Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
§4. QARAQALPAQLARDƖN` ARALLƖ O`ZBEKLER MENEN QATNASƖQLARƖ
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Klass Qaraqalpaqstan tariyxı
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sorawlar ha`m tapsɩrmalar
- §5. QARAQALPAQLARDƖN` JA`MIYETLIK TURMƖSƖ, MA`MLEKETSHILIGI, XOJALƖG‘Ɩ. QARAQALPAQLARDƖN` XVIII A`SIRDEGI TURMƖSƖ HA`M MA`DENIYATƖ
§4. QARAQALPAQLARDƖN` ARALLƖ O`ZBEKLER MENEN QATNASƖQLARƖ.
QARAQALPAQLAR XVIII A`SIRDIN` EKINSHI YARƖMƖNDA Qaraqalpaqlar menen Arallɩ o`zbekler o`zinin` kelip shɩg‗ɩwɩ, urɩwlɩq du`zilisi, tili, da`stu`rleri jag‗ɩnan bir-birine jaqɩn tuwɩsqan xalɩqlar bolɩp esaplanadɩ. Olar menen qaraqalpaqlar ba`rhama dos, ag‗ayinlik qatnasɩqlarda jasag‗an. XVII a`sirde Arallɩ o`zbekler A`miwda`ryanɩn` to`mengi boylarɩnda jasag‗an bolɩp, olardɩn` quramɩna bir neshe urɩwlar: qon`ɩrat, man`g‗ɩt, qɩpshaq, xoja eli ha`m basqa da bir qansha mayda urɩwlar ha`m qa`wimler kirgen. Olardɩn` bir qanshalarɩ Aral ten`izinin` jag‗alarɩnda jasag‗an. Olar o`zlerinin` Xiywa xanlɩg‗ɩnan bir qansha uzaqlɩg‗ɩnan paydalanɩp Xiywa xanlarɩna bag‗ɩnbay o`z aldɩna g‗a`rezsiz el bolɩwg‗a ha`reketler qɩlg‗an. Olar waqtɩ- waqtɩ Xiywa xanlarɩna qarsɩ siyasiy gu`resler ju`rgizip turg‗an. Arallɩlar arasɩnda Xiywa xanɩnɩn` siyasatɩna qarsɩ bolg‗an geypara adamlar Xiywa xanlarɩnɩn` jazasɩnan qashɩp, Sɩrda`rya boylarɩna qaraqalpaqlar arasɩna barg‗an. Usɩnday siyasiy waqɩyalar barɩsɩnda Arallɩlar o`zlerinin` xanlarfn ko`terip turg‗an. Olardɩn` geyparalarɩ o`z elinde bekkemlesip, son`ɩnan Xiywa xanlɩg‗ɩnda xan taxtɩn iyelegen. Olardɩn` biri Abulg‗azɩxan XVII a`sirdin` 40-jɩllarɩnda Xiywanɩn` belgili xanɩ bolg‗an edi. SHerg‗azɩ xannɩn` Arallɩ o`zbeklerge qarsɩ sho`lkemlestirilgen hu`jimleri waqɩtɩnda SHerg‗azɩ xan Aral ten`izinin` tu`slik shɩg‗ɩs bo`leginde jasawshɩ qaraqalpaqlarg‗a da qarsɩ shabɩwɩllar jasag‗an. Olar bul da`wirde Arallɩ o`zbekler menen sɩbaylas, qon`sɩlas jasap, Arallɩlarg‗a ja`rdem beriwge ha`reket jasag‗an. Sonɩn` ushɩn Xiywa xanɩ olarg‗a qarsɩ mɩn`nan aslam a`skerler jibergen. Bul shabɩwɩldɩn` na`tiyjesinde qaraqalpaqlar o`zlerinin` otɩrg‗an jerin taslap Sɩrda`rya ta`repke ko`shiwge ma`jbu`r bolg‗an. Bul qayg‗ɩlɩ tariyxiy waqɩyalar tuwralɩ Xorezm tariyxɩn jazɩp barg‗an shayɩr ha`m tariyxshɩ SHermuxammed Munis o`zinin` ―Ferdausi il-iqbal‖ kitabɩnda jazip qaldirg‗an. Petr I din` elshisi bolg‗an Florio Benevenidin` bergen mag‗lɩwmatlarɩna qarag‗anda qaraqalpaqlar menen Arallɩlar arasɩnnda tuwɩsqanlɩq baylanɩslar bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` basshɩsɩ menen Arallɩ o`zbeklerinin xanɩ bolg‗an SHaxtemir ortasɩnda ag‗ayinlik baylanɩslar bolg‗an. Qaraqalpaqlar arallɩ o`zbekler menen birge sɩrtqɩ basɩp alɩwshɩlarg‗a qarsɩ azatlɩq gu`reslerge belsene qatnasqan. Xiywa xanlɩg‗ɩn Iran shaxɩ Nadir basɩp alg‗an da`wirlerinde onɩn` tariyxshɩsɩ bolg‗an Muxammed Qazɩmnɩn` bildiriwi boyɩinsha Xiywa xanlɩg‗ɩ armiyasɩnɩn` quramɩnda Nadirge qarsɩ urɩsta qaraqalpaqlardɩn` da qatnasqanlɩg‗ɩn jazadɩ. Bul mag‗lɩwmat boyɩnsha qaraqalpaqlar Xiywa xanɩ Elbarstɩn` armiyasɩnɩn` quramɩnda xizmet etken. Xiywa xanlɩg‗ɩn Nadir shax a`skerleri jawlap alg‗annan son`g‗ɩ da`wirlerde qaraqalpaqlar Nadir shaxqa a`skerler jetkerip turɩwg‗a minnetli bolg‗an. Arallɩlar ha`m qaraqalpaqlar ha`r qaysɩsɩ 6 mɩn`nan a`sker jɩynap Nadir shaxqa a`kelgen. Bul haqqɩnda Nadirshaxtɩn` tariyxshɩsɩ bolg‗an Muxammed Qaziy jazɩp qaldɩrg‗an. Onɩn` shɩg‗armalarɩnda qaraqalpaqlardɩn` aymaqlarɩ tuwralɩ ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar.
Qaraqalpaqlar menen Arallɩ o`zbekler arasɩndag‗ɩ baylanɩslar XVIII a`sirdin` ekinshi yarɩmnda da dawam etedi. Arallɩ o`zbekler Xiywa xanlarɩna qarsɩ bolg‗an. Olardɩn` bul gu`resinde arallɩlar ba`rhama qaraqalpaqlardɩn` ja`rdemine su`yengen. Qaraqalpaqlardɩ arallɩlardɩn` nag‗ɩz awqamlasɩ ekenligi tuwralɩ Xorezm xanlarɩnɩn` tariyxɩn jazg‗an Munis SHermuxammed ulɩ o`zinin` shɩg‗armalarɩnda atap ko`rsetken. A`miwda`ryanɩn` shɩg‗ɩs ta`repinen ag‗ɩp Aral ten`izine quyɩp turg‗an Ko`k-o`zek boyɩnda otɩrg‗an ko`p sandag‗ɩ qaraqalpaqlar menen arallɩ o`zbekler ortasɩnda tɩg‗ɩz baylanɩslar ornatɩlg‗an. Ko`k-o`zek da`ryasɩnɩn` a`tirapinda XVIII-XIX a`sirlerde qaraqalpaqlardɩn` gu`llengen diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllanatug‗ɩn u`lken xojalɩq oraylarɩ ju`zege keledi. Bul da`ryanɩn` boyɩnda «Aq jag‗ɩs» atɩ menen belgili bolg‗an u`lken elatta jasag‗an. Qaraqalpaqlar menen qon`ɩrat o`zbekleri arasɩnda ku`shli siyasiy-ekonomikalɩq baylanɩslar payda bolg‗an. «Aq jag‗ɩs» atɩ menen belgili bolg‗an qorg‗an ha`zirgi Taxtako`pir rayonɩnɩn` aymag‗ɩnda elege shekem saqlanɩp, onɩ xalɩq Aydos qala dep ataydɩ. Qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxi aral o`zbekleri menen birge Xiywa xanlɩg‗ɩ menen tɩg‗ɩz baylanɩsta rawajlanɩp otɩrg‗an. Olar erte waqɩtlardan-aq Xiywa xanlarɩnɩn` siyasiy islerine belsene aralasqan. Tariyxiy dereklerde bir neshe qaraqalpaq to`releri Xiywada xan bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda aytɩladɩ. Olardɩn` biri XVIII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda Xiywada xan bolg‗an Abdulla sultan tuwralɩ, onɩn` qaraqalpaq to`relerinen ekenligi, Gu`rlen qalasɩnda xan bolɩp otɩrg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ aytɩladɩ. Sonday-aq qaraqalpaq to`relerinen YAdgardɩn` Xiywada xan etip saylang‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar jazɩlg‗an. Bunday mag‗lɩwmatlardɩn` bolɩwɩ a`lbette, bul da`wirde qaraqalpaqlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerine aralasɩwɩnan derek beredi. Bul joqarɩdag‗ɩ qaraqalpaq xanlarɩnɩn` hesh qaysɩsɩ da Xiywa xanlɩg‗ɩnda haqɩyqɩy ku`shke ha`m ha`kimiyatqa iye bola almag‗an. Solay bolsa da bul da`wirde qaraqalpaq Xiywa qatnasɩqlarɩnɩn` bir qansha da`rejede bolg‗anlɩg‗ɩnan derek beredi. Xiywa xanlɩg‗ɩ da`wirinde jazɩlg‗an tariyxiy kitaplarda qaraqalpaqlar Muxammed inaqtɩn` yawmɩt shawdɩrlar menen bolg‗an urɩslarɩnda belsene qatnasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩlg‗an. Solardɩn` arasɩnda Qɩtay urɩwɩnan Qurbanbay biy, Qon`ɩrat urɩwɩnan Esengeldi mehrem ha`m G‗ayɩb bahadir o`zinin` a`skerleri menen urɩsta qatnasqan. Qaraqalpaqlar o`zlerinin` a`yyemgi watanɩ bolg‗an Xorezm jurtɩn «Besqala» dep atag‗an. Olar A`miwda`rya boylarɩnda diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq ha`m balɩqshɩlɩq pencn shug‗ɩllang‗an. Olardɩn` ruwxɩy ma`deniyatɩ, a`debiyatɩ bir-birine o`tken. Qaraqalpaqlar bul jerde qala ma`deniyatɩn qurɩwg‗a belsene qatnasqan. Olardɩn` SHɩmbay yamasa SHaxtemir, Qon`ɩrat, Xojeli ha`m basqa da qalalarɩ bolg‗an. XVIII a`sirdin` aqɩrɩnda ha`m XIX a`sirdin` basɩnda qaraqalpaqlar Xiywa xanlarɩnɩn` alɩp barg‗an ishki siyasatɩna o`zlerinin` pikirlerin bildirip otɩrg‗an. Tariyxɩy dereklerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha Xiywa xanlarɩ sonɩn` ishinde Muxammed A`min inaq waqtɩnda qaraqalpaqlar biylerine u`lken hu`rmet-izzet ko`rsetilgen. Solardɩn` biri qaraqalpaq tariyxɩnda u`lken tulg‗a bolg‗an Aydos biy Xiywa xanlarɩ menen da`slepki waqɩtlarɩ usɩnday qatnasɩqlarg‗a iye bolg‗an. XVIII a`sirdin` ortalarɩnda tariyxiy jag‗daylar, a`sirese qazaqtɩn` kishi ju`zinin` xanɩ Abulxayɩrdɩn` qaraqalpaqlarg‗a sho`lkemlestirgen u`lken shabɩwɩlɩ na`tiyjesinde qaraqalpaqlardɩn` bir toparɩ Jan`ada`rya boylarɩna qaray ko`shiwine sebepshi bolg‗an. XVIII a`sirdin` 40-jɩllarɩnda qazaqtɩn` kishi ju`zi xanɩ Abulxayɩr xan jong‗arlardɩn` topɩlɩsɩnan qa`wiplenip Rossiya qol astɩna o`tpekshi boladɩ. Usɩ ma`ha`lde kishi ju`z xanɩnan siyasiy g‗a`rezli bolg‗an to`mengi qaraqalpaqlarda Rossiya qol astɩna o`tpekshi boladɩ. 