xan etip, qa`lemese tu`sirip taslaytug‗ɩn da`rejede ku`shke iye bolg‗an. 0l ma`mleketti basqarɩwda Qon`ɩrat urɩwlarɩnɩn` basqarɩwshɩ toparlarɩna su`yenip, g‗a`rezsiz feodallardɩ bag‗ɩndɩrɩwg‗a ku`sh jumsag‗an. Ma`mlekette burɩng‗ɩ to`menlep ketken jag‗daylardɩ jaqsɩlawg‗a erisken. Eldin` ekonomikasɩnɩn` joqarɩ ko`teriliwine tiykar salɩng‗an. Inaqlardɩn` basshɩlɩg‗ɩnda Xiywa a`skerlerinin` xanlɩqtɩn` batɩs shegaralarɩndag‗ɩ tu`rkmenlerdin` topɩlɩsɩnɩn` toqtatlɩwɩ ha`m 1782-jɩlɩ Buxara a`skerlerinin` topɩlɩsɩn qɩyratɩwɩ Xiywa inaqlarɩnɩn` abroyɩn arttɩrg‗an. XVIII a`sirdin` aqɩrɩna kelip xanlɩqta inaqlardɩn` ha`kimiyati bekkemlenip barɩwɩ menen birge xanlɩqta xan ha`kimiyati ju`da` a`zzilep ketedi.
Barlɩq ha`kimiyat inaqlardɩn` qolɩnda toplanɩp xanlar olardɩn` qolɩnda «Quwɩrshaq»qa aylanɩp qaladɩ. Usɩlayɩnsha Xiywa xanlɩg‗ɩnda XVIII a`sirdin` aqɩrlarɩna kelip qon`ɩratlar dinastiyasɩnɩn` tiykarɩn salɩwshɩ inaqlar ha`kimiyattɩ o`z qollarɩna aladɩ. XVII a`sirdegi Volga ha`m Ural boyɩ qaraqalpaqlarɩ bul da`wirdegi sol aymaqtag‗ɩ siyasiy sho`lkem bolg‗an Ullɩ Nog‗ay birikpesinin` quramɩna kirgen. Bul jerde XVI a`sirdin` aqɩrɩnda nog‗ay mɩrzasɩ Ismayldɩn` a`wladlarɩ arasɩnda ha`kimiyat ushɩn talaslardɩn` barɩsɩnda Nog‗ay mɩrzasɩ Ormanbet biy o`ltirilgennen keyin, ha`kimiyat ushɩn o`z-ara urɩslar ku`sheyip ketedi.
Moskva ma`mleketinin` patshasɩ Boris Godunov Nog‗aylar birikpesin saqlap qalɩw maqsetinde bul urɩslardɩ toqtatɩwg‗a ha`reket etedi. 0l XVII a`sirdin` basɩnan baslap Nog‗ay mɩrzasɩ Tɩnaxmettin` a`wladɩ Esterek Mɩrzanɩn` Ullɩ Nog‗ay birlespesinin` basqarɩwshɩsɩ bolɩwɩna ja`rdem beredi. Esterek ha`kimiyat basɩna kelgennen keyinde ko`p waqɩtqa shekem o`z-ara urɩslar toqtamadɩ, sonɩn` menen birge Ullɩ Nog‗ay Ordasɩ burɩng‗ɩsɩnsha Azov ha`m Kuban, Kaspiy ha`m Terek da`ryalarɩ aralɩg‗ɩnda ko`ship, qonɩslanɩp ju`rgen. Kishi nog‗ay ordasi Qazɩ ordasɩ menen u`zliksiz urɩslar ju`rgizip turɩwg‗a ma`jbu`r bolg‗an. Sebebi, Esterek Qazɩ ulɩsɩna qarsɩ atlanɩslar jasawg‗a Moskva hu`kimeti aldɩnda minnetli bolg‗an. Usɩnday jag‗daylarda 1613-jɩlɩ Nog‗aylar Xo-Urluk basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qalmaqlardɩn` topɩlɩsɩna duwshar boladɩ. Bul birinshi atlanɩstan Nog‗aylardɩn` a`zziligin sezgen qalmaqlar Volga ha`m Ural da`ryalarɩnɩn` ayag‗ɩn XVII a`sirdin` 30-jɩllarɩ tolɩq iyelep, nog‗aylardan tartɩp aladɩ. Jaylaw jerlerinen ayrɩlg‗an nog‗aylardɩn` ko`pshilik bo`limi batɩsqa qaray, Volganɩn` Qɩrɩm ta`repki jag‗alarɩna o`tiwge ma`jbu`r boladɩ. Olar Qɩrɩmg‗a, Qara ten`iz jag‗alarɩna, Dneprge shekemgi aralɩqtag‗ɩ dalalɩqlarg‗a ko`ship ornalasadɩ. Nog‗aylardɩn` bir bo`limi qalmaqlardɩn` qol astɩnda qalg‗an bolsa, bir bo`limi shɩg‗ɩsqa qaray ko`shedi. Usɩlayɩnsha qalmaqlardɩn` qɩsɩmɩ tiykarɩnda ullɩ nog‗ay birlespesi tarqap ketedi. Nog‗aylardɩn` «Altɩ ul» ulɩsɩ bul waqɩtta Uraldɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde-Aral ten`izi jag‗alarɩnda ma`kanlag‗an. Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulag‗annan keyin onɩn` quramɩnan bo`linip shɩqqan qaraqalpaqlar ko`p waqɩtlarg‗a shekem qalmaqlarg‗a ha`m ruslarg‗a qarsɩ urɩslar ju`rgizgen. Tariyxiy dereklerde 70-jɩllarda ruslardɩn` Kama da`ryasɩnɩn` a`tirapɩndag‗ɩ jerlerdi iyelep alg‗anlɩg‗ɩna qarsɩ bashqurt xalqɩnɩn` ko`terilisinde qaraqalpaqlar da belsene qatnasqan. Bunnan son`g‗ɩ XVII a`sirdin` aqɩrɩna tuwra keletug‗ɩn jazba dereklerde qaraqalpaqlar qazaqlar menen birlikte Tyumen volosti aymaqlarɩna atlanɩs jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. Qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi XVII a`sir dawamɩnda Volga ha`m Ural boylarɩn jawlap alg‗an qalmaqlarg‗a ha`m o`zinin` shegarasɩn shɩg‗ɩsqa qaray ken`eytip kiyatɩrg‗an Rossiyag‗a
qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an. Bul urɩsta qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar bashqurtlar menen birlikte ha`reket etken. Olar usɩ ju`rgizgen urɩslarɩ arqalɩ o`zlerinin` jaylawlarɩn qaytarɩp alɩw, qalmaqlardɩ Volga ha`m Ural boylarɩnan quwɩp shɩg‗ɩw, olarg‗a ja`rdem berip turg‗an ruslardɩn` shɩg‗ɩs shegaralarɩndag‗ɩ ku`shin a`zziletiwdi aldɩna maqset etip qoyg‗an. XVII a`sirde qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boylarɩnda, Tu`rkistan aymag‗ɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda jazba mag‗lɩwmatlar ko`plep ushɩrasadɩ. Bunday mag‗lɩwmatlarg‗a sa`ykes qaraqalpaqlar XVII a`sirdin` ortarɩnda Sɩrda`ryaa a`tirapɩndag‗ɩ xanlɩqlardɩn` siyasiy islerinde belsene qatnasadɩ. Bul haqqɩnda Orta Aziya xanlɩqlarɩnɩn` XVII a`sirdegi belgili tariyxshɩsɩ Muxammed YUsuf Munshi ta`repinen ko`plegen mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrɩlg‗an. Onɩn` «Mukim xan tariyxi» atlɩ tariyxɩy shɩg‗armasɩnda XVII a`sirdegi Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerine qaraqalpaqlardɩn` qɩzg‗ɩn tu`rde aralasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ xabar etiledi. Bul mag‗lɩwmatlarg‗a sa`ykes Buxara xanɩ Baxi Muxammed da`wirinde 1605 jɩlɩ qaraqalpaqlar basqa xalɩqlar menen birge Buxara xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`teriliske qatnasqan. Buxara xanɩ Imamqulɩ 1611-jɩlɩ Tu`rkistan ha`m Qarataw a`tiraplarɩna, Buxara shegaralarɩna jaqɩnlap qalg‗an, qaraqalpaqlarg‗a ha`m qalmaqlarg‗a qarsɩ atlanɩs jasag‗an. Usɩnday mag‗lɩwmatlar Xiywa xanɩ Abulg‗azɩ ta`repinen de jazɩp qaldɩrɩlg‗an. 0l XVII a`sirdin` 20-jɩllarɩ Xabash Sultan Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ siyasiy gu`resler barɩsɩnda Xiywadan qashɩp shɩg‗ɩp, Sɩrda`rya boylarɩnda jasap atɩrg‗an qaraqalpaqlar arasɩna barg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda jazadɩ.
Bulardan basqa usɩ da`wirde XVII a`sirdin` 20-jɩllarɩ Tashkent xanɩ Tursɩn xannɩn` ma`mleketi quramɩnda qaraqalpaqlardɩn` jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar bar. Tursɩn xan XVII a`sirdin` 20-jillarɩ Tu`rkistannɩn` xanɩ bolɩp turg‗anda, qazaq xanɩ Esim xan ta`repinen 1628-jɩlɩ o`ltiriledi. Usɩ Tu`rkistandag‗ɩ siyasiy waqiyanɩ esitken Buxara xanɩ Imamqulɩ xan a`skerleri Esim xang‗a qarsɩ atlanɩs barɩsɩnda Esim xandɩ o`ltiredi. Bul waqɩyadan son` qaraqalpaqlar Buxara xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an. XVI a`sirdin` 2-yarɩmɩnda Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩ ha`m qazaqlarɩ Buxara xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda Buxarag‗a kelgen rus elshisi Boris Pozuxin, 1671-jɩlɩ jazɩp qaldɩrg‗an. Bul rus elshisinin` mag‗lɩwmatɩna qarag‗anda Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩ ha`m qazaqlarɩ Buxara jerlerinde de ushɩrasadɩ, olardɩn` sanɩ kem degende 150 mɩn`nɩn` shamasɩ. Olar Buxara xanlɩg‗ɩnda isenimli, a`skeriy ku`sh bolɩp 50 mɩn` shamasɩnda a`sker jɩynay alatug‗ɩn bolg‗an. Qaraqalpaqlar ulɩsɩ Buxara xanlɩg‗ɩna tiyisli bolg‗an sebepli olar a`sker berip turɩwg‗a minnetli bolg‗an. Bulardan basqa qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirden baslap XVIII a`sirdin` aqɩrɩna shekem Ullɩ taw a`tirapɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda, olardɩn` XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Tawke xang‗a bag‗ɩnɩshlɩ
bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. Ulɩwma alg‗anda, Sɩrda`rya a`tirapɩnda jasag‗an qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirlerdegi tariyxɩ haqqɩndag‗ɩ mag‗lɩwmatlar XVII a`sirde Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ siyasiy jaqtan ekige bo`lingenligin ko`rsetedi. Birinshi bo`limi Buxara xanlɩg‗ɩna, al ekinshi bo`limi qazaq xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an.
1 Xiywa xanlɩg‗ɩn bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisken Buxara xanlarɩ haqqɩnda aytɩp berin`? 2 XVII-XVIII a`sirlerde Xiywa xanlɩg‗ɩ ne sebep sɩrt el ma`mleketlerinen g‗a`rezli jag‗daylarg‗a tu`sip qalg‗an? 3 Xiywada tek 5-6 ku`n g‗ana xan bolg‗an xandɩ anɩqlan`? 4 Xiywa xanlɩg‗ɩ tariyxɩn jazɩwg‗a baslama salg‗an tariyxshɩ Xiywa xanɩ kim? 5 Qashan Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulatɩladɩ? 6 Volga boyɩ qaraqalpaqlarɩ XVII a`sir dawamɩnda kimlerge qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an? 7 Qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boylarɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlardɩ bilesiz? 8 Rus elshisi Boris Pozuxin XVII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda Buxara xanlɩg‗ɩna Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩnɩn` qatnaslarɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an? 9 XVII a`sirde qaraqalpaqlardɩn` Ullɩ tawda jasag‗an bo`limleri haqqɩnda aytɩp berin`.
A`SIRDEGI QARAQALPAQ-ROSSIYA QATNASƖQLARƖ XVIII a`sirde Orta Aziya xalɩqlarɩnɩn` tariyxɩy rawajlanɩwɩna u`lken ta`sir jasag‗an Orta Aziya aymag‗ɩnda ju`da` u`lken ko`plegen waqɩyalar bolɩp o`tken. Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` Buxara, tu`slik Aral boyɩ ha`m Ural a`tiraplarɩnda jasap atɩrg‗an bo`limleri menen Sɩrda`rya boylarɩnda jasap atɩrg‗an qaraqalpaqlar tɩg‗ɩz baylanɩslar jasap, usɩ Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ do`gereginde ja`mleniw qubɩlɩslarɩ payda boladɩ. Biraq bul aqɩrɩna jetpey irkinishke ushɩraydɩ. Bunɩn` irkinishke ushɩrawɩnda 1723-jɩlɩ Jon`g‗ar qalmaqlarɩnɩn` Sɩrda`rya boylarɩna topɩlɩsɩ sebep bolg‗an. Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` o`z aldɩna xanlɩg‗ɩ bolg‗an. Bul xanlɩqtɩn` basɩnda Esimxan (Eshmuxammed) turg‗an. Esimxan ma`mleketinin` aymaqlarɩ Sɩrda`ryanɩn` ayag‗ɩ ha`m Volga boyɩ qalmaqlarɩ, Bashqurt ulɩslarɩ ha`m qazaq xanlɩqlarɩ menen shegaralas bolg‗an. Jong‗ar qalmaqlarɩnɩn` basɩp alɩwshɩlɩq topɩlɩsɩnan qutɩlɩw maqsetinde Esim xan 1722-jɩlɩ Rossiya menen doslɩq qatnas du`ziwge ha`reket jasag‗an. Biraq bul ha`reketler do`nip kiyatirg‗an qa`wipten qaraqalpaqlardɩ saqlap qala almaydɩ. Jong‗arlar ma`mleketi XVII a`sirdin` 30-jɩllarɩnda Batɩs Mong‗oliyada a`skeriy feodallɩq ma`mleketi bolɩp du`zildi. Ma`mleketti Xuntaydj basqardɩ. Onɩn` xalqɩ ko`shpeli o`mir su`rip, sharwashɩlɩq negizgi ka`sibi boldi. Ol ma`mleket a`skeriy jaqtan ku`shli ma`mleket bolɩp, armiyasi 100 mɩn` a`skerden ibarat bolg‗an. 1723-jɩlɩ Jong‗arlar qazaqlardɩ u`lken soqqɩg‗a ushɩratɩp, olardɩ u`sh ta`repke qaray ko`ship ketiwine ma`jbu`rleydi. Bul soqqɩg‗a Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ da duwshar bolɩp, olar da ekige bo`linip ketedi. Olardɩn` bir bo`limi Sɩrda`ryanɩn` to`menine qaray Aral ten`izi ta`repke, al bir bo`limi Sɩrda`ryanɩ boylap joqarɩ qaray Tashkent ha`m tu`slik batɩs ta`repke jɩlɩsɩwg‗a ma`jbu`r bolg‗an. Usɩlayɩnsha Sɩrda`rya boylarɩnda qaraqalpaqlardɩn` burɩng‗ɩ jasap atɩrg‗an ornɩ Sɩda`ryanɩn` orta jag‗alɩqlarɩ jong‗arlar ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ menen Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ joqarɩ ha`m to`mengi bolɩp ekige bo`linip ketedi. Qaraqalpaqlardɩn` bir toparɩ Jong‗ar ma`mleketinin` qaramag‗ɩnda Sɩrda`rya boylarɩnda qalg‗an. Olardɩn` birqanshasɩi Ili da`ryasɩnɩn` boyɩna, Jon`g‗arlar ma`mleketinin` aymag‗ɩna ko`shirilgen. Joqarg‗ɩ qaraqalpaqlar jon`g‗arlardɩn` soqqɩsɩ menen olardɩn` geypara bo`limi Ferg‗ana oypatlɩg‗ɩna ko`ship barɩp ol jerde otɩrɩqshɩ xalɩq penen aralasadɩ. To`mengi qaraqalpaqlar bolsa Sɩrda`rya to`menine qaray jɩlɩsip ol jerde qazaqlardɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas, olardan siyasiy g‗a`rezli jag‗dayda jasag‗an. Bul qazaqlardɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩ jong‗arlardɩn` topɩlɩsnan qa`wiplenip, Rossiya menen qatnasti ku`sheytiwge ha`reket etedi. Usɩ qazaqlardɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩna qaraslɩ bolg‗an to`mengi qaraqalpaqlar da Rossiya menen jaqɩn qatnasta bolg‗an. Arallɩ qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdegi tariyxɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnan, a`sirese Arallɩ o`zbeklerdin` turmɩsɩ menen tɩg‗ɩz baylanɩslɩ. XVIII a`sir dawamɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasawshɩ xalɩqlar ko`plegen siyasiy waqiyalardɩ basɩnan keshirgen. Arallɩ o`zbekler etnikalɩq kelip shɩg‗ɩwɩ, da`stu`ri, ka`sibi, ma`deniyatɩ jag‗ɩnan qaraqalpaqlarg‗a og‗ada uqsas. Olar ko`p waqɩtlar dawamɩnda Xiywa ha`kimshiligine qarsɩ turɩp o`zlerinen, qaraqalpaqlardan yamasa qazaqlardan xan ko`terip, Xiywa xanlɩg‗ɩnan g‗a`rezsiz ma`mleket bolɩwg‗a umtɩlg‗an. Olar 1714-jɩlɩ Xiywa xanɩ YAdgarg‗a bag‗nɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlardɩn` xanɩ Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Eshmuxammed (Esim xan) Aralda qɩsqa waqɩt bolsada Aral xanɩ bolɩp turg‗an. 0l diyqanshɩlɩq ju`rgiziw maqsetinde jan`a jerlerdi o`zlestirip bir qansha ilajlar ju`rgizgen. Ha`zirgi Qarao`zek rayonɩ aymag‗ɩndag‗ɩ Esim jap usɩ qɩsqa waqɩt Aral xanɩ bolɩp turg‗an qaraqalpaqlar xanɩ Eshmuxammedten qalg‗an estelik. Onɩ sol Eshimuxammed qazdirg‗an. Onɩn` Aralda xanlɩq etiwi uzaq dawam etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa
taxtɩna SHerg‗azɩ xan otɩrg‗annan son` Araldan Esim xan ketiwge ma`jbu`r boladɩ, SHerg‗azɩ xan Arallɩlardɩ bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisedi. Arallɩlar 1723-jɩlɩ SHerg‗azɩ xang‗a qarsɩ tag‗ɩda ko`teriliske shɩg‗ɩp, usɩ ko`terilistin` waqtɩnda SHerg‗azi xan o`ltiriledi. Bul ko`teriliske basshɩlɩq etken SHaxtemir o`zinin` Xiywag‗a xan bolɩw niyetine erise almadɩ. SHerg‗azɩ xan o`lgennen son` Xiywa taxtɩ Elbars xannɩn` qolɩna o`tti. Arallɩlar jen`iliske ushɩradɩ. Elbars xang‗a Arallɩlar menen birge qaraqalpaqlar da bag‗ɩng‗an. Arallɩ qaraqalpaqlar ha`m o`zbekler XVIII a`sirde usɩnday siyasiy waqɩyalardɩ basɩnan keshirgen ha`m usɩ waqɩyalarg‗a belsene qatnasqan. XVIII a`sirdin` 2-yarɩmɩnda Sɩrda`rya boyɩndag‗ɩ to`mengi qaraqalpaqlardɩn` bir bo`limi Arallɩ qaraqalpaqlarg‗a ko`ship kelip qosɩla baslag‗an. Bulardɩn` ko`ship keliwin XVIII a`sirdin` 40-jɩllarɩnan baslang‗an. Sɩrda`ryanɩn` boyɩndag‗ɩ to`mengi qaraqalpaqlar menen qazaqlar kishi ju`zi xanlɩg‗ɩ ortasɩndag‗ɩ urɩslar sebep bolg‗an. Qaraqalpaqlar menen Rossiya arasɩndag‗ɩ baylanɩslar o`zinin` sag‗asɩn erte waqɩtlardan baslag‗an. Bul Rossiyanɩn` a`sirler boyɩ alɩp barg‗an koloniallɩq siyasatɩnan kelip shɩqqan. Rossiya XVI a`sirdin` ortalarɩnda Qazan ha`m Astraxan xanlɩg‗ɩn basɩp alɩp onɩn` aymaqlarɩn o`zinin` ma`mleketinin` quramɩna qosɩp aladɩ. Onnan keyin de Rossiya Orta Aziya menen baylanɩs ornatɩwg‗a ha`m olardɩn` aymag‗ɩ esabɩnan o`z ma`mleketinin` aymaqlarɩn ken`eytiwge bag‗darlang‗an bir qansha ila`jlardɩ isledi. Moskva patshalɩg‗ɩ Volga da`ryasi boylap sawda jollarɩn o`z qolɩna alg‗annan keyin Orta Aziya bazarlarɩna qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ arttɩ. Onɩn` anɩq mɩsalɩ etip 1558-1559 jɩllarɩ Antoni Jenkinson ismli Angliyalɩ sawdagerdin` Moskva patshalɩg‗ɩ arqalɩ Buxarag‗a ha`m Xiywag‗a keliwin ha`m sawda isleri menen shug‗ɩllanɩwɩn aytɩwg‗a boladɩ. Rossiya patshalɩg‗ɩ XVII a`sirde Orta Aziya xanlɩqlarɩ menen o`zinin` elshilik baylanɩslarɩn ku`sheytedi. Tek XVII a`sirdin` o`zinde g‗ana Rossiyag‗a Orta Aziyadan 17 ma`rte elshiler kelgen. Usɩ a`sirde Rossiyanɩn` ko`plegen qalalarɩnda yarmarkalar sho`lkemlestirilgen. Solardan Nijniy Novgorod yarmarkasi u`lken a`hmiyetke iye bolɩp, Orta Aziyalɩ sawdagerler bul yarmarkalarg‗a o`zlerinin` zatlarɩ menen qatnasɩp otɩrg‗an. XVII a`sirlerde sawda ha`m elshilik baylanɩslarɩ XVIII a`sirdegi siyasiy ha`m ma`deniy baylanɩslardɩn` rawajlanɩwɩna u`lken negiz bolɩp xizmet etken. XVIII a`sirden baslap Rossiya ha`m Orta Aziya xanlɩqlarɩ arasɩnda siyasiy qatnasɩqlar rawajlang‗an. Rossiya a`sirese, Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya jerlerin teren` biliwge, onɩn` baylɩqlarɩn o`zlestiriwge qɩzɩqqan. Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya jerlerine ilimiy ekspeditsiyalar jiberile baslag‗an. Usɩnday ekspeditsiyalardɩn` biri Bekovich- CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩnda sho`lkemlestiriledi. Bul ekspeditsiyag‗a A`miwda`ryanɩn` Kaspiy ten`izine aqqan eski an`g‗arɩn izertlew, Xiywa ha`m Buxara xanlɩg‗ɩn Rossiyag‗a bag‗ɩndɩrɩw, A`miwda`ryanɩn` Aral ten`izine quyarlɩg‗ɩnda qala salɩw, altɩn ka`nlerin iyelew, Hindistang‗a baratug‗ɩn sawda jolɩn u`yreniw sɩyaqlɩ wazɩypalar ju`kleydi. Ekspeditsiya 6000 adamnan aslam a`skerlerden turɩp, olardɩn` 19
tobɩ bolg‗an. Olar 138 kemege iye bolg‗an. Bunday ku`shli qurallang‗an armiya menen 1717- jɩlɩ ba`ha`rde Xiywag‗a atlanadɩ. Olar Xiywa a`skerleri menen u`sh ku`n dawamɩnda urɩslar alɩp baradɩ. Xiywa xanɩ SHerg‗azɩ xan ashɩq urɩsta shɩg‗ɩnnɩn` ko`p bolɩwɩn esapqa alɩp hiyle qollanɩwdɩ maqul ko`redi. 0l hiyle jolɩ menen rus a`skerlerin qolg‗a tu`siriw maqsetinde so`ylesiwler ju`rgizedi. Usɩ so`ylesiwler barɩsɩnda ruslardɩ bes bo`limge bo`lip, Xiywa a`tirapɩndag‗ɩ qalalarg‗a ornalastɩradɩ. Olardɩ Xiywa a`skerleri 1717-jɩlɩ 29-avgust ku`ni qirɩp taslaydɩ. Bekovich-CHerkasskiy de o`ltiriledi. Bekovich CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ekspeditsiya ag‗zalarɩnɩn` ju`rgizgen is is ju`rgizgen isleri o`zinin` sa`tsiz bolɩwɩna qaramastan, Rossiyanɩn` Oraylɩq Aziyanɩ iyelewge qaratɩlg‗an da`slepki a`skeriy atlanɩsɩ bolg‗an. Bunnan son` da Rossiya hu`kimeti Orta Aziyanɩ qolg‗a kirgiziw pikirinen qaytpaydɩ. Biraq endi olar a`skeriy ku`sh penen emes, al diplomatiyalɩq jol menen iske asɩrmaqshɩ boladɩ. Usɩ maqsette olar qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar menen jaqɩnlasɩwg‗a ha`reket etedi. Qaraqalpaqlar menen Rossiya ortasɩndag‗ɩ qarɩm-qatnasɩqlar qaraqalpaq xanɩ bolg‗an Eshmuxamumed waqɩnda bir qansha da`rejede janlang‗an. Ol Rossiya imperatorɩ Petr I menen awqam du`ziw arqalɩ sol da`wirde qaraqalpaqlarg‗a Jong‗arlar ta`repinen do`ngen qa`wipten qutɩlɩwg‗a umtɩlg‗an. Qaraqalpaqlarg‗a juwap retinde qaraqalpaqlar arasɩna 1721-jɩlɩ Rossiyadan D. T. Vershinin basshɩlɩg‗ɩnda elshiler keledi. Olardɩn` maqseti birinshiden, qaraqalpaqlar arasɩndag‗ɩ rus tutqɩnlarɩn tutqɩnnan azat etip, Rossiyag‗a qaytarɩw bolsa, ekinshiden qaraqalpaqlardɩ rus patshalɩg‗ɩ quramɩna o`tkeriw bolg‗an. Bul ha`reketler haqɩyqɩy na`tiyjege erise almaydi. Qaraqalpaqlar 1725-jɩlɩ tag‗ɩ da o`z elshisin Rossiyag‗a jiberip, usɩ elshileri arqalɩ Rossiya menen qatnasɩqtɩ jaqsɩlawg‗a ha`reket etedi. Olardɩn` jazg‗an xatlarɩnda qaraqalpaqlardɩn` Ufa qalasɩnda bashqurtlar ha`m qalmaqlar menen qatnasɩqlardɩ jaqsɩlaw tuwralɩ sha`rtnama du`zgenligi bayanlanadi. XVIII a`sirdin` 20-30-jɩllarɩnda qazaq xanɩ Abulxayɩr Rossiya menen siyasiy baylanɩslar ornatɩwg‗a belsendilik penen kirisken. Bunda Rossiya ma`mleketinin` ja`rdemi arqalɩ qazaq dalasɩna hu`jim etip atɩrg‗an Jon`g‗arlardɩn` topɩlɩsɩnan o`z xanlɩg‗ɩn aman alɩp qalmaqshɩ bolg‗an Abulxayɩr xan Sankt-Peterburqa bir neshe ma`rtebe o`zinin` elshilerin jiberedi. 1731-jɩlɩ Abalxayɩrxang‗a M.Tevkelev basshɩlɩg‗ɩnda Rossiya elshileri kelgen. Bul da`wirde Abulxayɩrxan basshɩlɩq etken qazaqtɩn` kishi Ju`zinin` otɩrg‗an aymaqlarɩ qaraqalpaqlarg‗a ju`da` jaqɩn bolg‗an. Sonlɩqtan M.Tevkelev qaraqalpaqlar arasvnda da bolvp, qaraqalpaqlar menen so`ylesiwler ju`rgizgen. 1730-1740-jvllarv Sankt-Peterburg qalasɩna ko`plegen qaraqalpaq elshileri kelip, Rossiyanɩn` basshɩlarɩ menen so`ylesiwler ju`rgizgen. Biraq bul so`ylesiwlerden hesh qanday
juwmaq shɩqpaydɩ. Qaraqalpaq jerleri sɩrtqɩ topɩlɩslardan qutɩla almadɩ. Jong‗ar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ Jon`g‗ar ma`mleketinin` 1750-jɩllardɩn` ortalarɩnda Sin imperiyasi ta`repinen qɩyratɩlg‗ang‗a shekem dawam ete berdi. Qaraqalpaqlar Rossiyag‗a arqa su`yewine qaramastan olardan hesh qanday ja`rdem ala almaydɩ. Abulxayɩr xan qaraqalpaqlarg‗a shabɩwɩl jasap, olardɩ bu`lginshilikke ushɩratqan. Qaraqalpaqlar usɩ jawgershiliktin` sebebinen o`z u`lkesin taslap ol jerden ko`shiwge ma`jbu`r bolg‗an.
1 XVIII a`sirdin` basɩnda qaraqalpaqlardɩn` xanɩ kim bolg‗an? 2 XVIII a`sirdin` basɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩn qanday dinastiya basqarg‗an? 3 Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerinde salmaqlɩ rol atqarg‗an Muxammed A`min Xiywa xanlɩg‗ɩnda qanday lawazɩmdɩ iyelegen? 4 Nadir shax qashan Xiywa xanlɩg‗ɩn jawlap alg‗an? 5 Xiywa xanlɩg‗ɩ Irannan g‗a`rezli bolg‗an da`wirde Xiywada qaysɩ urɩwlardan shɩqqan inaqlar basqarɩp turg‗an? 6 XVIII a`sirde Rossiya qanday koloniyalɩq siyasat ju`rgizgen? 7 Bekovich-CHerkasskiy basshɩlɩg‗ɩndag‗i a`skeriy ekspeditsiya qanday koloniyalɩq maqsette sho`lkemlestirilgen ha`m aqɩbeti qanday bolg‗an? 8 Qaraqalpaqlar jerlerinde jungar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ qay waqɩtqa shekem dawam etti? Download 1.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling