Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ

§4. QARAQALPAQLARDƖN` ARALLƖ O`ZBEKLER MENEN QATNASƖQLARƖ. 

QARAQALPAQLAR XVIII A`SIRDIN` EKINSHI YARƖMƖNDA 

Qaraqalpaqlar  menen  Arallɩ  o`zbekler  o`zinin`  kelip  shɩg‗ɩwɩ,  urɩwlɩq  du`zilisi,  tili, 

da`stu`rleri  jag‗ɩnan  bir-birine  jaqɩn  tuwɩsqan  xalɩqlar  bolɩp  esaplanadɩ.  Olar  menen 

qaraqalpaqlar ba`rhama dos, ag‗ayinlik qatnasɩqlarda jasag‗an. 

XVII  a`sirde  Arallɩ  o`zbekler  A`miwda`ryanɩn`  to`mengi  boylarɩnda  jasag‗an  bolɩp, 

olardɩn`  quramɩna  bir  neshe  urɩwlar:  qon`ɩrat,  man`g‗ɩt,  qɩpshaq,  xoja  eli  ha`m  basqa  da  bir 

qansha  mayda  urɩwlar  ha`m  qa`wimler  kirgen.  Olardɩn`  bir  qanshalarɩ  Aral  ten`izinin` 

jag‗alarɩnda  jasag‗an.  Olar  o`zlerinin`  Xiywa  xanlɩg‗ɩnan  bir  qansha  uzaqlɩg‗ɩnan  paydalanɩp 

Xiywa  xanlarɩna  bag‗ɩnbay  o`z  aldɩna  g‗a`rezsiz  el  bolɩwg‗a  ha`reketler  qɩlg‗an.  Olar  waqtɩ-

waqtɩ Xiywa xanlarɩna qarsɩ siyasiy gu`resler ju`rgizip turg‗an. Arallɩlar arasɩnda Xiywa xanɩnɩn` 

siyasatɩna qarsɩ bolg‗an geypara adamlar Xiywa xanlarɩnɩn` jazasɩnan qashɩp, Sɩrda`rya boylarɩna 

qaraqalpaqlar arasɩna barg‗an. Usɩnday siyasiy waqɩyalar barɩsɩnda Arallɩlar o`zlerinin` xanlarfn 

ko`terip  turg‗an.  Olardɩn`  geyparalarɩ  o`z  elinde  bekkemlesip,  son`ɩnan  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  xan 

taxtɩn  iyelegen.  Olardɩn`  biri  Abulg‗azɩxan  XVII  a`sirdin`  40-jɩllarɩnda  Xiywanɩn`  belgili  xanɩ 

bolg‗an edi. SHerg‗azɩ xannɩn` Arallɩ o`zbeklerge qarsɩ sho`lkemlestirilgen hu`jimleri waqɩtɩnda 

SHerg‗azɩ  xan  Aral  ten`izinin`  tu`slik  shɩg‗ɩs  bo`leginde  jasawshɩ  qaraqalpaqlarg‗a  da  qarsɩ 

shabɩwɩllar  jasag‗an.  Olar  bul  da`wirde  Arallɩ  o`zbekler  menen  sɩbaylas,  qon`sɩlas  jasap, 

Arallɩlarg‗a  ja`rdem  beriwge  ha`reket jasag‗an.  Sonɩn`  ushɩn  Xiywa  xanɩ  olarg‗a  qarsɩ  mɩn`nan 

aslam  a`skerler  jibergen.  Bul  shabɩwɩldɩn`  na`tiyjesinde  qaraqalpaqlar  o`zlerinin`  otɩrg‗an  jerin 

taslap Sɩrda`rya ta`repke ko`shiwge ma`jbu`r bolg‗an. 

Bul qayg‗ɩlɩ tariyxiy waqɩyalar tuwralɩ Xorezm tariyxɩn jazɩp barg‗an shayɩr ha`m tariyxshɩ 

SHermuxammed Munis o`zinin` ―Ferdausi il-iqbal‖ kitabɩnda jazip qaldirg‗an. 

Petr  I  din`  elshisi  bolg‗an  Florio  Benevenidin`  bergen  mag‗lɩwmatlarɩna  qarag‗anda 

qaraqalpaqlar  menen  Arallɩlar  arasɩnnda  tuwɩsqanlɩq  baylanɩslar  bolg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn` 

basshɩsɩ  menen  Arallɩ  o`zbeklerinin  xanɩ  bolg‗an  SHaxtemir  ortasɩnda  ag‗ayinlik  baylanɩslar 

bolg‗an.  

Qaraqalpaqlar  arallɩ  o`zbekler  menen  birge  sɩrtqɩ  basɩp  alɩwshɩlarg‗a  qarsɩ  azatlɩq 

gu`reslerge belsene qatnasqan. Xiywa xanlɩg‗ɩn Iran shaxɩ Nadir basɩp alg‗an da`wirlerinde onɩn` 

tariyxshɩsɩ  bolg‗an  Muxammed  Qazɩmnɩn`  bildiriwi  boyɩinsha  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  armiyasɩnɩn` 

quramɩnda  Nadirge  qarsɩ  urɩsta  qaraqalpaqlardɩn`  da  qatnasqanlɩg‗ɩn  jazadɩ.  Bul  mag‗lɩwmat 

boyɩnsha  qaraqalpaqlar  Xiywa  xanɩ  Elbarstɩn`  armiyasɩnɩn`  quramɩnda  xizmet  etken.  Xiywa 

xanlɩg‗ɩn Nadir shax a`skerleri jawlap alg‗annan son`g‗ɩ da`wirlerde qaraqalpaqlar Nadir shaxqa 

a`skerler jetkerip turɩwg‗a minnetli bolg‗an. Arallɩlar ha`m qaraqalpaqlar ha`r qaysɩsɩ 6 mɩn`nan 

a`sker jɩynap Nadir shaxqa a`kelgen. Bul haqqɩnda Nadirshaxtɩn` tariyxshɩsɩ bolg‗an Muxammed 

Qaziy  jazɩp  qaldɩrg‗an.  Onɩn`  shɩg‗armalarɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  aymaqlarɩ  tuwralɩ  ko`plegen 

mag‗lɩwmatlar bar.

 

Qaraqalpaqlar  menen  Arallɩ  o`zbekler  arasɩndag‗ɩ  baylanɩslar  XVIII  a`sirdin`  ekinshi 

yarɩmnda  da  dawam  etedi.  Arallɩ  o`zbekler  Xiywa  xanlarɩna  qarsɩ  bolg‗an.  Olardɩn`  bul 

gu`resinde arallɩlar ba`rhama qaraqalpaqlardɩn` ja`rdemine su`yengen. 

Qaraqalpaqlardɩ  arallɩlardɩn`  nag‗ɩz  awqamlasɩ  ekenligi  tuwralɩ  Xorezm  xanlarɩnɩn` 

tariyxɩn  jazg‗an  Munis  SHermuxammed  ulɩ  o`zinin`  shɩg‗armalarɩnda  atap  ko`rsetken. 

A`miwda`ryanɩn`  shɩg‗ɩs  ta`repinen  ag‗ɩp  Aral  ten`izine  quyɩp  turg‗an  Ko`k-o`zek  boyɩnda 

otɩrg‗an  ko`p  sandag‗ɩ  qaraqalpaqlar  menen  arallɩ  o`zbekler  ortasɩnda  tɩg‗ɩz  baylanɩslar 

ornatɩlg‗an.  Ko`k-o`zek  da`ryasɩnɩn`  a`tirapinda  XVIII-XIX  a`sirlerde  qaraqalpaqlardɩn` 

gu`llengen diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllanatug‗ɩn u`lken xojalɩq oraylarɩ 

ju`zege keledi. 

Bul  da`ryanɩn`  boyɩnda  «Aq  jag‗ɩs»  atɩ  menen  belgili  bolg‗an  u`lken  elatta  jasag‗an. 

Qaraqalpaqlar  menen  qon`ɩrat  o`zbekleri  arasɩnda  ku`shli  siyasiy-ekonomikalɩq  baylanɩslar 

payda  bolg‗an.  «Aq  jag‗ɩs»  atɩ  menen  belgili  bolg‗an  qorg‗an  ha`zirgi  Taxtako`pir  rayonɩnɩn` 

aymag‗ɩnda elege shekem saqlanɩp, onɩ xalɩq Aydos qala dep ataydɩ. 

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  tariyxi  aral  o`zbekleri  menen  birge  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  menen  tɩg‗ɩz 

baylanɩsta  rawajlanɩp  otɩrg‗an.  Olar  erte  waqɩtlardan-aq  Xiywa  xanlarɩnɩn`  siyasiy  islerine 

belsene  aralasqan.  Tariyxiy  dereklerde bir neshe qaraqalpaq to`releri  Xiywada  xan  bolg‗anlɩg‗ɩ 

haqqɩnda aytɩladɩ. Olardɩn` biri XVIII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda Xiywada xan bolg‗an Abdulla 

sultan  tuwralɩ,  onɩn`  qaraqalpaq  to`relerinen  ekenligi,  Gu`rlen  qalasɩnda  xan  bolɩp  otɩrg‗anlɩg‗ɩ 

tuwralɩ  aytɩladɩ.  Sonday-aq  qaraqalpaq  to`relerinen  YAdgardɩn`  Xiywada  xan  etip 

saylang‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar jazɩlg‗an. Bunday mag‗lɩwmatlardɩn` bolɩwɩ a`lbette, bul 

da`wirde  qaraqalpaqlardɩn`  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  siyasiy  islerine  aralasɩwɩnan  derek  beredi.  Bul 

joqarɩdag‗ɩ  qaraqalpaq  xanlarɩnɩn`  hesh  qaysɩsɩ  da  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  haqɩyqɩy  ku`shke  ha`m 

ha`kimiyatqa iye bola almag‗an. Solay bolsa da bul da`wirde qaraqalpaq Xiywa qatnasɩqlarɩnɩn` 

bir qansha da`rejede bolg‗anlɩg‗ɩnan derek beredi. 

Xiywa xanlɩg‗ɩ da`wirinde jazɩlg‗an tariyxiy kitaplarda qaraqalpaqlar Muxammed inaqtɩn` 

yawmɩt shawdɩrlar menen bolg‗an urɩslarɩnda belsene qatnasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩlg‗an. Solardɩn` 

arasɩnda  Qɩtay  urɩwɩnan  Qurbanbay  biy,  Qon`ɩrat  urɩwɩnan  Esengeldi  mehrem  ha`m  G‗ayɩb 

bahadir o`zinin` a`skerleri menen urɩsta qatnasqan. 

Qaraqalpaqlar  o`zlerinin`  a`yyemgi watanɩ bolg‗an  Xorezm  jurtɩn  «Besqala»  dep  atag‗an. 

Olar A`miwda`rya boylarɩnda diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq ha`m balɩqshɩlɩq pencn shug‗ɩllang‗an. 

Olardɩn`  ruwxɩy  ma`deniyatɩ,  a`debiyatɩ  bir-birine  o`tken.  Qaraqalpaqlar  bul  jerde  qala 

ma`deniyatɩn  qurɩwg‗a  belsene  qatnasqan.  Olardɩn`  SHɩmbay  yamasa  SHaxtemir,  Qon`ɩrat, 

Xojeli ha`m basqa da qalalarɩ bolg‗an. 

XVIII  a`sirdin`  aqɩrɩnda  ha`m  XIX  a`sirdin`  basɩnda  qaraqalpaqlar  Xiywa  xanlarɩnɩn`  alɩp 

barg‗an  ishki  siyasatɩna  o`zlerinin`  pikirlerin  bildirip  otɩrg‗an.  Tariyxɩy  dereklerdin`  ko`rsetiwi 

boyɩnsha Xiywa xanlarɩ sonɩn` ishinde Muxammed A`min inaq waqtɩnda qaraqalpaqlar biylerine 

u`lken  hu`rmet-izzet  ko`rsetilgen.  Solardɩn`  biri  qaraqalpaq  tariyxɩnda  u`lken  tulg‗a  bolg‗an 

Aydos biy Xiywa xanlarɩ menen da`slepki waqɩtlarɩ usɩnday qatnasɩqlarg‗a iye bolg‗an. 

XVIII  a`sirdin`  ortalarɩnda  tariyxiy  jag‗daylar,  a`sirese  qazaqtɩn`  kishi  ju`zinin`  xanɩ 

Abulxayɩrdɩn` 

qaraqalpaqlarg‗a 

sho`lkemlestirgen 

u`lken 

shabɩwɩlɩ 

na`tiyjesinde 

qaraqalpaqlardɩn`  bir  toparɩ  Jan`ada`rya  boylarɩna  qaray  ko`shiwine  sebepshi  bolg‗an.  XVIII 

a`sirdin`  40-jɩllarɩnda  qazaqtɩn`  kishi  ju`zi  xanɩ  Abulxayɩr  xan  jong‗arlardɩn`  topɩlɩsɩnan 

qa`wiplenip  Rossiya  qol  astɩna  o`tpekshi  boladɩ.  Usɩ  ma`ha`lde  kishi  ju`z  xanɩnan  siyasiy 

g‗a`rezli  bolg‗an  to`mengi  qaraqalpaqlarda  Rossiya  qol  astɩna  o`tpekshi  boladɩ.  1743-  jɩlɩ 

Peterburgta  bolg‗an  qaraqalpaq  elshileri  tuwralɩ  Rossiya  patshasɩna  bag‗ɩnatug‗ɩn  boladɩ. 

O`zinin`  qol  astɩndag‗ɩlardan  ayrɩlɩwdɩ  qa`lemegen  Abulxayɩr  xan  salɩq  to`lemedi  degen  sɩltaw 

menen qaraqalpaqlarg‗a  shabɩwɩl jasaydɩ.  Bul shabɩwɩl  qaraqalpaqlar ushɩn  u`lken shɩg‗ɩnlarg‗a 

alɩp  keledi.  Usɩ  topɩlɩs  na`tiyjesinde  baslang‗an  urɩslar  izbe-iz  dawam  etken.  Tariyxiy 

dereklerdegi  mag‗lɩwmatlarg‗a  qarag‗anda  qaraqalpaqlarg‗a  qazaqtɩn`  tek  g‗ana  kishi  ju`zinin` 

xanɩ  Abulxayɩr  shabɩwɩl  jasap  qalmastan,  Orta  Ju`zinin`  xanlarɩ  da  u`ziliksiz  shabɩiwɩllar  jasap 

otɩrg‗an.  Olardɩn`  biri  Abilay  xan  1747-1748  jɩllarɩ  qaraqalpaqlarg‗a  tag‗ɩ  da  u`lken  shabɩwɩl 

jasag‗an.  Qazaq  ilimpazɩ  SHoqan  Wa`lixanovtɩn`  aytɩwɩ  boyɩnsha  qaraqalpaqlardɩn`  bir  toparɩ 

Abɩlay  xan  Talas  da`ryasɩnɩn`  boyɩna  ko`shirip  diyqanshɩlɩq  penen  shug‗ɩllanɩwg‗a 

ma`jbu`rlegen. 

Usɩ 

urɩslardɩn` 

aqɩbetinde 

«to`mengi  qaraqalpaqlardɩn`»  bir  toparɩ  «joqarg‗ɩ 

qaraqalpaqlarg‗a»  barɩp  qosɩlg‗an.  Negizgi  ko`pshilik  bo`legi  Jan`ada`rya  ha`m  Quwanda`rya 

boylarɩna  barɩp  aralasadɩ.  Olar  ol  jerlerde  jasap,  diyqanshɩlɩq,  sharwashɩlɩq,  an`shɩlɩq  penen 

shug‗ɩllang‗an.  XVIII  a`sirdin`  ortalarɩnda  qazaqlar  arasɩnda  bolg‗an  feodallɩq  urɩslar 

qaraqalpaqlardɩn` ta`g‗dirine de unamsiz ta`sir etti. Olardɩn` otɩrg‗an awɩllarɩna ba`rhama qazaq 

feodallarɩnɩn` a`skerleri shabɩwɩl jasap otɩrg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ ko`plegen tariyxiy derekler bar. 

Qaraqalpaqlar  o`z  aymaqlarɩn  qazaq  feodallarɩnan  qorg‗awda  arallɩ  o`zbekler  menen  til 

biriktirip,  bir  awqam  bolɩp  gu`res  alɩp  bardɩ.  Rossiya  dereklerinin`  bergen  mag‗hwmatlarɩ 

boyɩnsha 1762-jɩlg‗ɩ qazaq feodallarɩnɩn` qaraqalpaqlarg‗a islegen shabɩwɩlɩnda 20 mɩn`g‗a jaqɩn 

qazaqlar qatnasqan. Olar qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boyɩnda otɩrg‗an awɩllarɩn qɩyratqan. 

U`zliksiz  dawam  etken  bul  urɩslardɩn`  juwmag‗ɩnda  qaraqalpaqlar  bir  neshe  bo`limge 

bo`linip,  bir  bo`limi  Jan`ada`rya  boylarɩna,  bir  bo`limi  Joqarg‗ɩ  qaraqalpaqlar  ta`repke  ko`ship 

qonɩslasad,. ko`shiwge qurbɩ jetpegenler Sɩrda`rya boylarɩnda qazaqlar arasɩnda jasap qalg‗an. 

Rus  jazba  dereklerinin`  ko`rsetiwinshe  bunday  qaraqalpaqlardɩn`  sanɩ  bir  neshe  mɩn`dɩ 

qurag‗an. 

Jan`ada`rya  boylarɩndag‗ɩ  qaraqalpaqlar  qɩyɩn  jag‗daylarda  ken`  maydan  jerlerdi 

diyqanshɩlɩq  rayonɩna  aylandɩrdɩ.  Bul  jerlerge  olar  uzɩn  kanallar,  jap-salmalar,  u`lken  atɩzlar 

qurdɩ.  Burɩng‗ɩ  eski  qalalardɩ  qayta  qurdɩ.  Olardɩn`  qaldɩqlarɩ  elege  shekem  saqlanɩp  tur.  Bul 

jerde  ko`plegen qala  ma`deniyatɩnɩn`  izleri  saqlang‗an. Olardan  Orɩnbay qala,  Buzɩq  qala  ha`m 

basqa da qalalar sol da`wirdin` tariyxiy estelikleri sɩpatɩnda belgili. 

Jan`ada`ryada qaraqalpaqlar aymaqlɩq jaqtan qon`sɩlas Arallɩlar menen tikkeley baylanɩsta 

bolg‗an.  Arallɩlar  qaraqalpaqlardɩn`  qazaqtɩn`  kishi  ju`z  xanlɩg‗ɩ  menen  ju`rgizgen  gu`resinde 

ja`rdem  berip  qaraqalpaqlar  awqamlasɩ  bolg‗an.  XVIII  a`sir  aqɩrɩ  XIX  a`sir  baslarɩnda 

qaraqalpaq  jerleri  pu`tkil  Quwanda`rya  menen  Jan`ada`rya  basseynlerinen    A`miwda`ryanɩn` 

to`mengi  jag‗ɩna  shekemgi  aralɩqtɩ  o`z  ishine  aladɩ.  Biraq  bunda  xalɩqtɩn`  ma`kan  basqan 

jerlerinin` orayɩ - Jan`ada`rya oypatɩ bolg‗an. 

Usɩ  da`wirde  qaraqalpaqlar  siyasiy  jaqtan  g‗a`rezsiz  ma`mleket  sɩpatɩnda  jasag‗an.  Olar 

qon`sɩlas kishi ju`z xanlɩg‗ɩ yaki Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` ekewine de bag‗ɩnɩshlɩ bolmag‗an. Olarg‗a 

qarsɩ gu`res ju`rgizgen. 

Xalɩq bir neshe urɩwlarg‗a bo`linip, bul urɩwdɩ biyler basqarɩp turg‗an. Ha`r bir urɩw geyde 

qa`wim birlespesi birge jasag‗an. Ha`r bir awɩldɩn` qashɩ shabɩlɩp, qorshalg‗an qorg‗anɩ bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  tiykarg‗ɩ  ka`sibi  bul  da`wirde  de  diyqanshɩlɩq  bolg‗an.  Onɩn`  da`liyli 

sɩpatɩnda  u`lken  irrigatsiyalɩq  qurɩlɩslardɩn`,  shɩg‗ɩrlardɩn`  izleri  mɩsal  bola  aladɩ.  Geypara 

tariyxshɩlardɩn`  bergen  mag‗lɩwmatɩ  boyɩnsha  diyqanshɩlɩqtɩ  qaraqalpaqlardan  qon`sɩ 

qazaqlardɩn` u`yrengenligi tuwralɩ jazɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlar  jaylag‗an  aymaqlar  iri  qara  mal  o`siriwge  qolaylɩ  bolɩp,  olar  sawda-satɩq 

islerin  rawajlandɩrɩwg‗a  u`lken  mu`mkinshilikler  tuwdɩrg‗an.  Sonɩn`  menen  birge  qoy 

o`siriwshilik  ha`m  basqa  da  tarawlar  rawajlang‗an.  Qaraqalpaqlar  turmɩsɩnda  en`  a`yyemgi 

da`wirlerden baslap-aq balɩqshɩlɩq xojalɩg‗ɩ u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Balɩqshɩlɩqqa qolaylɩ 

ko`ller, da`ryalar Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩnda ko`p bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  XVIII  a`sirdin`  ekinshi  yarimɩnda  Jan`ada`rya  boylarɩnda  jasag‗anlɩg‗ɩ 

tuwralɩ  Rossiya  sayaxatshɩsɩ  Mendiyar  Bekchurinnin`  ju`rgizgen  ku`ndeliginde  ko`plegen 

mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrɩlg‗an. 

Jan`ada`rya boylarɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar qazaq  feodallarɩnɩn` topɩlɩslarɩna  ushɩrap otɩrg‗an. 

Xalɩqtɩn` pu`tinligin,  birligin  ha`m  azatlɩg‗ɩn  saqlap qalɩw  ushɩn  qaraqalpaqlar  arasɩnan  Nurtay, 

Qosnazar,  Maman  ha`m  basqa  da  ko`plegen  xalɩq  batlarlarɩ  jetisip  shɩqqan.  Olardɩn`  atlarɩ 

xalɩqtɩn` yadɩnda saqlanɩp qalg‗an ha`m shejirelerge kirgen. 

Qaraqalpaq  xalɩq  shayɩrɩ  Berdaqtɩn`  «SHejire»sinde  Nurtay  ha`m  Qosnazar  batɩrlardɩn` 

qazaq  feodallarɩ  menen  urɩs  ju`rgizgenligin  ha`m  Jan`ada`rya  boylarɩnda  qala  salg‗anlɩg‗ɩn 

jazg‗an  bolsa,  Rus  knyazi  Potemkinge  jazɩlg‗an  1786-jɩlg‗ɩ  xatta  Nurtay  degen  adamnɩn` 

Buxaradan  qashɩp  kelip  Quwanda`rya  boyɩnda  qala  salɩp  ka`rwanlardɩ  talag‗anlɩg‗ɩ  tuwralɩ 

jazɩlg‗an. 

Berdaq  shayɩr  o`zinin`  «SHejire»sinde  Nurtay  tuwrali  yoshlɩ  qatarlar  jazɩp  qaldɩrg‗an. 

Onɩn`  basɩp  alɩwshɩlar  qolɩnan  nabɩt  bolg‗anlɩg‗ɩn  jazɩp,  qaraqalpaq  tariyxɩnda  Jan`ada`rya 

da`wirinde  belgili  adamlar  «Oymawɩt,  Maman,  Orɩnbay,  Nurtaydan  son`  bolg‗an  eken»  dep 

jazadɩ.  Sonɩn`  menen  birge  Jan`ada`rya  da`wirinde  qaraqalpaq  basshɩlarɩnɩn`  arasɩnda  Orɩnbay 

biy  atɩ  da  belgili  bolɩp,  onɩn`  saldɩrg‗an  qalasɩnɩn`  qaldɩqlarɩ  elege  shekem  Jan`ada`rya  ha`m 

Quwanda`rya boylarɩnda saqlanɩp tur. 

A`miwda`rya boylarɩ menen Jan`ada`rya jag‗alarɩ bul waqɩtta suw jolɩ menen de baylanɩsqan edi. 

Qaraqalpaqlardɩn`  qon`ɩrat  urɩwɩna  kirgen  qa`wimleri  bul  da`wirde  A`miwda`rya  boylarɩnda, 

eski  Ko`k-o`zek  boylarɩn  ma`kan  etip  diyqanshɩlɩq,  sharwashɩlɩq,  balɩqshɩlɩq  ha`m 

o`nermentshilik  penen  shug‗ɩllanɩp,  Xiywa  xanlarɩ  menen  tɩg‗ɩz  baylanɩslar  ornata  baslag‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  Jan`ada`ryada  otɩrg‗an  toparɩnɩn`  bir  bo`legi  Xorezmge  qaray  ko`shiwdin` 

ta`repdarlari bolg‗an. Olar Xiywa xanlarɩnan jer alɩp, o`z awɩllarɩ menen ko`ship kele baslag‗an. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1  Da`slep Aralda, son` Xiywada xan bolg‗an Xiywa xanɩn anɩqlan`? 

2  Arallɩlar ha`m qaraqalpaqlar ha`r qaysɩsɩ Nadir shaxqa qansha a`sker jɩynap bergen? 

3  Muxammed inaq da`wirinde siyasiy islerge ha`m o`z a`skerleri menen Xiywa qaramag‗ɩnda 

kimler urɩslarg‗a qatnasqan? 

4  Qaraqalpaqlar Jan`ada`rya ha`m Quwanda`rya boylarɩna qaysɩ da`wirden baslap ornalasqan? 

5  Qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin` 40-60 jɩllarɩ kimlerge qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an? 

6  Qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda Nurtay batɩr, Qosnazar batɩr, Maman batɩr sɩyaqlɩ batɩrlarɩ 

bolg‗an. Olar kimler bolg‗an? 

7  Jan`ada`rya boylarɩnda qaraqalpaqlardɩn` qanday qalalarɩn bilesiz? 

 

§5. QARAQALPAQLARDƖN` JA`MIYETLIK TURMƖSƖ, MA`MLEKETSHILIGI, 

XOJALƖG‘Ɩ. QARAQALPAQLARDƖN` XVIII A`SIRDEGI TURMƖSƖ HA`M 

MA`DENIYATƖ. 

Qaraqalpaqlar  XVIII  a`sirdin`  40-jɩllardag‗ɩ  tariyxɩy hu`jjetlerdin`  ko`rsetiwi boyɩnsha  bir 

qansha  urɩwlardan  ibarat.  Qaraqalpaqlar  arasɩnda  bolg‗an  belgili  rus  sayaxatɩshɩsɩ  Gladishev 

qaraqalpaq  urɩwlarɩnɩn`  bir  qanshasɩn  atap  ko`rsetedi.  Olardɩn`  bergen  mag‗lɩwmatɩ  boyɩnsha 

qaraqalpaqlar arasɩnda: qon`ɩrat, mu`yten, jalayɩr, xoja, qɩtay, keneges, man`g‗ɩt, qɩpshaq, u`ysin, 

yabɩ, qɩyat, ha`m t.b. urɩwlarɩnɩn` barlɩg‗ɩn bildiredi. 

XIX  a`sirdegi  tariyxɩy  hu`jjetlerden  belgili  bolɩwɩnsha  qaraqalpaqlardɩn`  quramɩnda  on 

to`rt  urɩw  atamasɩ  menen  belgili  bolg‗an  urɩwlar  bolɩp,  og‗an`  qɩtay,  qɩpshaq,  man`g‗ɩt  ha`m 

kenegesler kirgen. Bul urɩwlardɩn` on to`rt urɩw atɩ menen atalɩwɩ olardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ 

o`zbekler  menen  baylanɩsɩnɩn`  na`tiyjesinde  bolg‗an.  «On  to`rt  urɩw»  atamasɩ  menen  belgili 

bolg‗an  urɩwlar  o`zbekler  quramɩnda  XVII  a`sirden-aq  Xiywa  xanɩ  Abulg‗azɩ  zamanɩnda-aq 

belgili bolg‗an. 

XIX  a`sirdin`  ekinshi  yarɩmɩndag‗ɩ  mag‗lɩwmatlar  boyɩnsha  «On  to`rt  urɩw»  quramɩna 

qɩpshaq urɩwɩ da kirgen. Ha`r bir urɩwdɩn` basɩnda biyleri bolg‗an. Biylerdin` ha`kimiyati atadan 

balag‗a  o`tip  otɩrg‗an.  Biylerdin`  abɩroyɩ  qaraqalpaqlarda  ju`da`  joqarɩ  bolg‗an.  Solar  menen 

birge qaraqalpaqlar turmɩsɩnda xojalar, shayxlar, seyidler, abɩzlar u`lken hu`rmetke iye bolg‗an. 

Abɩzlar o`z zamanɩnn` sawatlɩ, bilimli adamlarɩ bolg‗an. 

Tariyxɩy  hu`jjetlerge  sa`ykes  qaraqalpaqlar  arasɩnda  xanlɩq  ha`kimiyat  bolg‗anlɩg‗ɩ 

haqqɩnda  mag‗lɩwmatlar  og‗ada  ko`p.  Xanlardɩn`  atlarɩ  tiykarɩnan  olardɩn`  o`z  xalqɩ  atɩnan 

ju`rgizgen ko`plegen diplomatiyalɩq jumɩslarg‗a qatnasɩwlarɩ na`tiyjesinde du`zilgen ha`r qanday 

hu`jjetlerde  keltirilgen.  O`zbekler,  qazaqlar  ha`m  basqa  da  Orta  Aziya  xalɩqlarɩ  sɩyaqlɩ 

qaraqalpaqlarda da xanlɩq ha`kimiyati a`yyemgi da`wirlerden baslang‗an. 

XVIII  a`sirdegi  hu`jjetlerdin`  birinde  qaraqalpaqlar  arasɩnda 

Kutluq

  xannɩn`  bolg‗anlɩg‗ɩ 

tuwralɩ mag‗lɩwmatlar bar. 

XVIII  a`sirdin`  hu`jjetleri  arasɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  sultanlarɩnɩn`  biri  Taburshak  sultan 

ha`m onɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` islerine aralasqanlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩlg‗an. 

1709-jɩlg‗ɩ  hu`jjet  boyɩnsha  Taburshak  sultannɩn`  balasɩ  Qayɩp  sultan  bar.  Sonɩn`  menen 

birge qaraqalpaqtɩn` patshasɩ bolg‗an Ɩrɩs Muxammed (Rɩsmambet) tuwralɩ aytɩladɩ. 

1722-jɩlg‗ɩ hu`jjetler boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` xanɩ ishim Muxammedtin` atɩn ko`remiz. 

Ol rus imperatorɩ Petr I menen xat alɩsqan sawda baylanɩsɩn ornatqan. 

XVIII a`sirdegi qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda jawgershilikler ko`p bolɩp turg‗an. Sonlɩqtan 

da qaraqalpaqlarg‗a  qon`sɩ  ma`mleketlerden  ko`plegen tutqɩnlar  tu`sken.  Bul  tuwralɩ ko`plegen 

tariyxɩy hu`jjetler saqlang‗an. Bular negizinen urɩs bendeleri bolɩp, olardɩn` ko`pshiligin orɩslar, 

qalmaqlar  ha`m  basqa  da  «musɩlman  emes»  adamlar  qurag‗an.  Urɩsta  qolg‗a  tu`sken  tutqɩnlar 

baylɩq 

sɩpatɩnda 

sanalɩp, 

a`dette 

urɩw 

yaki 

qa`wimnin` 

basshɩlarɩna 

tapsɩrɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlardag‗ɩ  qullar  basqa  xalɩqlardag‗ɩday-aq  u`y  xizmetlerinde  paydalanɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlar  arasɩndag‗ɩ  qullardɩn`  geypara  o`zgeshelikleri  bolg‗an.  Olar  o`z  xojayinlerinen 

erkinlikke  shɩg‗ɩp  ha`tte  sol  jerlerde  u`ylenip  qalg‗an.  Qaraqalpaqlar  arasɩnda  XIX  a`sirde  qul 

awɩllarɩ  bolg‗anlɩg‗ɩ  tuwralɩ  aytɩwg‗a boladɩ.  Olar  keyinshelik  jergilikli  xalɩqlar menen  aralasɩp 

sol jerdin` tilin ha`m da`stu`rin qabɩl etken. 

XVII  a`sirdin`  ekinshi  yarɩmɩnan  baslap  qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`legi  Sɩrda`ryanɩn` 

ten`izge  quyatug‗ɩn  to`mengi  ha`m  orta  ag‗ɩmɩnda  jasag‗an.  Olardɩn`  otɩrg‗an  jerleri  en` 

a`yyemgi  waqɩtlardan  baslap  diyqanshɩlɩq  ushɩn  qolaylɩ  qunarlɩ  jerler  bolg‗an.  Olar 

(qaraqalpaqlar)  bul  jerdegi  u`lken  qalalar  a`tirapɩnda  jasap  diyqanshɩlɩq,  sharwashɩlɩq, 

o`nermentshilik ha`m basqa da xojalɩqtɩn` tu`rleri menen shug‗ɩllang‗an. 

XVIII  a`sirdin`  birinshi  yarɩmɩnda  rus  sayaxatshɩlarɩ  D.Gladishev  ha`m  N.Muravin 

qaraqalpaqlardɩn`  arasɩna  kelip,  olardɩn`  diyqanshɩlɩq  penen  shug‗ɩllanatug‗ɩnlɩg‗ɩn  atap 

ko`rsetken. Olar batpaqlɩq jerlerdi qurg‗atɩp u`lken irrigatsiyalɩq jumɩslar ju`rgizgen. Jan`ada`rya 

ha`m  Quwanda`rya  boylarɩnda  qurɩlg‗an  ko`p  sanlɩ  irrigatsiyalɩq  qurɩlɩslardɩn`  bolg‗anlɩg‗ɩn 

ko`plegen sayaxatshɩlar jazɩp qaldɩrg‗an. 

Qaraqalpaqlar  Sɩrda`ryanɩn`  eki  ta`repinde  de  jasap  diyqanshɩlɩq  etken.  0lar  bul  jerde 

g‗a`lle  (biyday)  arpa,  tarɩ,  salɩ  ha`m  basqa  da  eginler  ekkenligin,  o`ndirilgen  g‗a`lleden  o`z 

talaplarɩn 

qanaatlandɩrɩw 

menen 

birge, 

awɩsqanlarɩn 

qon`sɩ 

qazaqlarg‗a  malg‗a 

almastɩratug‗ɩnlɩg‗ɩn atap ko`rsetken. 

Qaraqalpaqlardɩn` en` a`yyemgi da`wirden baslap ku`n ko`risinin` biri sharwashɩlɩq penen 

baylanɩslɩ  bolg‗an.  SHarwashɩlɩqqa  qolaylɩ  bolg‗an  jerler  Sɩrda`ryanɩn`  ha`m  A`miwda`ryanɩn` 

to`mengi eteklerinde og‗ada ko`p bolg‗an. Qaraqalpaqlar otɩrɩqshɩ turmɩs keshirgenlikten u`lken 

aymaqlarg‗a  ko`ship  qonɩp  ju`re  almag‗an.  Sonlɩqtan  da  olar  qɩs  aylarɩna  kerekli  bolg‗an  ot-

sho`p  negizlerin  tayarlawi  kerek  bolg‗an.  Sɩrda`rya  boylarɩnda,  Aral  ten`izi  jag‗alarɩnda  qalɩn` 

qamɩs ha`m pishenlerge tolɩ jerler og‗ada ko`p bolg‗an. Sonlɩqtan mallardɩn` en` tiykarg‗i azɩg‗ɩ 

olar ushɩn qamɩs bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  ata-babalarɩnɩn`  en`  jaqsɩ  ko`rip  asɩrag‗anɩ  iri  qara  mal  bolg‗an.  Qara 

mal  olar  ushɩn  azɩq-awqat  sɩpatɩnda  ashlɩqtan  saqlag‗an.  Sonɩn`  menen  birge  olardɩn` 

xojalɩg‗ɩnda qoylar ha`m eshkiler bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩnda  at  o`siriw  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Atlardɩ  xojalɩq 

ju`rgiziwde,  transportta,  a`skeriy  maqsetlerde  ken`nen  paydalang‗an.  Atlardɩ  arbalarg‗a  qosɩp 

ko`lik  maqsetinde  paydalang‗an.  Sonɩn`  menen  birge  u`y  xojalɩg‗ɩnda  esheklerden  de 

paydalang‗an. Qaraqalpaqlarda sonlɩqtan at arba, eshek arba dep atalg‗an arba tu`rleri ken`nen 

saqlang‗an. 

Qaraqalpaqlarda 

XVII-XVIII 

a`sirlerdegi 

o`nermentshilik 

jag‗daylarɩ 

tuwralɩ 

mag‗lɩwmatlar  ju`da`  az  ha`m  geypara  dereklerde  qarama-qarsɩ  1698-jɩlg‗ɩ  hu`jjetlerdin` 

ko`rsetiwi  boyɩnsha  qaraqalpaqlar  Sɩrda`ryanɩn`  to`menindegi  qalalarda  jasap,  olardɩn`  o`zleri 

ta`repinen  qorg‗asɩn,  mɩs,  selitra  o`ndirip  shɩg‗arg‗an.  Basqa  bir  hu`jjetlerde  rudalardɩ  eritiw 

ha`m  da`rilerdi  islep  shɩg‗arɩw  Buxaradan  kelgen  tutqɩnlar  ta`repinen  a`melge  asɩrɩladɩ  dep 

jazɩlg‗an. Qaraqalpaqlar otɩrg‗an aymaqlarda, atap aytqanda Qaratawda a`yyemgi da`wirlerden-

aq qorg‗asɩn islep shɩg‗aratug‗ɩn orɩnlar bolg‗an. XVIII a`sirde jasap o`tken Rossiyanɩn` belgili 

ma`mleketlik g‗ayratkeri I.Kirillov Sɩrda`ryanɩn` boylarɩnda qaraqalpaqlar qazaqlar menen birge 

bul  jerdegi  tawlardan  qorg‗asɩn  o`ndirip  shɩg‗arg‗anlɩg‗ɩn  ha`m  olardan  oqlar  quyg‗anlɩg‗ɩn 

aytqan.  Qaraqalpaqlardɩn`  bul  da`wirde  ha`m  onnan  burɩnda  da  Sɩrda`rya  boyɩndag‗ɩ  a`yyemgi 

qalalarɩ  bolg‗an.  Tu`rkistan,  Sɩg‗naq,  Sayram  qalalarɩ  menen  baylanɩsta  bolɩwɩ  olardɩn` 

turmɩsɩnda  o`nermentshiliktin`  rawajlanɩwɩna  u`lken  jag‗day  jasag‗an.  Sebebi,  bul  qalalar  orta 

a`sirlerde  belgili  o`ner-ka`sip  oraylarɩ  bolɩp,  Orta  Aziyanɩn`  Samarqand,  Buxara,  Xiywa  ha`m 

basqa da qalalarɩ menen bekkem baylanɩsta bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  o`nermentshilik  islerinde  kiyiz  basɩw,  gilem  toqɩw,  keste,  bas  kiyimi 

tigiw  usag‗an  isler  ko`p  bolg‗an.  A`sirese  teri  iylep,  bɩlg‗arɩ  jasap,  onnan  har  tu`rli  zatlar  er 

turmanlarɩn  islegen.  Sonday-aq  ag‗ash  ustalarɩ,  temir  ustalarɩ  bolg‗an.  Olar  xalɩqqa  za`ru`r 

bolg‗an kerekli zatlardɩ islegen. 

Qaraqalpaqlar arasɩnda bul da`wirde sawda qatnasɩqlarɩ ha`wij ala baslag‗an. Sawdagerler 

tuwralɩ  awɩzeki  xalɩq  do`retpelerinde  ko`plegen  mag‗lɩwmatlar  saqlang‗an.  Sawda  xojalɩq 

turmɩsɩn  ko`teriwde  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Olar  XVIII  a`sirde  Tashkent,  Samarqand, 

Buxara,  Xiywa  ha`m  t.  b.  qalalar  menen  sawda  islegen.  Olar  otɩrg‗an  aymaqlardan  sawda 

ka`rwanlarɩ  Rossiyag‗a,  Qɩtayg‗a  ha`m  basqa  da  ellerge  o`tip  turg‗an.  Rossiya  ta`repinen 

Orenburg  sawda  liniyasɩnɩn`  qurɩlɩwɩ  bul  qalanɩn`  Orta  Aziya  arqalɩ  sawda  qatnasɩg‗ɩnɩn` 

artɩwɩna  alɩp  kelgen.  Endi  Orta  Aziyadan  Orenburgqa  sawda  ka`rwanlarɩ  tez-tez  jiberilip 

turɩlg‗an.  Qaraqalpaqlar  usɩ  qolaylɩ  jag‗daydan  paydalana  bildi  ha`m  bunɩn`  ayqɩn  mɩsalɩ  etip 

1722-jɩlg‗ɩ  mɩn`  tu`yeden  ibarat  bolg‗an  sawda  ka`rwanɩn  jibergen.  Bul  ka`rwan  sol  waqɩttag‗ɩ 

siyasiy jag‗daylarg‗a baylanɩslɩ jolda irkilgen. Usɩ jɩlɩ ka`rwanlardɩn` elshileri Rossiyag‗a kelip, 

eki el arasɩnda sawda baylanɩslarɩnɩn` qa`wipsizligin ta`miyinlewge erisedi. 

Qaraqalpaqlar  o`zlerinin`  o`ndirgen  zatlarɩ  menen  birge  olar  Buxaralɩ  sawdagerlerdin` 

arasɩnda  da`lda`lshilik  xizmetin  de  orɩnlag‗an.  A`sirese,  olar  Buxara  ha`m  basqa  qalalarda 

o`ndirilgen qural-jaraqlardɩ alɩp satqan. 

Qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩndag‗i sawda baylanɩslarɩ XVIII a`sirde ku`shli bolg‗an. 

Qazaqlarda  sharwashɩlɩq  tu`rleri:  qoy  o`siriw  ha`m  tu`yeshilik  bolsa,  al  qaraqalpaqlarda: 

diyqanshɩlɩq  ha`m  iri  qara  mal  o`siriwshilik  bolg‗an.  Bul  jag‗day  qazaqlar  menen 

qaraqalpaqlardɩn`  xojalɩq  zatlarɩnɩn`  almasɩwɩn  talap  etken  ha`m  eki  xalɩq  arasɩnda  sawda 

baylanɩslarɩnɩn` ku`sheyiwine alɩp kelgen.  

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  bul  da`wirde  islam  dini  Xojaaxmet  YAssawi  talimatlarɩ  ken` 

taralg‗an.  Meshit  medreseler  qurɩlg‗an.  Xojalardɩn`  roli  ku`sheygen.  Islam  dini  menen  birge 

zardushtiylik dini qaldɩqlarɩ saqlang‗an.

 

XVIII 

a`sirdegi 

qaraqalpaqlardɩn` 

kiyim-kenshekleri 

ha`zirgi 

qaraqalpaqlardɩn` 

kiyimlerinen ayɩrɩm o`zgesheliklerge iye bolg‗an. Ol da`wirde qaraqalpaqlar basɩna qoy terisinen 

ju`nin sɩrtɩna qaratɩp tigilgen bas kiyim kiygen. Bul bas kiyimler sho`girme  yamasa qurash dep 

atalg‗an. 

Ilimpazlardɩn`  aytɩwɩna  qarag‗anda  qaraqalpaqlar  usɩnday  bas  kiyim  kiygenligi  sebepli 

«qaraqalpaqlar» dep atalg‗an. Bul bas kiyimlerden basqa taqɩya dep atalg‗an bas kiyim bolg‗an. 

Olar  o`zinin`  o`zgesheligi  menen  basqa  xalɩqlardɩn`  kiyimlerinen  ayɩrɩlɩp  turg‗an.  U`sti 

kiyimlerden  ko`ylek,  ishtan  bo`zden  toqɩlg‗an  gezlemeden  islengen.  SHekpen  tu`ye  ju`ninen, 

shapan  paxtadan  islengen.  Qɩstɩn`  ku`nleri  qoy  terisinen  tigilgen  ton  kiyetug‗ɩn  bolg‗an.  Bul 

da`wirde  hayal-qɩzlar  kiymeshek  dep  atalg‗an  bas  kiyim  kiyetug‗ɩn  bolg‗an.  Kiymeshek  bul 

ju`da`  sulɩw  etip  bezelgen,  aldɩ  betinde  kelinshektin`  beti  turatug‗ɩnday  ashɩq  bolg‗an.  Qɩzɩl 

tawardan tigilgen kiymeshekti turmɩsqa shɩg‗ɩp atɩrg‗an qɩz o`zinin` a`kesinin` u`yinde tayarlap, 

ku`yewinin`  awɩlɩna  kelgen  waqɩtta  kiyetug‗in  bolg‗an.  Qɩzlar  turmɩsqa  shɩg‗aman  degenshe 

basɩna  sa`wkele  kiyip  ju`rgen.  Biraq  sa`wkeleni  ha`mme  emes,  al  tek  g‗ana  baydɩn`  qɩzlarɩ 

kiyetug‗ɩn  bolg‗an.  Hayal-qɩzlar  ko`binese  qɩzɩl  ha`m  ko`k  tu`rdegi  ko`yleklerge  qɩzɩg‗atug‗ɩn 

bolg‗an. Bunday kiyimler tiykarɩnan bo`z tawarlardan tigilgen. 

Bul da`wirde qaraqalpaqlar arasɩnda folklorlɩq shɩg‗armalar u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. 

Xalɩq  toy-merekelerde  ha`m  basqa  da  jiyɩnlarda  folklorlɩq  miyraslardɩ  aytɩw  arqalɩ  kewil 

ko`tergen.  Bunday  folklorlɩq  shɩg‗armalardan  an`ɩzlar,  da`stanlar,  ertekler,  qosɩq  ha`m 

tolg‗awlar,  naqɩl  ha`m  maqallar,  jan`ɩltpashlar,  ha`r  qɩyli  aytɩslar,  ku`ldirgi  so`zler  bulardɩn` 

barlɩg‗ɩ xalɩqtɩn` ruwxɩy azɩg‗ɩ bolg‗an. Usɩ folklorlɩq miyraslar arqalɩ xalɩq jas a`wladqa o`zinin` 

da`stu`rlerine  sa`ykes  ta`rbiya  bergen.  An`ɩz  ha`m  da`stanlar,  ertekler  tu`rinde  xalɩqtin`  tariyxɩ 

atadan-balag‗a berilip kelgen. A`sirese xalɩqtɩn` tariyxɩn u`yreniwge u`lken itibar berilgen. Ha`r 

bir adam o`zinin` urɩwɩn, jeti atasɩna shekemgi babalardɩn` kim ekenligin biliwi sha`rt bolg‗an. 

Ha`r urɩwdɩn` shejiresi  bolg‗an.  SHejireshiler  ha`r  qanday  adamnɩn`  babalarɩnɩn`  kim  ekenligin 

ha`m olardɩn` qanday adam bolg‗anlɩg‗ɩn aytɩp beretug‗ɩn da`rejede mag‗lɩwmatqa iye bolg‗an. 

Xalɩq  arasɩnda  baqsɩlar  u`lken  hu`rmetke  iye  bolg‗an.  Xalɩqtɩn`  arasɩndag‗ɩ  ha`r  qanday 

toy-merekeler  baqsɩlardɩn`  qatnasɩwɩnda  o`tkerilgen.  Ha`r  qanday  baqsɩ  sol  da`wirdegi  xalɩqqa 

belgili  bolg‗an  namalardɩ  duwtarda  atqarɩp,  da`stanlardɩ  ha`m  xalɩq  qosɩqlarɩn  keshten  baslap 

tan` atqansha tɩnbastan, bir qosɩqtɩ eki ma`rte qaytalamastan aytatug‗ɩn bolg‗an. Jɩrawlar da bul 

da`wirde  u`lken  abɩrayg‗a  iye  bolg‗an.  Jɩrawlar  qobɩzdɩn`  namasɩna  salɩp  xalɩq  arasɩndag‗ɩ 

da`stanlardɩ  ta`sirli  tu`rde  atqaratug‗ɩn  bolg‗an.  Bul  da`wirde  jɩrawlar  Alpamɩs,  Edige,  Qoblan, 

Qɩrq  qɩz  t.b.  da`stanlardɩ  xalɩq  arasɩnda  ken`nen  jɩrlag‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  arasɩndag‗ɩ 

tolg‗awlar tiykarɩnan jɩrawlardɩn` atqaratug‗ɩn qosɩqlarɩnan bolɩp esaplang‗an. 

Jiyen  jɩ raw  Am anlɩ q   ulɩ  (1730 -1784)  XVIII  a`si rdegi   bel gil i  bol g‗an  ataqlɩ 

jɩrawl ardɩ n `  biri ,  qaraqalpaq  a`debi yatɩ n ɩn `  ko`rnekli  wa`kili .  Ol  qaraqal paq  

a`debi yatɩ nɩn `  rawajl anɩ wɩn a  salm aqlɩ  u `l es  qosqan talantlɩ sha yɩ rlard ɩn `  biri.  Onɩn` 

shɩg‗armalarɩ  bizin`  ku`nimizge  shekem  awɩzsha  tu`rde  jetip  kelgenligi  sebepli  onɩn` 

shɩg‗armalarɩnɩn`  az  g‗ana  bo`limi  bizge  miyras  bolɩp  qalg‗an.  Onɩn`  bizge  jetip  kelgen 

tolg‗awlarɩ  «Posqan el»,  «Ullɩ taw» poemalarɩnɩn` mazmunɩ Jiyen jɩrawdɩn` teren` oylɩ, sheber 

so`zli shayɩr ekenligin ko`rsetedi. 

Ol  o`zinin`  shɩg‗armalarɩ  arqalɩ  o`zinin`  jasag‗an  da`wirindegi  xalɩqtɩn`  awɩr  ta`g‗dirine 

da`rtles  bolɩw  arqalɩ  xalɩqtɩ  jigerli  bolɩwg‗a  jeteleydi.  Onɩn`  «Posqan  el»,  «Ullɩ  taw» 

shɩg‗armalarɩ xalɩqtɩn` basɩnan keshirgen jawgershilik azaplarɩn su`wretleydi.  Bul shɩg‗armalarɩ 

tariyxɩy  waqɩyalardɩn`  ta`riypleniwi  tariyxɩy  derek  retinde  bu`gingi  a`wlad  ushɩn  og‗ada 

a`hmiyetli. 

Ol  zamanɩnda  qaraqalpaq  da`stanɩ  Edige,  Qoblan,  Alpamɩs,  Qurbanbek,  Qɩrq  qɩz 

da`stanlarɩn  xalɩq  arasɩnda  jɩrlag‗an.  Ilimpazlardɩn`  pikirine  qarag‗anda  Qɩrq  qɩz  da`stanɩ 

da`slebinde  Gu`layɩm  da`stanɩ  dep  atalg‗an.  Onɩ  xalɩq  an`ɩzlarɩ  ha`m  o`zinin`  fantaziyasi 

tiykarinda Jiyen jɩraw do`retken. 

Jiyen jɩraw Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda, O`zbekstannɩn` Samarqand, Buxara jerlerinde 

jɩrawshɩlɩq etken. Onɩn` qa`biri eski Ko`ko`zek boyɩnda Qabaqlɩ ata qoyɩmshɩlɩg‗ɩnda saqlang‗an. 

Onɩn` qa`birine qaraqalpaq ma`deniyatɩnɩn` iri wa`kili retinde respublikamɩz ta`repinen estelik 

ornatɩlg‗an. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1 

Gladishev qaraqalpaqlarda qanday urɩwlardɩn` bar bolg‗anlɩg‗ɩn ko`rsetedi? 

2 

Qaraqalpaqlardɩn` xanlarɩ haqqɩnda ne bilesiz? 

3 

Qaraqalpaqlar Jan`ada`rya boylarɩnda qanday eginler ekken? 

4 

O`nermentshilik, sawda tuwralɩ qanday mag‗lɩwmatlar bar? 

5 

Qaraqalpaqlarda bul da`wirde islam dini menen birge qanday diniy qaldɩqlar saqlang‗an? 

6 

Qaraqalpaqlardɩn` qanday kiyimleri bolg‗an? 

7 

Qaraqalpaqlardɩn` XVIII a`sirdegi da`stanlarɩn atap o`tin`? 

8 

Jiyen jɩrawdɩn` qanday tariyxɩy shɩg‗armalarɩn bilesiz?