1743- jɩlɩ Peterburgta bolg‗an qaraqalpaq elshileri tuwralɩ Rossiya patshasɩna bag‗ɩnatug‗ɩn boladɩ. O`zinin` qol astɩndag‗ɩlardan ayrɩlɩwdɩ qa`lemegen Abulxayɩr xan salɩq to`lemedi degen sɩltaw menen qaraqalpaqlarg‗a shabɩwɩl jasaydɩ. Bul shabɩwɩl qaraqalpaqlar ushɩn u`lken shɩg‗ɩnlarg‗a alɩp keledi. Usɩ topɩlɩs na`tiyjesinde baslang‗an urɩslar izbe-iz dawam etken. Tariyxiy dereklerdegi mag‗lɩwmatlarg‗a qarag‗anda qaraqalpaqlarg‗a qazaqtɩn` tek g‗ana kishi ju`zinin` xanɩ Abulxayɩr shabɩwɩl jasap qalmastan, Orta Ju`zinin` xanlarɩ da u`ziliksiz shabɩiwɩllar jasap otɩrg‗an. Olardɩn` biri Abilay xan 1747-1748 jɩllarɩ qaraqalpaqlarg‗a tag‗ɩ da u`lken shabɩwɩl jasag‗an. Qazaq ilimpazɩ SHoqan Wa`lixanovtɩn` aytɩwɩ boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` bir toparɩ Abɩlay xan Talas da`ryasɩnɩn` boyɩna ko`shirip diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllanɩwg‗a ma`jbu`rlegen. Usɩ
urɩslardɩn` aqɩbetinde «to`mengi qaraqalpaqlardɩn`» bir toparɩ «joqarg‗ɩ qaraqalpaqlarg‗a» barɩp qosɩlg‗an. Negizgi ko`pshilik bo`legi Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩna barɩp aralasadɩ. Olar ol jerlerde jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, an`shɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. XVIII a`sirdin` ortalarɩnda qazaqlar arasɩnda bolg‗an feodallɩq urɩslar qaraqalpaqlardɩn` ta`g‗dirine de unamsiz ta`sir etti. Olardɩn` otɩrg‗an awɩllarɩna ba`rhama qazaq feodallarɩnɩn` a`skerleri shabɩwɩl jasap otɩrg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ ko`plegen tariyxiy derekler bar. Qaraqalpaqlar o`z aymaqlarɩn qazaq feodallarɩnan qorg‗awda arallɩ o`zbekler menen til biriktirip, bir awqam bolɩp gu`res alɩp bardɩ. Rossiya dereklerinin` bergen mag‗hwmatlarɩ boyɩnsha 1762-jɩlg‗ɩ qazaq feodallarɩnɩn` qaraqalpaqlarg‗a islegen shabɩwɩlɩnda 20 mɩn`g‗a jaqɩn qazaqlar qatnasqan. Olar qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boyɩnda otɩrg‗an awɩllarɩn qɩyratqan. U`zliksiz dawam etken bul urɩslardɩn` juwmag‗ɩnda qaraqalpaqlar bir neshe bo`limge bo`linip, bir bo`limi Jan`ada`rya boylarɩna, bir bo`limi Joqarg‗ɩ qaraqalpaqlar ta`repke ko`ship qonɩslasad,. ko`shiwge qurbɩ jetpegenler Sɩrda`rya boylarɩnda qazaqlar arasɩnda jasap qalg‗an. Rus jazba dereklerinin` ko`rsetiwinshe bunday qaraqalpaqlardɩn` sanɩ bir neshe mɩn`dɩ qurag‗an. Jan`ada`rya boylarɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar qɩyɩn jag‗daylarda ken` maydan jerlerdi diyqanshɩlɩq rayonɩna aylandɩrdɩ. Bul jerlerge olar uzɩn kanallar, jap-salmalar, u`lken atɩzlar qurdɩ. Burɩng‗ɩ eski qalalardɩ qayta qurdɩ. Olardɩn` qaldɩqlarɩ elege shekem saqlanɩp tur. Bul jerde ko`plegen qala ma`deniyatɩnɩn` izleri saqlang‗an. Olardan Orɩnbay qala, Buzɩq qala ha`m basqa da qalalar sol da`wirdin` tariyxiy estelikleri sɩpatɩnda belgili. Jan`ada`ryada qaraqalpaqlar aymaqlɩq jaqtan qon`sɩlas Arallɩlar menen tikkeley baylanɩsta bolg‗an. Arallɩlar qaraqalpaqlardɩn` qazaqtɩn` kishi ju`z xanlɩg‗ɩ menen ju`rgizgen gu`resinde ja`rdem berip qaraqalpaqlar awqamlasɩ bolg‗an. XVIII a`sir aqɩrɩ XIX a`sir baslarɩnda qaraqalpaq jerleri pu`tkil Quwanda`rya menen Jan`ada`rya basseynlerinen A`miwda`ryanɩn` to`mengi jag‗ɩna shekemgi aralɩqtɩ o`z ishine aladɩ. Biraq bunda xalɩqtɩn` ma`kan basqan jerlerinin` orayɩ - Jan`ada`rya oypatɩ bolg‗an. Usɩ da`wirde qaraqalpaqlar siyasiy jaqtan g‗a`rezsiz ma`mleket sɩpatɩnda jasag‗an. Olar qon`sɩlas kishi ju`z xanlɩg‗ɩ yaki Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` ekewine de bag‗ɩnɩshlɩ bolmag‗an. Olarg‗a qarsɩ gu`res ju`rgizgen. Xalɩq bir neshe urɩwlarg‗a bo`linip, bul urɩwdɩ biyler basqarɩp turg‗an. Ha`r bir urɩw geyde qa`wim birlespesi birge jasag‗an. Ha`r bir awɩldɩn` qashɩ shabɩlɩp, qorshalg‗an qorg‗anɩ bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` tiykarg‗ɩ ka`sibi bul da`wirde de diyqanshɩlɩq bolg‗an. Onɩn` da`liyli sɩpatɩnda u`lken irrigatsiyalɩq qurɩlɩslardɩn`, shɩg‗ɩrlardɩn` izleri mɩsal bola aladɩ. Geypara tariyxshɩlardɩn` bergen mag‗lɩwmatɩ boyɩnsha diyqanshɩlɩqtɩ qaraqalpaqlardan qon`sɩ qazaqlardɩn` u`yrengenligi tuwralɩ jazɩlg‗an. Qaraqalpaqlar jaylag‗an aymaqlar iri qara mal o`siriwge qolaylɩ bolɩp, olar sawda-satɩq islerin rawajlandɩrɩwg‗a u`lken mu`mkinshilikler tuwdɩrg‗an. Sonɩn` menen birge qoy o`siriwshilik ha`m basqa da tarawlar rawajlang‗an. Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda en` a`yyemgi da`wirlerden baslap-aq balɩqshɩlɩq xojalɩg‗ɩ u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Balɩqshɩlɩqqa qolaylɩ ko`ller, da`ryalar Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩnda ko`p bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdin` ekinshi yarimɩnda Jan`ada`rya boylarɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ Rossiya sayaxatshɩsɩ Mendiyar Bekchurinnin` ju`rgizgen ku`ndeliginde ko`plegen mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrɩlg‗an. Jan`ada`rya boylarɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar qazaq feodallarɩnɩn` topɩlɩslarɩna ushɩrap otɩrg‗an. Xalɩqtɩn` pu`tinligin, birligin ha`m azatlɩg‗ɩn saqlap qalɩw ushɩn qaraqalpaqlar arasɩnan Nurtay, Qosnazar, Maman ha`m basqa da ko`plegen xalɩq batlarlarɩ jetisip shɩqqan. Olardɩn` atlarɩ xalɩqtɩn` yadɩnda saqlanɩp qalg‗an ha`m shejirelerge kirgen. Qaraqalpaq xalɩq shayɩrɩ Berdaqtɩn` «SHejire»sinde Nurtay ha`m Qosnazar batɩrlardɩn` qazaq feodallarɩ menen urɩs ju`rgizgenligin ha`m Jan`ada`rya boylarɩnda qala salg‗anlɩg‗ɩn jazg‗an bolsa, Rus knyazi Potemkinge jazɩlg‗an 1786-jɩlg‗ɩ xatta Nurtay degen adamnɩn` Buxaradan qashɩp kelip Quwanda`rya boyɩnda qala salɩp ka`rwanlardɩ talag‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩlg‗an. Berdaq shayɩr o`zinin` «SHejire»sinde Nurtay tuwrali yoshlɩ qatarlar jazɩp qaldɩrg‗an. Onɩn` basɩp alɩwshɩlar qolɩnan nabɩt bolg‗anlɩg‗ɩn jazɩp, qaraqalpaq tariyxɩnda Jan`ada`rya da`wirinde belgili adamlar «Oymawɩt, Maman, Orɩnbay, Nurtaydan son` bolg‗an eken» dep jazadɩ. Sonɩn` menen birge Jan`ada`rya da`wirinde qaraqalpaq basshɩlarɩnɩn` arasɩnda Orɩnbay biy atɩ da belgili bolɩp, onɩn` saldɩrg‗an qalasɩnɩn` qaldɩqlarɩ elege shekem Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩnda saqlanɩp tur. A`miwda`rya boylarɩ menen Jan`ada`rya jag‗alarɩ bul waqɩtta suw jolɩ menen de baylanɩsqan edi. Qaraqalpaqlardɩn` qon`ɩrat urɩwɩna kirgen qa`wimleri bul da`wirde A`miwda`rya boylarɩnda, eski Ko`k-o`zek boylarɩn ma`kan etip diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq ha`m o`nermentshilik penen shug‗ɩllanɩp, Xiywa xanlarɩ menen tɩg‗ɩz baylanɩslar ornata baslag‗an. Qaraqalpaqlardɩn` Jan`ada`ryada otɩrg‗an toparɩnɩn` bir bo`legi Xorezmge qaray ko`shiwdin`
ta`repdarlari bolg‗an. Olar Xiywa xanlarɩnan jer alɩp, o`z awɩllarɩ menen ko`ship kele baslag‗an. Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 1 Da`slep Aralda, son` Xiywada xan bolg‗an Xiywa xanɩn anɩqlan`? 2 Arallɩlar ha`m qaraqalpaqlar ha`r qaysɩsɩ Nadir shaxqa qansha a`sker jɩynap bergen? 3 Muxammed inaq da`wirinde siyasiy islerge ha`m o`z a`skerleri menen Xiywa qaramag‗ɩnda kimler urɩslarg‗a qatnasqan? 4 Qaraqalpaqlar Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩna qaysɩ da`wirden baslap ornalasqan? 5 Qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin` 40-60 jɩllarɩ kimlerge qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an? 6 Qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda Nurtay batɩr, Qosnazar batɩr, Maman batɩr sɩyaqlɩ batɩrlarɩ bolg‗an. Olar kimler bolg‗an? 7 Jan`ada`rya boylarɩnda qaraqalpaqlardɩn` qanday qalalarɩn bilesiz?
Qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin` 40-jɩllardag‗ɩ tariyxɩy hu`jjetlerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha bir qansha urɩwlardan ibarat. Qaraqalpaqlar arasɩnda bolg‗an belgili rus sayaxatɩshɩsɩ Gladishev qaraqalpaq urɩwlarɩnɩn` bir qanshasɩn atap ko`rsetedi. Olardɩn` bergen mag‗lɩwmatɩ boyɩnsha qaraqalpaqlar arasɩnda: qon`ɩrat, mu`yten, jalayɩr, xoja, qɩtay, keneges, man`g‗ɩt, qɩpshaq, u`ysin, yabɩ, qɩyat, ha`m t.b. urɩwlarɩnɩn` barlɩg‗ɩn bildiredi. XIX a`sirdegi tariyxɩy hu`jjetlerden belgili bolɩwɩnsha qaraqalpaqlardɩn` quramɩnda on to`rt urɩw atamasɩ menen belgili bolg‗an urɩwlar bolɩp, og‗an` qɩtay, qɩpshaq, man`g‗ɩt ha`m kenegesler kirgen. Bul urɩwlardɩn` on to`rt urɩw atɩ menen atalɩwɩ olardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ o`zbekler menen baylanɩsɩnɩn` na`tiyjesinde bolg‗an. «On to`rt urɩw» atamasɩ menen belgili bolg‗an urɩwlar o`zbekler quramɩnda XVII a`sirden-aq Xiywa xanɩ Abulg‗azɩ zamanɩnda-aq belgili bolg‗an. XIX a`sirdin` ekinshi yarɩmɩndag‗ɩ mag‗lɩwmatlar boyɩnsha «On to`rt urɩw» quramɩna qɩpshaq urɩwɩ da kirgen. Ha`r bir urɩwdɩn` basɩnda biyleri bolg‗an. Biylerdin` ha`kimiyati atadan balag‗a o`tip otɩrg‗an. Biylerdin` abɩroyɩ qaraqalpaqlarda ju`da` joqarɩ bolg‗an. Solar menen birge qaraqalpaqlar turmɩsɩnda xojalar, shayxlar, seyidler, abɩzlar u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Abɩzlar o`z zamanɩnn` sawatlɩ, bilimli adamlarɩ bolg‗an. Tariyxɩy hu`jjetlerge sa`ykes qaraqalpaqlar arasɩnda xanlɩq ha`kimiyat bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar og‗ada ko`p. Xanlardɩn` atlarɩ tiykarɩnan olardɩn` o`z xalqɩ atɩnan ju`rgizgen ko`plegen diplomatiyalɩq jumɩslarg‗a qatnasɩwlarɩ na`tiyjesinde du`zilgen ha`r qanday hu`jjetlerde keltirilgen. O`zbekler, qazaqlar ha`m basqa da Orta Aziya xalɩqlarɩ sɩyaqlɩ qaraqalpaqlarda da xanlɩq ha`kimiyati a`yyemgi da`wirlerden baslang‗an. XVIII a`sirdegi hu`jjetlerdin` birinde qaraqalpaqlar arasɩnda Kutluq
xannɩn` bolg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar bar. XVIII a`sirdin` hu`jjetleri arasɩnda qaraqalpaqlardɩn` sultanlarɩnɩn` biri Taburshak sultan ha`m onɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` islerine aralasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩlg‗an. 1709-jɩlg‗ɩ hu`jjet boyɩnsha Taburshak sultannɩn` balasɩ Qayɩp sultan bar. Sonɩn` menen birge qaraqalpaqtɩn` patshasɩ bolg‗an Ɩrɩs Muxammed (Rɩsmambet) tuwralɩ aytɩladɩ. 1722-jɩlg‗ɩ hu`jjetler boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` xanɩ ishim Muxammedtin` atɩn ko`remiz. Ol rus imperatorɩ Petr I menen xat alɩsqan sawda baylanɩsɩn ornatqan. XVIII a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda jawgershilikler ko`p bolɩp turg‗an. Sonlɩqtan da qaraqalpaqlarg‗a qon`sɩ ma`mleketlerden ko`plegen tutqɩnlar tu`sken. Bul tuwralɩ ko`plegen tariyxɩy hu`jjetler saqlang‗an. Bular negizinen urɩs bendeleri bolɩp, olardɩn` ko`pshiligin orɩslar, qalmaqlar ha`m basqa da «musɩlman emes» adamlar qurag‗an. Urɩsta qolg‗a tu`sken tutqɩnlar baylɩq sɩpatɩnda sanalɩp, a`dette
urɩw yaki
qa`wimnin` basshɩlarɩna tapsɩrɩlg‗an. Qaraqalpaqlardag‗ɩ qullar basqa xalɩqlardag‗ɩday-aq u`y xizmetlerinde paydalanɩlg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩndag‗ɩ qullardɩn` geypara o`zgeshelikleri bolg‗an. Olar o`z xojayinlerinen erkinlikke shɩg‗ɩp ha`tte sol jerlerde u`ylenip qalg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩnda XIX a`sirde qul awɩllarɩ bolg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ aytɩwg‗a boladɩ. Olar keyinshelik jergilikli xalɩqlar menen aralasɩp sol jerdin` tilin ha`m da`stu`rin qabɩl etken. XVII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnan baslap qaraqalpaqlardɩn` bir bo`legi Sɩrda`ryanɩn` ten`izge quyatug‗ɩn to`mengi ha`m orta ag‗ɩmɩnda jasag‗an. Olardɩn` otɩrg‗an jerleri en` a`yyemgi waqɩtlardan baslap diyqanshɩlɩq ushɩn qolaylɩ qunarlɩ jerler bolg‗an. Olar (qaraqalpaqlar) bul jerdegi u`lken qalalar a`tirapɩnda jasap diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, o`nermentshilik ha`m basqa da xojalɩqtɩn` tu`rleri menen shug‗ɩllang‗an. XVIII a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda rus sayaxatshɩlarɩ D.Gladishev ha`m N.Muravin qaraqalpaqlardɩn` arasɩna kelip, olardɩn` diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllanatug‗ɩnlɩg‗ɩn atap ko`rsetken. Olar batpaqlɩq jerlerdi qurg‗atɩp u`lken irrigatsiyalɩq jumɩslar ju`rgizgen. Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩnda qurɩlg‗an ko`p sanlɩ irrigatsiyalɩq qurɩlɩslardɩn` bolg‗anlɩg‗ɩn ko`plegen sayaxatshɩlar jazɩp qaldɩrg‗an. Qaraqalpaqlar Sɩrda`ryanɩn` eki ta`repinde de jasap diyqanshɩlɩq etken. 0lar bul jerde g‗a`lle (biyday) arpa, tarɩ, salɩ ha`m basqa da eginler ekkenligin, o`ndirilgen g‗a`lleden o`z talaplarɩn qanaatlandɩrɩw menen birge,
awɩsqanlarɩn qon`sɩ
qazaqlarg‗a malg‗a almastɩratug‗ɩnlɩg‗ɩn atap ko`rsetken. Qaraqalpaqlardɩn` en` a`yyemgi da`wirden baslap ku`n ko`risinin` biri sharwashɩlɩq penen
baylanɩslɩ bolg‗an. SHarwashɩlɩqqa qolaylɩ bolg‗an jerler Sɩrda`ryanɩn` ha`m A`miwda`ryanɩn` to`mengi eteklerinde og‗ada ko`p bolg‗an. Qaraqalpaqlar otɩrɩqshɩ turmɩs keshirgenlikten u`lken aymaqlarg‗a ko`ship qonɩp ju`re almag‗an. Sonlɩqtan da olar qɩs aylarɩna kerekli bolg‗an ot- sho`p negizlerin tayarlawi kerek bolg‗an. Sɩrda`rya boylarɩnda, Aral ten`izi jag‗alarɩnda qalɩn` qamɩs ha`m pishenlerge tolɩ jerler og‗ada ko`p bolg‗an. Sonlɩqtan mallardɩn` en` tiykarg‗i azɩg‗ɩ olar ushɩn qamɩs bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` ata-babalarɩnɩn` en` jaqsɩ ko`rip asɩrag‗anɩ iri qara mal bolg‗an. Qara mal olar ushɩn azɩq-awqat sɩpatɩnda ashlɩqtan saqlag‗an. Sonɩn` menen birge olardɩn` xojalɩg‗ɩnda qoylar ha`m eshkiler bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda at o`siriw u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Atlardɩ xojalɩq ju`rgiziwde, transportta, a`skeriy maqsetlerde ken`nen paydalang‗an. Atlardɩ arbalarg‗a qosɩp ko`lik maqsetinde paydalang‗an. Sonɩn` menen birge u`y xojalɩg‗ɩnda esheklerden de paydalang‗an. Qaraqalpaqlarda sonlɩqtan at arba, eshek arba dep atalg‗an arba tu`rleri ken`nen saqlang‗an. Qaraqalpaqlarda XVII-XVIII a`sirlerdegi o`nermentshilik jag‗daylarɩ tuwralɩ
mag‗lɩwmatlar ju`da` az ha`m geypara dereklerde qarama-qarsɩ 1698-jɩlg‗ɩ hu`jjetlerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha qaraqalpaqlar Sɩrda`ryanɩn` to`menindegi qalalarda jasap, olardɩn` o`zleri ta`repinen qorg‗asɩn, mɩs, selitra o`ndirip shɩg‗arg‗an. Basqa bir hu`jjetlerde rudalardɩ eritiw ha`m da`rilerdi islep shɩg‗arɩw Buxaradan kelgen tutqɩnlar ta`repinen a`melge asɩrɩladɩ dep jazɩlg‗an. Qaraqalpaqlar otɩrg‗an aymaqlarda, atap aytqanda Qaratawda a`yyemgi da`wirlerden- aq qorg‗asɩn islep shɩg‗aratug‗ɩn orɩnlar bolg‗an. XVIII a`sirde jasap o`tken Rossiyanɩn` belgili ma`mleketlik g‗ayratkeri I.Kirillov Sɩrda`ryanɩn` boylarɩnda qaraqalpaqlar qazaqlar menen birge bul jerdegi tawlardan qorg‗asɩn o`ndirip shɩg‗arg‗anlɩg‗ɩn ha`m olardan oqlar quyg‗anlɩg‗ɩn aytqan. Qaraqalpaqlardɩn` bul da`wirde ha`m onnan burɩnda da Sɩrda`rya boyɩndag‗ɩ a`yyemgi qalalarɩ bolg‗an. Tu`rkistan, Sɩg‗naq, Sayram qalalarɩ menen baylanɩsta bolɩwɩ olardɩn` turmɩsɩnda o`nermentshiliktin` rawajlanɩwɩna u`lken jag‗day jasag‗an. Sebebi, bul qalalar orta a`sirlerde belgili o`ner-ka`sip oraylarɩ bolɩp, Orta Aziyanɩn` Samarqand, Buxara, Xiywa ha`m basqa da qalalarɩ menen bekkem baylanɩsta bolg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` o`nermentshilik islerinde kiyiz basɩw, gilem toqɩw, keste, bas kiyimi tigiw usag‗an isler ko`p bolg‗an. A`sirese teri iylep, bɩlg‗arɩ jasap, onnan har tu`rli zatlar er turmanlarɩn islegen. Sonday-aq ag‗ash ustalarɩ, temir ustalarɩ bolg‗an. Olar xalɩqqa za`ru`r bolg‗an kerekli zatlardɩ islegen. Qaraqalpaqlar arasɩnda bul da`wirde sawda qatnasɩqlarɩ ha`wij ala baslag‗an. Sawdagerler tuwralɩ awɩzeki xalɩq do`retpelerinde ko`plegen mag‗lɩwmatlar saqlang‗an. Sawda xojalɩq turmɩsɩn ko`teriwde u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Olar XVIII a`sirde Tashkent, Samarqand, Buxara, Xiywa ha`m t. b. qalalar menen sawda islegen. Olar otɩrg‗an aymaqlardan sawda ka`rwanlarɩ Rossiyag‗a, Qɩtayg‗a ha`m basqa da ellerge o`tip turg‗an. Rossiya ta`repinen Orenburg sawda liniyasɩnɩn` qurɩlɩwɩ bul qalanɩn` Orta Aziya arqalɩ sawda qatnasɩg‗ɩnɩn` artɩwɩna alɩp kelgen. Endi Orta Aziyadan Orenburgqa sawda ka`rwanlarɩ tez-tez jiberilip turɩlg‗an. Qaraqalpaqlar usɩ qolaylɩ jag‗daydan paydalana bildi ha`m bunɩn` ayqɩn mɩsalɩ etip 1722-jɩlg‗ɩ mɩn` tu`yeden ibarat bolg‗an sawda ka`rwanɩn jibergen. Bul ka`rwan sol waqɩttag‗ɩ siyasiy jag‗daylarg‗a baylanɩslɩ jolda irkilgen. Usɩ jɩlɩ ka`rwanlardɩn` elshileri Rossiyag‗a kelip, eki el arasɩnda sawda baylanɩslarɩnɩn` qa`wipsizligin ta`miyinlewge erisedi. Qaraqalpaqlar o`zlerinin` o`ndirgen zatlarɩ menen birge olar Buxaralɩ sawdagerlerdin` arasɩnda da`lda`lshilik xizmetin de orɩnlag‗an. A`sirese, olar Buxara ha`m basqa qalalarda o`ndirilgen qural-jaraqlardɩ alɩp satqan. Qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩndag‗i sawda baylanɩslarɩ XVIII a`sirde ku`shli bolg‗an. Qazaqlarda sharwashɩlɩq tu`rleri: qoy o`siriw ha`m tu`yeshilik bolsa, al qaraqalpaqlarda: diyqanshɩlɩq ha`m iri qara mal o`siriwshilik bolg‗an. Bul jag‗day qazaqlar menen qaraqalpaqlardɩn` xojalɩq zatlarɩnɩn` almasɩwɩn talap etken ha`m eki xalɩq arasɩnda sawda baylanɩslarɩnɩn` ku`sheyiwine alɩp kelgen. Qaraqalpaqlar arasɩnda bul da`wirde islam dini Xojaaxmet YAssawi talimatlarɩ ken` taralg‗an. Meshit medreseler qurɩlg‗an. Xojalardɩn` roli ku`sheygen. Islam dini menen birge zardushtiylik dini qaldɩqlarɩ saqlang‗an.
XVIII a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` kiyim-kenshekleri ha`zirgi qaraqalpaqlardɩn` kiyimlerinen ayɩrɩm o`zgesheliklerge iye bolg‗an. Ol da`wirde qaraqalpaqlar basɩna qoy terisinen ju`nin sɩrtɩna qaratɩp tigilgen bas kiyim kiygen. Bul bas kiyimler sho`girme yamasa qurash dep atalg‗an. Ilimpazlardɩn` aytɩwɩna qarag‗anda qaraqalpaqlar usɩnday bas kiyim kiygenligi sebepli «qaraqalpaqlar» dep atalg‗an. Bul bas kiyimlerden basqa taqɩya dep atalg‗an bas kiyim bolg‗an. Olar o`zinin` o`zgesheligi menen basqa xalɩqlardɩn` kiyimlerinen ayɩrɩlɩp turg‗an. U`sti kiyimlerden ko`ylek, ishtan bo`zden toqɩlg‗an gezlemeden islengen. SHekpen tu`ye ju`ninen, shapan paxtadan islengen. Qɩstɩn` ku`nleri qoy terisinen tigilgen ton kiyetug‗ɩn bolg‗an. Bul da`wirde hayal-qɩzlar kiymeshek dep atalg‗an bas kiyim kiyetug‗ɩn bolg‗an. Kiymeshek bul ju`da` sulɩw etip bezelgen, aldɩ betinde kelinshektin` beti turatug‗ɩnday ashɩq bolg‗an. Qɩzɩl tawardan tigilgen kiymeshekti turmɩsqa shɩg‗ɩp atɩrg‗an qɩz o`zinin` a`kesinin` u`yinde tayarlap, ku`yewinin` awɩlɩna kelgen waqɩtta kiyetug‗in bolg‗an. Qɩzlar turmɩsqa shɩg‗aman degenshe basɩna sa`wkele kiyip ju`rgen. Biraq sa`wkeleni ha`mme emes, al tek g‗ana baydɩn` qɩzlarɩ kiyetug‗ɩn bolg‗an. Hayal-qɩzlar ko`binese qɩzɩl ha`m ko`k tu`rdegi ko`yleklerge qɩzɩg‗atug‗ɩn bolg‗an. Bunday kiyimler tiykarɩnan bo`z tawarlardan tigilgen. Bul da`wirde qaraqalpaqlar arasɩnda folklorlɩq shɩg‗armalar u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Xalɩq toy-merekelerde ha`m basqa da jiyɩnlarda folklorlɩq miyraslardɩ aytɩw arqalɩ kewil ko`tergen. Bunday folklorlɩq shɩg‗armalardan an`ɩzlar, da`stanlar, ertekler, qosɩq ha`m tolg‗awlar, naqɩl ha`m maqallar, jan`ɩltpashlar, ha`r qɩyli aytɩslar, ku`ldirgi so`zler bulardɩn` barlɩg‗ɩ xalɩqtɩn` ruwxɩy azɩg‗ɩ bolg‗an. Usɩ folklorlɩq miyraslar arqalɩ xalɩq jas a`wladqa o`zinin` da`stu`rlerine sa`ykes ta`rbiya bergen. An`ɩz ha`m da`stanlar, ertekler tu`rinde xalɩqtin` tariyxɩ atadan-balag‗a berilip kelgen. A`sirese xalɩqtɩn` tariyxɩn u`yreniwge u`lken itibar berilgen. Ha`r bir adam o`zinin` urɩwɩn, jeti atasɩna shekemgi babalardɩn` kim ekenligin biliwi sha`rt bolg‗an. Ha`r urɩwdɩn` shejiresi bolg‗an. SHejireshiler ha`r qanday adamnɩn` babalarɩnɩn` kim ekenligin ha`m olardɩn` qanday adam bolg‗anlɩg‗ɩn aytɩp beretug‗ɩn da`rejede mag‗lɩwmatqa iye bolg‗an. Xalɩq arasɩnda baqsɩlar u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. Xalɩqtɩn` arasɩndag‗ɩ ha`r qanday toy-merekeler baqsɩlardɩn` qatnasɩwɩnda o`tkerilgen. Ha`r qanday baqsɩ sol da`wirdegi xalɩqqa belgili bolg‗an namalardɩ duwtarda atqarɩp, da`stanlardɩ ha`m xalɩq qosɩqlarɩn keshten baslap tan` atqansha tɩnbastan, bir qosɩqtɩ eki ma`rte qaytalamastan aytatug‗ɩn bolg‗an. Jɩrawlar da bul da`wirde u`lken abɩrayg‗a iye bolg‗an. Jɩrawlar qobɩzdɩn` namasɩna salɩp xalɩq arasɩndag‗ɩ da`stanlardɩ ta`sirli tu`rde atqaratug‗ɩn bolg‗an. Bul da`wirde jɩrawlar Alpamɩs, Edige, Qoblan, Qɩrq qɩz t.b. da`stanlardɩ xalɩq arasɩnda ken`nen jɩrlag‗an. Qaraqalpaqlardɩn` arasɩndag‗ɩ tolg‗awlar tiykarɩnan jɩrawlardɩn` atqaratug‗ɩn qosɩqlarɩnan bolɩp esaplang‗an. Jiyen jɩ raw Am anlɩ q ulɩ (1730 -1784) XVIII a`si rdegi bel gil i bol g‗an ataqlɩ jɩrawl ardɩ n ` biri , qaraqalpaq a`debi yatɩ n ɩn ` ko`rnekli wa`kili . Ol qaraqal paq a`debi yatɩ nɩn ` rawajl anɩ wɩn a salm aqlɩ u `l es qosqan talantlɩ sha yɩ rlard ɩn ` biri. Onɩn` shɩg‗armalarɩ bizin` ku`nimizge shekem awɩzsha tu`rde jetip kelgenligi sebepli onɩn` shɩg‗armalarɩnɩn` az g‗ana bo`limi bizge miyras bolɩp qalg‗an. Onɩn` bizge jetip kelgen tolg‗awlarɩ «Posqan el», «Ullɩ taw» poemalarɩnɩn` mazmunɩ Jiyen jɩrawdɩn` teren` oylɩ, sheber so`zli shayɩr ekenligin ko`rsetedi. Ol o`zinin` shɩg‗armalarɩ arqalɩ o`zinin` jasag‗an da`wirindegi xalɩqtɩn` awɩr ta`g‗dirine da`rtles bolɩw arqalɩ xalɩqtɩ jigerli bolɩwg‗a jeteleydi. Onɩn` «Posqan el», «Ullɩ taw» shɩg‗armalarɩ xalɩqtɩn` basɩnan keshirgen jawgershilik azaplarɩn su`wretleydi. Bul shɩg‗armalarɩ tariyxɩy waqɩyalardɩn` ta`riypleniwi tariyxɩy derek retinde bu`gingi a`wlad ushɩn og‗ada a`hmiyetli. Ol zamanɩnda qaraqalpaq da`stanɩ Edige, Qoblan, Alpamɩs, Qurbanbek, Qɩrq qɩz da`stanlarɩn xalɩq arasɩnda jɩrlag‗an. Ilimpazlardɩn` pikirine qarag‗anda Qɩrq qɩz da`stanɩ da`slebinde Gu`layɩm da`stanɩ dep atalg‗an. Onɩ xalɩq an`ɩzlarɩ ha`m o`zinin` fantaziyasi tiykarinda Jiyen jɩraw do`retken. Jiyen jɩraw Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda, O`zbekstannɩn` Samarqand, Buxara jerlerinde
jɩrawshɩlɩq etken. Onɩn` qa`biri eski Ko`ko`zek boyɩnda Qabaqlɩ ata qoyɩmshɩlɩg‗ɩnda saqlang‗an. Onɩn` qa`birine qaraqalpaq ma`deniyatɩnɩn` iri wa`kili retinde respublikamɩz ta`repinen estelik ornatɩlg‗an.
1 Gladishev qaraqalpaqlarda qanday urɩwlardɩn` bar bolg‗anlɩg‗ɩn ko`rsetedi? 2 Qaraqalpaqlardɩn` xanlarɩ haqqɩnda ne bilesiz? 3 Qaraqalpaqlar Jan`ada`rya boylarɩnda qanday eginler ekken? 4 O`nermentshilik, sawda tuwralɩ qanday mag‗lɩwmatlar bar? 5 Qaraqalpaqlarda bul da`wirde islam dini menen birge qanday diniy qaldɩqlar saqlang‗an? 6 Qaraqalpaqlardɩn` qanday kiyimleri bolg‗an? 7 Qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdegi da`stanlarɩn atap o`tin`? 8 Jiyen jɩrawdɩn` qanday tariyxɩy shɩg‗armalarɩn bilesiz? Download 1.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling