Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Klass Qaraqalpaqstan tariyxı
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sorawlar ha`m tapsɩrmalar
- §13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M KIYIM-KENSHEKLERI.
- §14. MILIY TAG‘AMLAR, XALƖQTƖN` U`RIP-A`DETLERI, BAYRAMLARƖ HA`M XALƖQ KALENDARƖ. RUWXƖY MA`DENIYATƖ
§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` shegaralarɩ turaqlɩ emes edi. Ma`mleket ishindegi ha`m qon`sɩ ellerdegi siyasiy waqɩyalardɩn` o`zgeriwi menen olardɩn` ta`sirinde ma`mleket shegaralarɩ da o`zgerislerge ushɩrap otɩrg‗an. XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas jag‗dayda jasap atɩrg‗an turkmenler, qazaqlar ha`m Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩ jasaytug‗ɩn aymaqlar a`skeriy ju`risler na`tiyjesinde xanlɩqtɩn` quramɩna qosɩp alɩnadi. Xanlɩqtɩn` shegarasɩ ken`eytilip, xalqɩnɩn` sanɩ ko`beytiledi. Biraq ko`shpeli urɩwlar jasaytug‗ɩn sho`ller ju`da` u`lken aymaqtɩ iyelegenligi sebepli, xanlɩqtɩn` sho`llerde anɩq belgilengen shegaralarɩ joq edi. Xiywanɩ qorshap turg‗an suwsɩz sahralar qon`sɩ ma`mleketlerden bo`leklep, bul jerdi bir pu`tin ekonomikalɩq rayong‗a aylandɩrɩp turadɩ. Bunday geografiyalɩq jaylasɩw o`zgesheligi xanlɩqtɩn` xalɩqlɩq du`zilisine de ta`sir jasap turg‗an. Xanlɩqta o`zbekler, tu`rkmenler, qaraqalpaqlar, qazaqlar ha`m basqa da xalɩqlar jasag‗an. XIX a`sirdin` 40-jɩllarɩnda xanlɩqta ulɩwma 900 mɩn` shamasɩnda xalɩq jasag‗an. Xiywa xanlɩg‗ɩ monarxiyalɩq ma`mleket bolɩp, ma`mleket basɩnda qon`ɩratlar dinastiyasɩnan shɩqqan xanlar turg‗an. Xanlɩq atadan balag‗a miyras bolg‗an. Xan sheklenbegen ha`kimiyatqa iye bolg‗an. Ma`mleketlik basqarɩwda xan saray xizmetkerleri ha`m ma`mlekettegi diniy basshɩlardɩn` ja`rdemine su`yengen. Xiywa qalasɩ ma`mlekettin` paytaxtɩ bolɩp, ma`mleket basshɩsɩ - xanlar usɩ qalada otɩrɩp ma`mleketlik basqarɩw islerin ju`rgizgen. Ma`mleket administrativlik jaqtan to`mendegishe 15 beklik ha`m wa`layatlarg‗a bo`lingen. Pitnek, Xazarasp, Xanqa, U`rgenish, Qoshko`pir, Gazavat, Qɩyat, Tashawɩz, Ambar-Manax, Gu`rlen, Go`ne U`rgenish, Xojeli, SHomanay, Qon`ɩrat - bunnan tɩsqarɩ kishirek wa`layat esaplang‗an Besarɩq ha`m Qɩyat. Qon`ɩrat dep atalg‗an eki nawɩplɩq bolg‗an. Bunday ha`r bir beklik yaki wa`layatlardɩn` basɩnda xan ta`repinen belgilengen adamlar ta`repinen basqarɩlg‗an. Olar o`zlerine bekitilgen jerde nayɩp yamasa ha`kim bolg‗an. Xanlɩqta atalɩqlardɩn` en` u`lkeni inaq, onnan keyin atalɩq biy bolg‗an. Xanlɩqtag‗ɩ ha`r bir ha`meldardɩn` wazɩypasɩ qatan` belgilenip qoyɩlg‗an. Bul ha`meldarlardɩn` xɩzmetine qaray xannɩn` o`zi miynet haqɩ mug‗darɩn belgilegen. XIX a`sirde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda Qon`irat, Xojeli, No`kis, SHɩmbay, Da`wqara, Qɩpshaq a`tiraplarɩnda diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaqlar awɩl-awɩl bolɩp jasag‗an. Biy xan ta`repinen bekitilgen. Ha`r bir urɩwdɩn` biyleri ekinshi bir biylerden g‗a`rezsiz tuwrɩ xang‗a bag‗ɩng‗an. Basqa biylerge ku`shli ta`siri bar biyler xan tartɩsɩp qalg‗an jag‗dayda u`lken urɩslarg‗a, ko`terilislerge aylanɩwɩ mu`mkin bolg‗an. O`ytkeni Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` ha`m onɩn` quramɩndag‗ɩ qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩ ha`m ortalarɩ u`lken siyasiy tariyxiy waqɩyalarg‗a bay boldɩ, qaraqalpaqlar o`z aldɩna ma`mleket bolɩp jasaw ushɩn gu`resler alɩp barg‗an. Bul ma`mleketshilikti tiklewge, o`zlerin-o`zleri basqarɩw ushɩn Aydos biy u`lken gu`res ju`rgizgen. 0l 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnan ajɩralɩp o`z aldɩna ma`mleket qurɩw niyetin a`melge asɩra almag‗an. Usɩ sɩyaqlɩ ekinshi u`lken ha`reket 1855-1856-jɩllarɩ islenedi. Onɩ Ernazar Alako`z iske asɩrmaqshɩ boladɩ. Onɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ xalɩq azatlɩq gu`resi barɩsɩnda ko`terilisshiler Qaraqalpaq xanlig‗ɩn du`ziwge erisedi. Zarlɩq to`re qaraqalpaqlar xanɩ etip ko`teriledi. Biraq olar ko`terilisshilerdin` ala awɩzlɩg‗ɩ sebepli erisilgen na`tiyjeni qolda uslap qala almaydɩ. Ernazar Alako`z ha`m onɩn` ta`repdarlarɩ jen`iledi. Bunnan keyingi ha`reket, Qon`ɩrat qalasɩ ha`m onɩn` a`tirapɩna birikken xalɩqlardɩn` o`z aldɩna ma`mleket qurɩw ushɩn ju`rgizgen gu`resleri, bul da sa`tsizlik penen tamamlanadɩ. Bul ha`m bunnan keyingi ha`reketler, o`z alɩna ma`mleket bolɩwg‗a, o`zin-o`zi basqarɩwg‗a umtɩlɩwlar sa`tsizlik penen tamam bolɩwna qaramastan qaraqalpaq, qazaq, o`zbek, turkmen xalɩqlarɩn bir orayg‗a birlestiriw jolɩndag‗ɩ u`lken tariyxiy a`hmiyetke iye waqɩyalar boldɩ. Bul ha`reketler qaraqalpaqlardɩn` o`zinin` ma`mleket qurɩw jolɩndag‗ɩ a`rmanlarɩn iske asrɩwda o`z na`tiyjelerin de berdi. Usɩ gu`reslerdin` juwmag‗ɩnda Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Ol qaraqalpaqlardɩ bekkem administrativlik ta`rtipke bag‗ɩndɩrɩw maqsetinde 1859-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` administrativlik basqarɩw sistemasɩnda reforma ju`rgizedi. Ol Xiywa taxtɩn iyelewden baslap Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩnda qaraqalpaqlardɩn`, Atamurat xan basshɩlɩg‗ɩnda tu`rkmenlerdin`, Muxammed Panaxan basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Qon`ɩrat ko`terilisin bastɩrɩwg‗a erisedi. Bunnan bɩlay ko`terilislerdi boldɩrmaw maqsetinde qaraqalpaqlardɩn` basɩna o`zine sadɩq adamlardɩ belgilew ta`rtibin engizedi. Bul ta`rtip qaraqalpaqlar arasɩnan shɩqqan ku`tilmegen basshɩnɩn` biylerge ta`sir ko`rsetiw mu`mkinligɩn saplastɩradɩ. Seydmuxammed xan reforma ju`rgizbesinen burɩn XIX a`sirde ha`m onnan burɩng‗ɩ da`wirlerde de qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw sistemasɩnda biylerdin` atqarg‗an xɩzmetleri og‗ada u`lken bolg‗an. 1850-jɩllardag‗ɩ mag‗lɩwmat boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw islerinde 100 ge shamalas biyler qatnasqan. Qaraqalpaqlar biylerge bag‗ɩnɩp, biyler tuwrɩ xang‗a bag‗ɩnatug‗ɩn bolg‗an. Al endi, biyler xang‗a xabarlasɩw mu`mkinshiliginen ayɩrɩlɩp, olardɩn` u`stinen qaraytug‗ɩn atalɩqlar, beglerbegi ha`m ag‗abiy lawazɩmɩn engizedi. Atalɩqqa birneshe biyler bag‗ɩng‗an. Atalɩqlar beglerbegine bag‗ɩng‗an. Qaraqalpaqlardɩn` eki arɩsɩnɩn` eki beglerbegi bolɩp, olar en` joqarɩ lawazɩm ag‗a biyge bag‗ɩng‗an. Atalɩqlardɩ xannɩn` o`zi tayɩnlag‗an ha`m onɩn` xɩzmetleri u`stinen qadag‗alaw ju`rgizip otɩrg‗an. 1859-jɩldan 1870-jɩllar aralɩg‗ɩnda qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda Ernazar atalɩq degen bolɩp, ma`mlekettin` siyasiy islerine, diplomatiyalɩq islerge aralasqan. Oraz atalɩq, To`remurat atalɩq, A`dil atalɩq ha`m basqalar Xiywa xanlarɩnɩn` en` isenimli adamlarɩ bolg‗an. Qaraqalpaq ma`mleketshilik sistemasɩnda engizilgen tag‗ɩ bir ha`mel Begler begi degen ataq bolg‗an. Qaraqalpaq tariyxɩnda bul ataqqa miyasar bolg‗an adam Sayɩpnazar biy. Onnan keyin Qabɩlbiy degen adam atqarg‗an. Bul ha`mellerdin` orɩnbasarlarɩ lawazɩmlarɩn Nayɩp degen at penen atag‗an. Bul orɩnlarg‗a qaraqalpaqlardan Qalmuxammed ha`m SHerjanbiy degen tayɩnlang‗an. Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul lawazɩm engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerinde Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem qaraqalpaqlardɩn` ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗an - ordasɩ SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. Ol o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw apparatɩna iye bolg‗an.
Seydmuxammedtin` ju`rgizgen bul reformasɩ jag‗daydɩn` talabɩ tiykarɩnda du`zilgen. Bul bir jag‗ɩnan qaraqalpaqlardɩ qatal ta`rtipke engizip, basqarɩwdɩ an`satlastɩrsa, ekinshi jag‗ɩnan qaraqalpaqlar ushɩn da aldɩna qoyg‗an maqsetinin` orɩnlanɩwɩ edi. Qaraqalpaqlar endi o`zinin` ma`mleketlik du`zimine iye bolg‗an edi. Qaraqalpaqlar uzaq dawam etken siyasiy gu`reslerdin` barɩsɩnda qolg‗a kirgizgen bul ma`mleketshiligi Xiywa xanlig‗ɩnɩn` Rossiya imperiyasɩ ta`repinen basɩp alɩng‗annan keyɩn saplastɩrɩldɩ. Xiywa xanɩ ta`repinen 1859-jɩlɩ engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩn qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul lawazɩmdɩ engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerin Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem qaraqalpaqlardin ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗anɩ ordasɩ SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. Ol jas waqtɩnan siyasiy islerge belsene qatnasɩp Xiywa xanlarɩnɩn` armiyasɩnɩn` quramɩnda Tu`rkmenstan ha`m Iran jerlerine islegen atlanɩslarɩnda o`zinin` batɩrlɩg‗ɩ menen ko`zge tusken. Sonɩn` menen qatar ol ju`da` tapqɩr, sheshen bolg‗an. Ol el arasɩnda Erejep tentek degen at penen de bolgili bolg‗an. Erejep ag‗abiydin` ma`mleketlik isker retinde o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw apparatɩ bolg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar bar. Ol Xiywa xanɩnɩn` isenimli adamlarɩnan bolg‗an. Og‗an 1850-1860 jɩllɩndaXiywa xanɩnɩn` Qoqan xanlɩg‗ɩna jollag‗an elshilerine basshɩlɩq etiw Xiywa xanɩ ta`repinen isenip tapsɩrɩlg‗an. 1873-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` Rossiya ta`reinen basɩp alɩng‗an waqɩtlarɩ Qaraqalpaqstan jerlerinen Xiywag‗a barɩp Tu`rkistan general gubernatorɩ menen bolg‗an Xiywa xanɩnɩn` so`lesiwlerinde Erejep ag‗abiy de qatnasqan.
1 XIX a`sirdin` 40-jɩllardag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnda qansha xalɩq jasag‗an? 2 Xiywa xanlɩg‗ɩ administrativlik basqarɩw sistemasɩnda neshe beklik ha`m wa`layatlarg‗a bo`lingen? 3 XIX a`sirde qaraqalpaqlar urɩw-urɩw bolɩp awɩllɩq jerlerde jasag‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa ha`m olardɩ basqarɩwda olardɩn` da`stu`riy basqarɩw ta`rtibin saqlap qalg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw du`zimi haqqɩnda aytɩp berin`. 4 Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Bunday o`zgeriske qanday waqɩyalar sebep bolg‗an? 5 Qaraqalpaqlardɩ basqarɩwda Seydmuxammed xan ta`repinen engizlgen lawazɩmlardɩ atap o`tin`. 6 Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organɩ bolg‗an. Bul lawazɩmdɩ qaraqalpaqlardan kim iyelegen? 7 Nayɩp lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqarg‗an? 8 Atalɩq lawazɩmɩn iyelegen qaraqalpaq biylerinen kimlerdi bilesiz?
Qaraqalpaq xalqɩ tariyxiy rawajlanɩw jolɩnda o`zine ta`n turmɩs jag‗daylarɩn ha`m ma`deniyatɩn du`ziwge eristi. Olar a`jayɩp materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyat du`zip, bul ma`deniyat a`wladtan-a`wladqa o`tip bizin` ku`nlerimizge shekem jetip keldi. Qaraqalpaqlardɩn` Aral ten`izi jag‗alarɩnda ha`m A`miwda`rya boylarɩnda du`zgen materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyatɩ o`zine ta`nligi ha`m sulɩwlɩg‗ɩ menen ajɩralɩp turadɩ. Qaraqalpaqstannɩn` alɩmlarɩ ko`p jɩllardan beri bul a`jayɩp ma`deniyat u`lgilerin jɩynap, olardɩ izertlep, ko`plegen kitaplar, maqalalar jazdɩ. Respublikamɩzdɩn` ha`m burɩng‗ɩ awqamg‗a kirgen ma`mleketlerdin` muzeylerinde olardɩn` u`lgileri saqlanbaqta. Qaraqalpaqlardɩn` qurg‗an jaylarɩnɩn`, meshit-medreselerdin` qaldɩqlarɩ usɩ ku`nlerge shekem saqlanɩp kelmekte. A`miwda`ryanɩn` ba`rhama tolɩp tasɩwlarɩ, qaraqalpaqlardɩn` otɩrg‗an jerlerɩn o`zgertip turɩwɩna alɩp kelgen. Qaraqalpaqlardɩn` ha`r bir urɩwɩ o`z aldɩna awɩl bolɩp jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Bul tuwralɩ orɩs sayaxatshɩsɩ A.Kaulbars qaraqalpaqlardɩn` A`miwda`rya eteklerindegi awɩllarɩn ta`riyplep qɩzɩqlɩ mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. Aral a`tirapɩnda No`kis, Qɩyat, Qon`ɩrat, Qɩpshaq ha`m basqa da urɩwlardɩn` atlarɩ menen atalg‗an ku`shli qorg‗anlarɩ bolg‗an. Bul qorg‗an qalalardɩn` arasɩnda Qon`ɩrat qalasɩ en` u`lkenlerinen esaplang‗an. Qon`ɩrat qalasɩ Aral wa`layatɩnɩn` orayɩ bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli siyasiy administrativlik a`hmiyetke iye bolg‗an. Qon`ɩrat qalasɩ XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda biyik diywallar menen qorshalg‗an bolɩp jawgershilik jag‗dayɩnda a`tiraptag‗ɩ xalɩq qala ishine kelip jawdan qorg‗ang‗an, al paraxatshɩlɩq jag‗dayɩnda bul jerge kelip sawda islegen. Xojeli qalasɩ da aymaqtag‗ɩ en` bekkem qorg‗anlardan esaplang‗an. Bul qala Aral menen Xiywa ortasɩndag‗ɩ sawda baylanɩslarɩnda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Bul jerde sawda ka`rwanlarɩnɩn` toqtaytug‗ɩn ornɩ bolg‗an ha`m usɩ jerde sawdagerlerden bajɩ pul o`ndirilgen. Usɩnday a`hmiyeti menen belgili bolg‗an Xojeli qalasi bekkem qorg‗anlarg‗a iye bolɩp, siyasiy islerge de belsene qatnasa baslaydɩ. Arallɩlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ gu`resinde Xojeli xalqɩ Arallɩlar ta`repinde turɩp, Xojeli Xiywa xanɩna qarsɩ gu`reste ku`shli qorg‗an bolɩp xizmet etken. Ol ku`shli diywal menen qorshalg‗an. 1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer bul qorg‗andɩ basɩp alɩw aldɩnda onɩn` diywallarɩn qɩyratɩwg‗a buyrɩq bergen. Xannɩn` a`skerleri u`sh ku`n dawamɩnda onɩn` barlɩq diywallarɩn qɩyratqan. XIX a`sirdin` birinshi yarɩnmda Qon`ɩrat, Xojeli, Man`g‗ɩt, SHɩmbay qalalarɩnda u`lken siyasiy waqɩyalar bolɩp turg‗an. Usɩnday qalalardɩn` biri Jan`a qala bolɩp, ol a`skeriy topɩlɩslar bolg‗an jag‗dayda qaraqalpaqlardɩn` qorg‗anatug‗ɩn jaylarɩ bolg‗an. Sonday-aq, Xiywa xanlarɩna qarsɩ ko`terilis waqtɩnda paydalanatug‗ɩn Aydos qala, Ernazarqala ha`m t.b. qalalar bolg‗an. Olardɩn` arasɩndag‗ɩ en` u`lkenleri SHɩmbay, Qon`ɩrat, No`kis qalalarɩ bolg‗an. Orɩs sayaxatshɩlarɩ SHɩmbay, No`kis, Qon`ɩrat qorg‗anlarɩ tuwralɩ jazba mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. Qaraqalpaq awɩllarɩ o`z aldɩna ma`deniy oray bolg‗an. Olardɩn` bir qanshalarɩ u`lken medreselerdin` a`tirapɩnda qa`liplesken. Solardan Qaraqum iyshan, Ko`ko`zek, Iyshanqala a`tirapɩndag‗ɩ awɩllar bunɩn` ayqɩn mɩsalɩ bola aladɩ. Usɩ da`wirde qaraqalpaqlardɩn` negizgi qonɩsɩ ko`shpeli awɩl bolɩp, olar tiykarɩnan qara u`ylerde jasag‗an. Sonɩn` menen birge baylardɩn` paqsadan o`rilgen u`lken jaylarɩ bolɩp, olar diywallar menen qorshalg‗an. Olardɩn` arasɩnda usɩnday u`lken ha`wlilerden Oraz atalɩqtɩn`, Erejepbiy ha`m Sasɩq biylerdin` jaylarɩ belgili. Bulardɩn` birinshisi Qarao`zek rayonɩ, ekinshisi SHɩmbay rayonɩ aymag‗ɩnda saqlang‗an. Qaraqalpaqlarda arxitekturalɩq esteliklerden SHɩmbayda Ayɩmbet iyshan,
Ko`ko`zek boyɩnda
A`bdireyim iyshan, SHɩlpɩqtɩn` qasɩnda Tas medresesi, Xalqabadta Iyshan qala ha`m t .b. estelikler bolg‗an. Qon`ɩrat qalasɩnda 7 meshit bolɩp, diywal menen qorshalg‗an. Qaraqalpaqlarda jergilikli qurɩlɩs materiallarɩnan jaylar salɩng‗an. Olardɩn` arasɩnda sho`pker jaylar ko`plep ushɩrasadɩ. Sonday-aq, waqɩtsha salɩng‗an qaqɩra ha`m ɩlashɩqlar bolg‗an. Biraqta en` tiykarg‗ɩsɩ bul qara u`y bolɩp, og‗an xalqɩmɩz bar uqɩbɩn jumsap, ha`r bir balag‗a ha`m qɩzɩna shamasɩ kelgen adamlar u`y qurɩp berip u`ylendirip, o`z aldɩna shan`araq etiw da`stu`ri ken` da`rejede rawajlang‗an. Ha`r bir xalɩqtɩn` jasag‗an ta`biyiy ortalɩg‗ɩna, xojalɩq turmɩsɩna muwapɩq o`zine ta`n milliy kiyimleri bolg‗an. Bul milliy kiyimleri olardɩn` a`sirler dawamɩnda qa`liplestirip, qa`sterlep saqlap kelgen milliy ma`deniyatɩnɩn` bir bo`limi bolɩp tabɩladɩ. Qaraqalpaqlar o`zlerinin` kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan ajɩralɩp turadi. Bunda olardɩn` kiyimleri o`zlerinin` stili, fasonɩ menen ajɩralɩwɩ menen birge bul kiyimlerdi tigiwde olarg‗a salɩng‗an nag‗ɩslarɩ, kiyimlerdin` tayarlanɩw usɩllarɩ, jumsalg‗an materiallarɩ menen de basqa xalɩqlardan ajɩralɩp turg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` kiyimleri ulɩwma alg‗anda basqa xalɩqlardɩn` kiyimleri menen bir qansha usaslɩqlarg‗a iye bolɩwɩ menen birge, basqa xalɩqlarda ushɩraspaytug‗ɩn kiyimleri de bar. Bul kiyimler qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy du`nyasɩna, milliy psixologiyasɩna baylanɩslɩ rawajlanɩp otɩrg‗an. Bul kiyimlerdi u`yreniw arqalɩ qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy ha`m materiallɩq ma`deniyatɩn tu`siniwge boladɩ. Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri ishinde ton u`lken orɩn iyelegen. Tonlardɩn` bir neshe tu`rleri bolg‗an. Bulardan qoy terisinen tigilgen tonlar, tay terisinen tigilgen-tayshaxɩ, eshki terisinen tigilgen-qɩlqanɩ aytsa boladɩ. Tayshaqɩ menen qɩlqanɩ tiykarɩnan padashɩlar kiygen. Bul tonlar terisi ishke, ju`ni sɩrtqa qaratɩp tigilgen. Qaraqalpaqlar ko`binese tondɩ qoy terisinen islegen. Bunda qoy terisi iylenip jumsartɩlɩp bolg‗an son` ju`ni astarma qaratɩp tigilgen. Sɩrtɩ sulɩw etip ha`r kɩylɩ boyawlar menen boyalg‗an. Ton tek g‗ana jɩllɩ ju`riw ushɩn g‗ana emes, al sa`n ushɩn da kiyilgen. Xalɩq arasɩnda saqlang‗an an`ɩz boyɩnsha belgili qaraqalpaq biyi Aydostɩn` «qɩsta ton kiymegen, jazda qatɩq ishpegen qaraqalpaqtan ken`es sorawg‗a bolmaydɩ», dep aytqan so`zi usɩ waqɩtqa shekem saqlang‗an. Sonɩn` menen birge er adamlardɩn` ko`plegen kiyimlerdi shapan ha`m shekpenler, ko`ylek, beshpentler kiygen. Bellerin qayɩslar ha`m belbewler menen buwatug‗ɩn bolg‗an. Belbewlerdin` qamarɩ belbew, gu`darɩ belbew sɩyaqlɩ tu`rleri bolɩp, olardɩn` bir neshe pɩshaqlar ushɩn, shay qalta ushɩn arnawlɩ qɩnlarɩ bolg‗an. Qaraqalpaq bas kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan o`zgeshelenip turg‗an. Erler basɩna taqɩya, malaqay, sho`girmeler kiygen. Solardɩn` arasɩnan jas qozɩlardɩn` sulɩw terilerinen islengen sho`girmeler u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. SHo`girmeler qurash dep te atalg‗an. Erler ayag‗ɩna etikler, ma`siler, gewishler kiygen. Ayaq kiyimler ha`r qɩylɩ mallardɩn` terilerinen tigilgen. Etiklerdin` bir neshe tu`rleri bolg‗an. Olardan uyɩq, sharɩq, baykem etik. Bunday etiklerdi tigetug‗ɩn ha`r bir awɩlda ha`m qalada arnawlɩ etikshiler bolg‗an. Qaraqalpaqlar qɩzlarɩn jaslayɩnan kiyim tigiw, o`rmek toqɩw, keste tigiw sɩyaqlɩ sheberlik islerge u`yretip kelgen. Ha`r bir qɩz turmɩsqa shɩg‗aman degenshe qaraqalpaq milliy kiyimlerin tigiwdi, milliy nag‗ɩslar toqɩwdɩ biliwi tiyis bolg‗an. Qaraqalpaq qɩz-kelinsheklerinin` kiyim-kenshekleri sulɩw etip nag‗ɩslar menen bezelip, kiyimler ha`r tu`rli ren`lerge iye bolg‗an. A`sirese olar qɩzɩl ko`k ren`degi gezlemelerden tigilgen kiyimlerdi ko`p kiygen. Hayal-qɩzlar ko`ylektin` sɩrtɩnan shapan, beshpent, jen`se kiygen. Al jasɩ u`lken hayallar ha`m kempirler aq ren`degi gezlemeden tigilgen kiyimler kiygen.
i
Jas qɩzlar basɩna taqɩya kiygen, oramal tartqan. Er jetken qɩzlar baslarɩn sulɩwlap orap, sɩrtɩnan oraypek jamɩlg‗an. Hayal-qɩzlar ayag‗ɩna mallardɩn` terisinen tigilgen gewish, ma`si, biyik o`ksheli etikler kiygen. Qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩ bulardan basqa kiymeshek, jegde, sa`wkele kiygen. Kiymeshektin` eki tu`ri bolg‗an. Aq kiymeshekti kempirler, al qɩzɩl kiymeshekti jas kelinshekler kiygen. Jas qɩzlar kiymeshektin` bir tu`ri o`n`irshe kiygen. O`n`irshenin` kiymeshekten ayɩrmashlɩg‗ɩ, o`n`irshe tu`yme, ten`geler menen bezetilip kestelengen. Jegde-qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` bas kiyimi esaplanɩp, ol shapang‗a uqsas bolg‗an, biraq onɩn` jen`leri bolmag‗an. Jegdenin`de jas ayɩrmashɩlɩg‗ɩna qaray tu`rleri bolg‗an. Qɩzlar ha`m jas-kelinsheklr - jipekten tigilgen qɩzɩl jegde, al kempirler aq jegde jamɩlg‗an. Sa`wkele toy-merekelerde kiyiletug‗ɩn kiyim bolɩp, uzatɩlg‗an qɩzg‗a jen`gesi ta`repinen kiygizilgen. Sa`wkele gu`mis, altɩn ten`geler, monshaqlar, marjanlar menen bezetiletug‗ɩn bolg‗an. Hayal-qɩzlardɩn` kiyim-kensheklerine sa`ykes zergerler ta`repinen sog‗ɩlg‗an ju`zik, ayshɩqlɩ sɩrg‗a, bilezik, a`rebek, ha`ykel, shar tu`yme, o`n`ir monshaqlar sɩyaqlɩ tag‗ɩnshaqlarɩ bolg‗an. Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 1 Qaraqalpaqstan jerinde jaylasqan qorg‗an ha`m qalalardɩn` atlarɩn atap ko`rsetin`. 2 1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer ku`shli diywal menen qorshalg‗an qorg‗andɩ basɩp alɩw ushɩn onɩn` diywallarɩn qɩyratɩwg‗a buyrɩq beredi. Bul qaysɩ qala? 3 XIX a`sirde qaraqalpaqlardɩn` tiykarg‗ɩ qonɩsɩ awɩllar bolg‗an. Bul awɩllar qanday jaylardan du`zilgen? 4 Qaraqalpaqlar o`zlerinin` jaylarɩn qanday materiallardan qurg‗an? 5 Qaraqalpaqlarda ayrɩqsha arxitekturalɩq usɩllarda qurɩlg‗an qanday esteliklerdi bilesiz? 6 Qon`ɩrat qalasɩnda qansha meshit-medreseler bolg‗an? 7 Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri tuwralɩ aytɩp berin`. 8 Qaraqalpaq hayal-qizlarɩnɩn` kiyetug‗ɩn kiyimleri tuwralɩ ne bilesiz? 9 Qaraqalpaqlarda jas qɩzlar neshe jastan baslap ha`r tu`rli kiyim-kenshekler tigiwge u`yretilgen?
XALƖQ KALENDARƖ. RUWXƖY MA`DENIYATƖ
Qaraqalpaqlar o`zlerinin` jaylasqan geografiyalɩq ortalɩg‗ɩnɩn` mu`mkinshiliklerinen paydalanɩp, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq ha`m balɩqshɩlɩq penen bir qatarda olardɩn` barlɩg‗ɩ menen de shug‗ɩllang‗an. Usɩg‗an baylanɩslɩ qaraqalpaqlardɩn` miliy tag‗amlarɩ da o`zlerinin` o`ndirgen o`nimine baylanɩslɩ bolg‗an. Da`nli o`simliklerden qaraqalpaqlar arasɩnda biyday, ju`weri u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Biyday ha`m ju`weri unɩnan qamɩr iylenip, nanlar japqan. Biyday unɩnan pa`tir, sho`rek, bawɩrsaq, shelpek pisirgen, ju`weri unɩnan geshir ha`m asqabaq qosɩlɩp zag‗ara japqan. Nanlar tandɩr ha`m qazanlarda jabɩlg‗an. Bawɩrsaq, shelpek bayram, ma`resim ku`nleri, sonday-aq ata- babalar ruwxɩna arnalg‗an iyis ku`nleri pisirilgen. Bunnan basqa gu`rishten palaw, sha`wle pisirgen. Ma`sh, lobiya ha`m gu`rish qosɩlɩp ma`shaba go`je pisiri, .og‗an mal su`tinen tayarlag‗an qatɩq, su`zbe, toraq qosɩp paydalang‗an. Qaraqalpaq awqatlarɩ arasɩnda su`tli tag‗amlar u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Mal su`tinen balalar ushɩn su`ykimli bolg‗an su`t go`je tayarlag‗an. Su`t pisirilip, onnan qatɩq uytɩlg‗an. Su`t ha`m qatɩq qaymaqlarɩnan gu`bide pisilip, sarɩ may, ayran tayarlag‗an. Ayran jazdɩn` ɩssɩ ku`nleri sho`ldi qandɩrɩwshɩ ishimlik esabɩnda ishilgen. Sarɩ mayg‗a tarɩdan tayarlag‗an so`k qosɩlɩp, may so`k islengen. May so`k kelin tu`siriw toylarɩnda, shashɩw toylarda ha`m bayram ku`nleri tayarlang‗an. Mal su`tinen bulardan tɩsqarɩ toraq ha`m su`zbe tayarlap, paydalang‗an. Qaramaldɩn` su`tinen tɩsqarɩ qaraqalpaqlar qoy ha`m eshkinin` su`tlerinen de paydalang‗an. Xalɩq arasɩnda «qoydɩn` su`ti-qorg‗asɩn»,- degen maqal bar. Bul maqal qoydɩn` su`ti qoyɩw boladɩ,-degendi bildiredi. Sonday-aq eshkinin` su`tin a`sirese jas balalarg‗a ishkizilgen. Qaraqalpaqlar awqat pisiriwde qawɩn shopag‗ɩ, ayg‗abag‗ar, gu`nji, kendir ha`m tag‗ɩ basqa da o`simliklerden alɩng‗an maylardan paydalang‗an. Ha`r bir awɩlda may shɩg‗arɩwshɩ jawazxanalar bolɩp, onɩn` iyesi jawazshɩlar dep atalg‗an. Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda go`shli tag‗amlarg‗a ko`birek itibar berilgen. Go`shli awqatlarg‗a iri qara mal, qoy, eshki, tawɩq go`shlerinen paydalang‗an. A`sirese olardɩn` en` jaqsɩ ko`rip pisiretug‗ɩn awqatɩ go`sh sorpa bolg‗an. Onɩn` sorpasɩna biyday ha`m ju`weri unɩnan tayarlang‗an gu`rtik salɩnɩp, qaraqalpaqlardɩn` milliy tag‗amɩ gu`rtik pisirilgen. Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda an`shɩlɩqtɩn` da ornɩ u`lken bolg‗anɩ sebepli, olar an` go`shlerinen de ko`p paydalang‗an. An` go`shlerinen kiyik, qoyan, qɩrg‗awɩl ha`m basqa da an`lardɩn` go`shlerinen ha`r qɩylɩ awqatlar tayarlang‗an. Xalɩq arasɩnda kiyiktin` go`shi eshkinin` go`shine, qɩrg‗awɩldɩn` go`shi tawɩqtɩn` go`shine ten`lestirilgen. An` go`shlerinen tayarlanatug‗ɩn awqatlardan a`sirese qoyan sha`wle en` jaqsɩ ko`retug‗ɩn tag‗amlardan esaplang‗an. Qɩs ku`nleri ushɩn go`shler duzlap, qaq etilip saqlanatug‗ɩn bolg‗an. Qaraqalpaqlar ma`kan etken aymaqta: Aral ten`izi ha`m A`miwda`rya boylarɩnda sol waqɩtlarɩ ko`l ha`m kanallar ko`p bolg‗an. Bul ko`l ha`m kanallar balɩqqa og‗ada bay bolɩp, xalɩq
sazan, bekire, su`wen, ɩlaqa usag‗an balɩqlardɩ awlap, ku`ndelikli turmɩsta paydalanɩp kelgen. Balɩqtan ha`r qɩylɩ awqatlar pisirgen. Balɩqtɩ mayda quwɩrɩp balɩq quwɩrdaq tayarlang‗an. Taza balɩqtan sorpa pisirip, onɩn` sorpasɩna biyday unɩnan islengen gu`rtik salɩnɩp, balɩq qarma tayarlag‗an. Balɩqtan awqatlar tayarlaw menen bir qatarda olardɩ keptirip qaqpash etip te paydalang‗an. SHɩmbay, Qon`ɩrat ha`m basqa da qalalarda arnawlɩ balɩq bazarlarɩ, balɩq quwɩrdaqxanalarɩ bolg‗an. Bulardan basqa qaraqalpaqlar turmɩsɩnda tek g‗ana bayram ku`nleri pisiriletug‗ɩn bayram tag‗amlarɩ bolg‗an. Ma`selen, ba`ha`rdin` kirip keliwi menen baslanatug‗ɩn Nawrɩz bayramɩnda nawrɩz go`je ha`m su`melek tayarlag‗an. A`yyemgi da`wirlerden saqlanɩp kiyatɩrg‗an su`melek biyday da`ninen tayarlang‗an. Tazalang‗an biyday suwda bo`rttirilip, nɩsh jarɩp shɩqqannan keyin, bo`leklerge bo`linip kelide tu`yilgen. Onnan shɩqqan suwɩ qazang‗a biyday yamasa ju`weri unɩnan azg‗ana qosɩlɩp qaynatɩlg‗an. Su`melek ila`hiy tag‗am dep esaplanɩp, onɩ taza jerde, pa`kize dep sanalg‗an hayallar ta`repinen tayarlang‗an. Su`melek- «juwannɩn` jin`ishkerip, jin`ishkenin` u`zilip turg‗an» waqtɩnda din`ke endiriwshi, toyɩmlɩ awqat sɩpatɩnda pisirilgen. Nawrɩz go`je - jeti tu`rli da`nnen tayarlang‗an. Nawrɩz go`je pisirgen xojalɩq jaqsɩ niyet penen pisirgen go`jeden qon`sɩlarɩna taratqan. Qaraqalpaqlar ku`ndelik turmɩsɩnda ha`m awqat pisiriwde palɩz-baqsha eginlerinen paydalang‗an. Qawɩn, g‗arbɩz, asqabaq, palawqabaq, piyaz, geshir sɩyaqlɩ eginlerdi o`z atɩzlarɩna egip, olardɩn` o`nimlerin qɩs ku`nleri qalay saqlaw kerekligin bilgen. Qawɩnnan qawɩn qaq, qawɩn qurt tayarlag‗an. Xalɩq arasɩnda bayram, toy-mereke ko`p bolg‗an. Ata-babalarɩmɩz a`yyemgi zardushtiylik zamanlardan baslap toy-merekeler xalɩq u`rp-a`detlerine sa`ykes o`tkerilgen. Toylarda at shabɩs, ɩlaq oyɩn, palwan gu`res, ko`kpar oyɩnlarɩ ha`m basqa da xalɩq oyɩnlarɩ o`tkerilip, bayraqqa ha`r qɩylɩ zatlar qoyɩlg‗an. Xalɩq turmɩsɩnda qɩz uzatɩw da`stu`ri ken` orɩn alg‗an. Qɩz ha`m jigittin` ata-analarɩ bir- biri menen kelisimge kelip, qalɩn` mal mug‗darɩ belgilengen. Qɩz ayttɩrɩlɩp, qalɩn` mal to`legennen keyin ku`yew o`z qalɩn`lɩg‗ɩ menen qiz jen`geleri ja`rdeminde so`ylesiwge huqɩqlɩ bolg‗an. Qalɩn` maldɩn` ko`lemi ha`r qɩylɩ bolɩp, o`zgerip otɩrg‗an. Qalɩn` maldan tisqarɩ su`t haqɩ, el qa`desi ha`m basqa da qa`delerdi orɩnlawɩ tiyis bolg‗an. Qalɩn` mal ha`m qa`deler orɩnlang‗annan son`, belgilengen mu`ddette qɩz uzatɩw toyɩ o`tkerilip, qɩz jen`geleri ha`m ku`yew jigit jora-joldaslarɩ menen qɩzdɩ uzatɩp alɩp ketken. Qɩzdɩn` ata-anasɩ qɩzɩ ushɩn mu`mkinshiligi bolg‗ansha arnap otaw tayarlag‗an. Qɩz uzatɩlg‗annan keyin, jigittin` ata-anasɩ kelin tu`siriw toyɩn bergen. Bul toyda bet ashar aytɩw da`stu`rge aynalg‗an. Bet ashardɩn` wazɩypasɩ - jan`a tu`sken kelindi ata-enesi,
ag‗ayin-tuwɩsqanlarɩ ha`m jan`a tu`sken jerindegi adamlar menen jaqɩnnan tanɩstɩrɩw bolɩp, bet ashar aytɩwshɩ bular jo`ninde ɩqsham sulɩw poetikalɩq so`zler ja`rdeminde tanɩstɩrg‗an. Bunnan basqa besik toyɩ, tusaw kesiw, su`nnet ha`m mu`shel toylarɩ o`tkerilgen. Bul toylardɩn` ha`r biri o`zine sa`ykes o`zgeshelikleri menen bala tuwɩlɩwdan er jetemen degenshe da`wirlerde jaqsɩ niyetler menen o`tkerilgen. Bul toylarda ha`r qɩylɩ xalɩq oyɩnlarɩnan tɩsqarɩ jɩrawlar, baqsɩlar ayttɩrɩlg‗an. Altɩn qabaq attɩrɩw oyɩnɩ o`tkerilip, qabaqtɩ atɩp tu`sirgen adamlarg‗a sɩylɩqlar berilgen. Qiz-jigitler ushɩn arnawlɩ u`y berilip geshtek uyɩmlastɩrɩlg‗an. Onda a`tko`nshek tebiw, qɩz-jigit aytɩsɩ o`tkerilgen. Qaraqalpaqlar arasɩnda islam dinine shekemgi da`stu`rler orɩn alg‗an. Olar ten`izge, suwg‗a, otqa, ata-babasɩnin` a`rwag‗ɩna sɩyɩng‗an. Qaraqalpaqlar jerdi hu`rmetlep, og‗an sɩyɩng‗an. Jerdi qorg‗awdɩ, biykar paydalanbawdɩ u`yretken. Ha`r bir haywannɩn`, maydɩn` iyesi- piri bar dep isengen. Qoy piri - SHopan ata, sɩyɩr piri - Za`n`gi baba, jɩlqɩ piri - Qambar ata, tu`ye piri - Oysɩl qara degen tu`sinikleri bolg‗an. Xalɩq arasɩnda o`lgen adamlardɩ jerlew da`stu`ri islam dininin` talaplarɩna muwapɩq ju`rgizilgen. O`liktin` betin qublag‗a - Ma`kke Ma`dina ta`repke qoyɩp jerlegen. Ha`r bir awɩldɩn` o`zlerinin` qoyɩmshɩlɩg‗ɩ bolɩp, xalɩq bul qoyɩmshɩlɩqqa o`tken ata-babalardɩn` ruwxɩ saqlang‗an jer retinde u`lken hu`rmet penen qarap qoyɩmshɩlɩqlardɩ qa`sterlegen. Adam o`lgennen son` xalɩq da`stu`rine sa`ykes namazɩ, qɩrqɩ, ju`zi ha`m jɩlɩ o`tkerilgen. Bug‗an alɩslarg‗a xabar jiberilip, o`lgen adamnɩn` yaki onɩn` jaqɩnlarɩnɩn` tamɩr-tanɩslarɩ, ag‗ayinleri shaqɩrɩladɩ. Merekede o`lgen adamg‗a arnap joqlaw aytɩladɩ ha`m onɩn` ruwxɩna bag‗ɩshlap quran oqɩladɩ. Jɩlɩ bolaman degenshe xojalɩq ag‗zalarɩ qara kiyim kiyip ju`rgen. Piyshembi, iyis ku`nleri marhum hu`rmetine iyis shɩg‗arɩlɩp, bawɩrsaq ha`m shelpek pisirgen, quran oqɩlg‗an. Qaraqalpaqlar o`tken da`wirlerde ha`r tu`rli bayramlardɩ bayramlag‗an. Solardɩn` biri Nawrɩz bayramɩ bolɩp, bul bayram a`yyemgi waqɩtlardan beri Xorezm xalɩqlarɩnɩn` turmɩsɩnda ken`nen belgilengen. Bul bayram ha`r jɩlɩ ku`n menen tu`n ten`lesken waqɩtta, yag‗nɩy 21-mart ku`nine ten` kelgen. Bul ku`n jan`a jɩldɩn` baslang‗an ku`ni, yag‗nɩy ba`ha`rdin` baslanɩwɩ sɩpatɩnda g‗alaba xalɩq bayramɩ bolɩp belgilengen. Nawrɩz bayramɩ o`zinin` kelip shɩg‗ɩwɩ boyɩnsha erte zamanlarg‗a zardushtiylik da`wirine barɩp taqaladɩ. Nawrɩz bayramɩ diyqanshɩlɩq penen ba`ha`r menen baylanɩslɩ payda bolg‗an bayram. Nawrɩzdɩn` ayyemgi da`wirlerde kelip shɩqqanlɩg‗ɩ tuwralɩ ullɩ ilimpaz Beruniy o`z miynetlerinde ko`rsetip bergen. Qaraqalpaqlarda Nawrɩz 21-mart ku`ni belgilenedi. Usɩ ku`nnen baslap da`stu`r boyɩnsha jerge tuqɩm taslap, diyqanshɩlɩq etiwge bolatug‗ɩn bolg‗an. Nawrɩz bayramɩnda Nawrɩz seyili baslang‗an. Seyil eki ha`ptege shekem dawam
etetug‗ɩn bolg‗an. Seyilge awɩl jasɩ u`lkeni ta`repinen belgilengen adam basshɩlɩq etken. Seyilde aldɩn ala belgilengen da`stu`r boyɩnsha a`tiraptag‗ɩ awɩllarg‗a xabar jiberilip, bayram mu`na`sebeti menen at jarɩslarɩ, ɩlaq oyɩnɩ, arqan tartɩspaq, palwan gu`resleri sɩyaqlɩ sport jarɩslarɩ menen qatar qoshqar du`gis, qoraz urɩstɩrɩw sɩyaqlɩ zawɩqlar o`tkerilip, son`ɩnan baqsɩ, jɩrawlardɩn` atqarɩwɩnda qosɩqlar ha`m da`stanlar tɩn`lang‗an. Qiz-jigitler arnawlɩ qurɩlg‗an a`tko`nsheklerde ushqan. Jaslar bayramɩ keshte o`tkerilgen otɩrspa, geshteklerde dawam etken. Geshteklerde jigit ag‗asɩ ha`m qɩz jen`gesi basshɩlɩq etken. Olardɩn` basshɩlɩg‗ɩnda saz-sa`wbet ha`m oyɩn zawɩqlar o`tkerilgen. Orazadan eki ay keyin qurbanlɩq hayt bayramɩ belgilengen. Bul bayram diniy tu`sinik ha`m isenimler menen baylanɩslɩ bayram bolɩp, bul bayramda ha`r bir musɩlman quday jolɩnma jɩlɩna bir ma`rte qurbanlɩq islewi sha`rt bolg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩnda qurbanlɩqqa ko`binese iri qara mallardɩ soyg‗an. A`dette qurbɩ jetpegenler jeti xojalɩq birigip bir mal soyg‗an. Mu`mkinshiligine qaray qoy-eshkiler de soyɩlg‗an. Soyɩlg‗an mallardɩn` go`shleri tolɩg‗ɩ menen asɩlɩp, pisirilgen awqatqa qon`sɩ-qoba, ag‗ayin tuwg‗anlar mira`t etilip, berilgen sadaqanɩn` hu`rmetine sadaqa beriwshinin` ata- babalarɩna arnalg‗an quranlar oqɩlg‗an ha`m pa`tiya berilgen. Da`stu`r boyɩnsha qurbanlɩq ku`ni jeti u`yden awqat jep, quran oqɩp, pa`tiya islew sawap dep esaplag‗an. Sonɩn` menen birge Qurban Hayt ku`ni ha`r qɩyli oyɩn-zawɩqlar da o`tkerilgen. Bul ku`n qaraqalpaqlar ushɩn en` ulken bayramlardan esaplang‗an. Qaraqalpaqlar o`zbekler, qazaqlar, tu`rkmenler ha`m t.b. xalɩqlar arasɩnda islam dinine shekemgi zoroastrizm dinine tiyisli a`detler bilimler ju`da` ko`p saqlang‗an. Qaraqalpaqlar u`lken aymaqlarda jasap, Aral boylarɩnɩn` geografiyasɩnn jaqsɩ bilgen. Olar diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq islerin rawajlandɩrɩw ushɩn ta`biyattɩn` sɩrlarɩn, juldɩzlardɩ, ku`n menen tu`n, ha`r jɩldɩn` ha`r ma`wsimnin` jaqsɩ biliwi kerek bolg‗an. Olar hawa rayɩnɩn` jɩl sayɩn o`zgeriwin, jɩllɩlɩq ha`m suwɩqlɩqtɩn` baslanɩw waqɩtlarɩn boljap bilgen. Aspan juldɩzlarɩna qarap, olar tu`nlerde arqa menen qublanɩn` qayaqta ekenligin anɩqlap bilip adaspay bir awɩldan ekinshi awɩlg‗a baratug‗ɩn bolg‗an. Ol ushɩn olar aspandag‗ɩ juldɩzlardɩn` ornalasɩw ta`rtibin bilgen. «Temir qaziq», «sholpan», «jeti qaraqshɩ», «u`rker» ha`m tag‗ɩ basqa da juldɩzlarg‗a qarap jɩl ma`wsimlerinin` o`zgerislerin bilgen. Sonday-aq, «su`mbile», «ta`rezi» ha`m basqa da juldɩzlardɩn` qa`siyetlerin xalɩq bilgen ha`m olarg‗a qarap o`zlerinin` ta`jiriybe islerinde ken`nen paydalang‗an. Qaraqalpaqlarda ha`r on eki jɩl bir mu`shel bolɩp esaplanadɩ. Ha`r bir jɩldɩn` o`z atɩ bolg‗an. Ha`r jɩldɩn` da o`zinin` belgili qa`siyeti bolɩp, olar haywan atlarɩ menen atalg‗an. Ha`r bir qaraqalpaq o`zinin` tuwɩlg‗an jɩlɩn usɩ haywan atlarɩ menen bilgen. Qaraqalpaqlarda xalɩq kalendarɩ usɩ on eki haywan atlarɩ menen belgili bolg‗an.
XIX a`sirde qaraqalpaqlar arasɩnda islam dini ken` tarqalɩp bilimli adamlar ju`da` ko`p bolg‗an. Olar baslang‗ɩsh bilimdi o`z awɩllarɩndag‗ɩ mekteplerde alg‗an. Ha`r bir awɩldɩn` mektep mollasɩ bolg‗an. Awɩldɩn` ha`r bir balasɩ jeti jasqa tolg‗annan keyin mekteplerge qatnap, mollanɩn` basshɩlɩg‗ɩnda sawatɩn ashqan. Bul mekteplerde arab alfavitinde oqɩw ha`m jazɩw u`yretiliw menen birge baslang‗ɩsh diniy tu`sinikler berilgen. Usɩnday mekteplerdin` sanɩ XIX a`sirde Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda 318 bolg‗an. Mekteplerdi pitirgen jaslar o`zlerinin` ɩqlasɩna ha`m materiallɩq mu`mkinshiliklerine qarap, joqarɩ oqɩw orɩnlarda -Medrcselerde bilimin jetilistirgen. Bunday Medreselerden Qaraqum iyshan medresesi Pu`tku`l Oraylɩq Aziyag‗a belgili bolg‗an. Bunnan basqa qaraqalpaqlar arasɩnda sol sɩyaqlɩ bir neshe medreseler bolg‗an. Bulardan: Qalila axun, Embergen axun, Ayɩmbet iyshan, Iyshan qala medreseleri. Solardɩn` arasɩnda Tas medrese ha`m Qaraqum iyshan medreseleri ha`zirgi Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda sufizm ta`liymatɩn tarqatɩwda u`lken xɩzmet atqarg‗an. Tas medrese ha`zirgi A`miwda`rya rayonɩ aymag‗ɩnda 1841-jɩlɩ Xojaniyaz biy ta`repinen qurɩlg‗an. Qaraqum iyshan medresesi XIX a`sirdin` ortalarɩnda ha`zirgi Bozataw rayonɩ aymag‗ɩnda qurɩlg‗an. Onɩn` talabalar oqɩytug‗in 30 o`jiresi bolg‗an. Medresede o`z zamanɩna ɩlayɩq kitapxana bolg‗an. Onɩn` qorɩnda A`liysher Nawayɩ, Ferdawsiy ha`m basqa da shɩg‗ɩs a`debiyatɩ klassiklerinin` shɩg‗armalarɩ menen tolg‗an kitaplar bolg‗an. Bul kitapxana ken`es ha`kimiyatɩ jɩllarɩ ishinde joq etilgen. Qaraqum iyshanlarɩ Aral boyɩ xalɩqlarɩ menen sonɩn` ishinde qaraqalpaq, qazaq, o`zbek xalɩqlarɩnɩn` arasɩnda sufizm ideyalarɩn taratɩwda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Qaraqalpaq a`debiyatɩnɩn` belgili wa`killeri Berdaq shayɩr Qaraqum iyshannɩn` medresesinde oqɩg‗an. Qaraqum iyshan medresesinin` qalg‗an orɩnlarɩ elege shekem Aral boyɩ jag‗alarɩnda saqlanɩp tur. Onda Berdaq, Ku`nxoja shayɩr qa`birlerine u`lken estelik salɩng‗an. Qaraqalpaqlar haqqɩnda qazaq xalqɩnɩn` ullɩ ilimpazi SHoqan Walixanov aytqanɩnday, olar saxranɩn` bu`lbili bolg‗an. Olar qosɩqsɩz, da`stanlarsɩz, tariyxiy a`n`gimelersiz o`zlerinin` toy-merekelerin o`tkermegen. Qaraqalpaqlarda folklor u`lgileri og‗ada ko`p bolg‗an. Folklor u`lgilerinin` bizin` zamanɩmɩzg‗a jetken nusqalarɩnɩn` ilimpazlar ta`repinen 100 tomlɩg‗ɩ basɩlɩp shɩqtɩ. Xalɩq o`zlerinin` so`z ustalarɩ bolg‗an sheshenlerin, dilwarlarɩn, jɩraw-baqsɩlarɩn u`lken hu`rmet-izzetke bo`legen. Qosɩqlar, jɩrlar xalɩqtɩn` turmɩsɩnda bolg‗an jan`alɩqlarg‗a baylanɩslɩ bolg‗an. Olardɩn` arasɩnan bet ashar u`lken orɩn iyelegen. Sonɩn` menen birge «Ha`wjar», «Sin`siw» ha`m basqa da qosɩqlar ken` orɩn alg‗an. Xalɩqtɩn` turmɩsɩndag‗ɩ qayg‗ɩlɩ waqɩyalarg‗a
baylanɩslɩ aytɩlatug‗ɩn «Joqlaw»da u`lken orɩn iyelegen. Onda o`lgen adamnɩn` islegen xɩzmetlerin, minez-qulqɩn, basqalarda ushɩraspaytug‗ɩn jaqsɩ ta`replerin aytɩp joqlaw, xalɩqqa u`lken ta`sir etken. Ha`r bir awɩlda hayal-qɩzlar jaqɩn adamlarɩna bolg‗an jɩllɩ sezimlerin bildirgen. Qaraqalpaqlarda ju`da` ko`p ertekler saqlang‗an. Olardɩn` ko`pshiligi a`yyemgi da`wirlerden saqlanɩp, xalɩqtɩn` turmɩsɩnda bolg‗an ja`miyetlik siyasiy o`zgerislerdi bildirgen. Qaraqalpaq erteklerinin` tu`rleri og‗ada ko`p. Olar o`zlerinin` mazmunɩna qarap bo`lingen. Qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an erteklerdin` birewi orɩs izertlewshisi I.Karazin ta`repinen 1873-jɩlɩ SHɩmbay qalasɩnan 80 jasar shamasɩndag‗ɩ ertekshi kempir awzɩnan jazɩp alɩng‗an ha`m onɩ bastɩrɩp shɩg‗arg‗an. Bul ertek «Hayallar patshalɩg‗ɩ tuwralɩ ertek» dep atalɩp, ol a`yyemgi amazonkalar da`wiri tuwralɩ mag‗lɩwmatlar beredi. Sonday-aq «Anqaw mergen», «Jiyrenshe sheshen», «Aldar ko`se», «Xoja Nasraddin» usag‗an ertekler bolg‗an. Ko`p ertekler qon`sɩ xalɩqlardɩn` ertekleri menen jaqɩn bolg‗an. Qaraqalpaqlarda geypara adamlardɩn` o`mirine baylanɩslɩ ku`ldirgi so`zler ko`p bolg‗an. Olardan O`mirbek laqqɩ tuwralɩ ko`plegen ku`ldirgi so`zler saqlanɩp bizin` ku`nlerimizge shekem jetip kelgen. Qaraqalpaqlar arasɩnda a`yyemgi waqɩtlardan beri qaharmanlɩq da`stanlar ken`nen taralg‗an. Olardan «Qɩrɩq qɩz», «Alpamɩs», «Qoblan», «Ma`spatsha» usag‗an qaharmanlɩq da`stanlar ken`nen ma`lim. Olar xalɩq tariyxɩnɩn` joldasɩ bolg‗an. Qaraqalpaqlar eski da`stanlardɩ yadɩnda saqlawg‗a, onɩ a`wladtan-a`wladqa jetkeriwge u`lken itibar bergen. Qaraqalpaqlar arasɩnda en` su`yikli batɩrlɩq da`stanlardan biri «Edige» da`stanɩ bolɩp esaplanadɩ. Izertlewshilerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha «Edige» da`stanɩnda su`wretlengen waqɩyalar, adamlardɩn` atlarɩ tariyxta bolg‗an. Qaraqalpaq jɩrawlarɩ bul da`stang‗a xalɩqtɩn` basɩnan o`tken tariyxiy waqɩya sɩpatɩnda qarag‗an. Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩnda «Qɩrɩq qɩz» da`stanɩ en` a`hmiyetli orɩn iyeleydi. Onda qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩ ha`m ma`deniyatɩ tuwralɩ ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar. Qaraqalpaq xalqɩnɩn` «Alpamɩs» da`stanɩnda da a`yyemgi da`wirdegi tariyxiy waqɩyalar menen birge XVIII-XIX a`sirdegi azatlɩq gu`resi o`z sa`wlesin tapqan. Qaraqalpaqlar basqa tu`rkiy xalɩqlarg‗a uqsap awɩzsha an`ɩzlarg‗a u`lken itibar bergen. Qaraqalpaqlar tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar jɩynag‗an akademik S.Kamalov, ko`rnekli tariyxshɩlar T.A.Jdanko, R. Qosbergenov, U. SHalekenov, L.S.Tolstova o`zlerinin` tariyxiy miynetlerin jazba tariyxiy derekler menen birge qaraqalpaqlar arasɩnan jɩynalg‗an an`ɩzlar, tariyxiy a`psanalar negizinde jazdɩ. Olardɩn` pikiri boyɩnsha XVIII-XIX a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya, Jan`ada`rya, A`miwda`rya boyɩndag‗ɩ qonɩslarɩ, olardɩn` Orta Aziya jerlerine qonɩslasɩw tariyxɩ boyɩnsha awɩzsha mag‗lɩwmatlarɩ, Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` tariyxiy mag‗liwmatlarɩ menen tuwra keletug‗ɩnlɩg‗ɩn ko`rsetken.
Tolg‗awlar. Qaraqalpaqlar jawgershilikti ko`p ko`rgen xalɩq. Sonlɩqtanda xalɩqtɩn` awɩr awhalɩ, o`zlerinin` otɩrg‗an jerlerin taslap ko`shiwi tuwralɩ jɩrawlar ta`repinen atqarɩlɩp usɩ ku`nlerge shekem jetken. Ormambet tolg‗awɩ XVI a`sirdin` waqɩyalarɩn sa`wlelendirgen. Ormambet tariyxta bolg‗an adam. Ol nog‗aylɩ awqamɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an, qaraqalpaqlardɩn` nog‗aylɩ da`wirindegi tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar beredi. Qaraqalpaq a`debiyatɩ wa`killeri. Ku`nxoja (1799-1880). XIX a`sirdegi qaraqalpaq shayɩrlarɩ o`zlerinin` shɩg‗armalarɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda bolg‗an siyasiy waqɩyalardɩ o`zlerinin` poeziyalɩq shɩg‗armalarɩnda jazɩp bardɩ. Xalɩqtɩn` ku`n ko`risi, xojalɩg‗ɩ, toy-merekeleri, arzɩw- a`rmanlarɩ o`z sa`wlesin tapqan. Solardɩn` biri Ku`nxoja shayɩr bolɩp Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasag‗an xalɩqlardɩn` turmɩsɩn ko`rsetken. Ol qaraqalpaq diyqanlarɩn - sharwalarɩnɩn`, balɩqshɩlarɩnɩn` awhalɩn ko`rsetetug‗ɩn shɩg‗armalarɩn jazg‗an. Ku`nxoja Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` paytaxtɩ Xiywa qalasɩnda o`tkerilgen so`z ustalarɩnɩn` jarɩsɩna shaqɩrtɩlg‗an. Onda ol o`zinin` «Umɩtpaspan» shɩg‗armasɩn jazg‗an. Onda Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` XIX a`sirdin` ortalarɩndag‗ɩ sotsial-ekonomikalɩq ha`m ma`deniy turmɩsɩn ko`rsetken. A`jiniyaz Qosɩbay ulɩ (1824-1878). A`jiniyaz qaraqalpaq shayɩrlarɩnɩn` arasɩnda en` joqarɩ da`rejeli bilimge iye bolg‗an. Ol Xiywa qalasɩndag‗ɩ joqarɩ bilim orayɩ bolg‗an medreseni oqɩp pitkergen. Bul medresede o`z waqtɩnda ullɩ tu`rkmen shayɩrɩ Maqtumqulɩ da bilim alg‗an. Ol bir neshe tillerdi bilgen. SHɩg‗ɩs xalɩqlarɩnɩn` lirikasɩn u`yrengen. Xalɩq turmɩsɩnan alɩp a`jayɩp shɩg‗armalar do`retken. Ol Qazaqstanda, Rossiya ma`mleketinin` aymaqlarɩnda, Orenburg, Bashqurstan, Tatarstan jerlerinde bolg‗an. A`jiniyaz shɩg‗armalarɩnda xalɩqtɩn` tariyxiy-etnografiyalɩq mag‗lɩwmatlarɩ ken` tu`rde sa`wlelengen. Ol qaraqalpaq qɩzlarɩnɩn` a`jayɩp kiyim-kenshekleri, olardɩn` sulɩw ko`rki tuwralɩ a`jayɩp shɩg‗armalar jazg‗an. Olar qɩssaxanlar yadɩnda usɩ ku`nlerge shekem kelip jetken. A`jiniyaz qaraqalpaq xalqɩnɩn` ma`deniy turmɩsɩnda a`hmiyetli orɩn iyelegen «Bozataw» poemasɩnɩn` avtorɩ. Onɩn` qazaqtɩn` shayɩr qɩzɩ «Qɩz Men`esh» penen aytɩsɩ Qazaqstan, O`zbekstan aymaqlarɩnda ken` taralg‗an. Bul u`lken tariyxiy shɩg‗armalar qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩn u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. Berdaq G‗arg‗abay ulɩ (1827-1900). Qaraqalpaq ma`deniyatɩ, tariyxɩnda ko`rnekli orɩn iyelegen Berdaq 1827-jɩlɩ Aral ten`izi aymag‗ɩnda tuwɩlɩp, 1900-jɩlɩ 73 jasɩnda qaytɩs bolg‗an. O`zinin` jaslɩq jɩllarɩn diyqanlar, balɩqshɩlar arasɩnda o`tkerip, ko`plegen da`stanlar, qosɩqlar do`retken. Ol jas waqtɩnan baslap xalɩq arasɩnda tarqalg‗an Nawayɩnɩn`, Ferdawsiydin`, Fizuliydin` ha`m basqa da musɩlman xalɩqlarɩnɩn` shɩg‗armalarɩn qɩzɩg‗ɩp u`yrengen. O`zinin` tuwɩlg‗an jerindegi diniy oqɩw ornɩn tamamlag‗an. Onɩn` sanalɩ o`miri qaraqalpaqlardɩn` Xiywa
xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩnda bolg‗an da`wirine sa`ykes keledi Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩn, tariyxɩn sa`wlelendiretug‗ɩn ju`da` ko`plegen shɩg‗armalar jazg‗an. Ol o`zinin` «Aqmaq patsha» shɩg‗armasɩnda qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` ma`rtligin, go`zzallɩg‗ɩn ta`riypleydi. Berdaq shayɩrdɩn` tariyxiy shɩg‗armalarɩ arasɩnda ko`rnekli orɩn iyelegen shɩg‗armalarɩnɩn` biri «SHejire». Onda qaraqalpaq xalqɩnɩn` kelip shɩg‗ɩw tariyxɩ poeziyalɩq til menen su`wretlengen. Berdaq qaraqalpaq xalqɩnɩn` XIX a`sirdegi turmɩsɩnɩn` tariyxiy deregi sɩpatɩnda u`lken a`hmiyetke iye. A`sirese Berdaq shɩg‗armalarɩna qaraqalpaq basshɩlarɩnɩn` Xiywa, Buxara xanlarɩna qarsɩ ko`terilisleri tuwralɩ da bir qansha da`stanlar shɩg‗arg‗an. Olardan «Aydosbiy», «Ernazarbiy», «Amangeldi» ha`m basqa da shɩg‗armalarɩ u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. O`tesh shayɩr Alshɩnbay ulɩ (1829-1902). Qaraqalpaq xalqɩnɩn` a`debiyatɩnda O`tesh Alshɩnbay ulɩnɩn` shɩg‗armalarɩ ayrɩqsha orɩn iyeleydi. O`tesh 1829-jɩlɩ Aral ten`izinin` boyɩndag‗ɩ atawlardɩn` birinde tuwɩlg‗an. Ol waqɩtta bul jerler A`miwda`ryanɩn` bir shaqabɩ bolg‗an, Ko`ko`zek da`ryasɩ quyɩp turg‗an. Onɩn` eki jag‗asɩnda qalɩn` el otɩrg‗an. Ol jerde bir qansha meshit ha`m medreseler bolg‗an. Olarda balalar oqɩp bilim alg‗an. Bul oqɩw orɩnlarɩnda Buxara ha`m Xiywada bilim alɩp kelgen mollalar sabaq bergen. Usɩ mekteplerde bilim alg‗an O`tesh shayɩr musɩlman xalɩqlarɩnɩn` a`debiy shɩg‗armalarɩ menen jaqsɩ tanɩs bolg‗an. Onɩn` jazg‗an shɩg‗armalarɩnda «YUsup-Zlixa», «Taxir-Zuxra», «Layli-Majnun», «Farxad-SHiyrin», «G‗a`rip-ashɩq», «SHaxsa`nem» ha`m basqa da da`stanlardɩn` atlarɩ ko`rinedi. Bug‗an qarag‗anda O`tesh jas waqtɩnan baslap a`debiy shɩg‗armalardɩ teren` u`yrengen. O`tesh shayɩr Berdaq shayɩr menen dos ha`m ag‗ayɩn, dayɩlɩ-jiyenli bolg‗an. Berdaq shayɩrdɩn` o`limine arnap iri ko`lemli shɩg‗arma jazg‗an. Onda Berdaq shayɩrdin` o`miri, qaraqalpaq a`debiyatɩnda tutqan ornɩna joqarɩ baha bergen. Sonɩn` menen birge Jiyen jɩraw, Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m basqa da qaraqalpaq shayɩrlarɩna sɩpatlama bergen. Download 1.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling