Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
§ 9. 1827-1828 JƖLLARDAG‘Ɩ AYDOS BIY BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Klass Qaraqalpaqstan tariyxı
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sorawlar ha`m tapsɩrmalar
- §10. 1855 – 1856 JƖLLARDAG‘Ɩ ERNAZAR ALAKO`Z BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI
- § 11. 1855-1859 JƖLLARDAG‘Ɩ QON`ƖRAT KO`TERILISI
|
§ 9. 1827-1828 JƖLLARDAG‘Ɩ AYDOS BIY BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI
XIX a`cir dawamɩnda qaraqalpaqlar arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ bir neshe ma`rte xalɩq ko`terilisleri ha`m basqa da ha`r qɩylɩ formalardag‗ɩ qarsɩlɩq ha`reketleri bolɩp turg‗an. Olardɩn` arasɩnda Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilis en` iri ko`terilislerden esaplanadɩ.
Bul ko`terilis tuwralɩ ko`plegen a`n`gimeler, gu`rrin`ler, da`stanlar toqɩlɩp bizin` ku`nimizge shekem jetip kelgen. Sol da`wirde jasag‗an qaraqalpaq shayɩrlarɩ Berdaq, O`tesh shɩg‗armalarɩnda Bul ko`terilis haqqɩnda ha`m onɩn` basshɩsɩ Aydos biy haqqɩnda ko`plegen tariyxɩy mag‗lɩwmatlar saqlang‗an.
Aydos biy Xiywa xanlɩg‗ɩnda qon`ɩratlar dinastiyasɩna tiykar salg‗an Muxammed inaq da`wirinde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` en` sadɩq adamlarɩnan bolg‗an. Muxammed Amin inaq Aydosqa biylik lawazɩmɩn beredi. Ol o`zinin` lawazɩmɩnan paydalanɩp ha`m o`zinin` iskerligi, uqɩplɩlɩg‗ɩ menen inaqtɩn ja`rdemi arqasɩnda Aral boyɩnda jasawshɩ barlɩq qaraqalpaqlardɩn` ha`kimi
lawazɩmɩn iyeleydi.
Aydos biy biylik ha`kimshiligin ju`rgizip, onɩn` xalqɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` puqarasɩ bolg‗an. Muxammed Amin inaq o`lgennen keyin Aydos biy xɩzmet babɩnda ko`terilip xan menen jaqsɩ qatnasta bolg‗an. Al Muxammed Raxim xan taxtqa otɩrg‗anda Aydos biyge xan altɩn menen tigilgen shapan, altɩn saplɩ pɩshaq sɩylɩq etken ha`m o`zinin` jarlɩg‗ɩ menen biy xɩzmetin bergen. Ol barlɩq qaraqalpaq xalqɩnɩn` ha`kimi da`rejesinde Muxammed Raxim xang‗a sadɩq xɩzmet etken.
bag‗ɩnbay, Qon`ɩrattɩ xanlɩqtan bo`lip alɩp o`z aldɩna ma`mleket du`ziwge ha`reket islep atɩrg‗an waqɩt edi. Bu ha`reketke qaraqalpaqlardɩn` da bir bo`limi qosɩlg‗an. Olarg‗a Aydostɩn` inileri (Aydostɩn` ag‗asɩ Maybastɩn` balalarɩ) Mɩrjɩq penen Begis basshɩlɩq etken. Bul jag‗day Aydos biydin` xan aldɩnda abroyɩn tu`sirip, Aydostɩn` ɩzasɩn keltirgen.
Aydos biy To`remurat suwpɩg‗a qarsɩ keskin ha`eketler ju`rgizip, usɩ urɩslar barɩsɩnda, qorg‗anɩw maqsetinde Xiywa xanɩnɩn` ruxsatɩ menen Aq jag‗ɩs boyɩnda (ha`zirgi Taxtako`pir rayonɩ «O`zbekstan» xojalɩg‗ɩ aymag‗ɩnda) u`lken qorg‗an saldɩrg‗an. Aydos biy Muxammed Raxim xan ta`repinde turɩp To`remurat suwpɩg‗a qarsɩ urɩslarda belsendilik ko`rsetip, o`zinin` inilerin ayap otɩrmag‗an. Usɩ urɩslar barɩsɩnda da`slep Begis, son`ɩnan Mɩrjɩq Aydos biydin` no`kerleri ta`repinen o`ltirilgen.
Usɩnday isleri arqalɩ Aydos biy Muxammed Raxim xan da`wirinde Xiywa xanlɩg‗ɩnda joqarɩ ma`rtebege iye bolg‗an. Ol pu`tkil karaqalpaqlardɩn` biyi sɩpatɩnda Muxammed Raxim xang‗a sadɩq xɩzmetler etken. Biraq Aydos biydin` o`z inilerin o`ltirtkeni ushɩn xalɩq Aydos biydi qattɩ qaralag‗an. Usɩnɩn` na`tiyjesinde xalɩq arasɩnda Aydos biydin` abroyɩ tu`sip, ta`siri azayadɩ.
Muxammed Raxim xannan son`g‗ɩ Xiywa xanlarɩ da`wirinde qaraqalpaqlar arasɩnan xang‗a sadɩq jas biyler o`sip shɩg‗adɩ. Olar siyasiy islerge aralasa baslag‗annan son`, Aydos biydin` xan aldɩnda da ta`siri azaya baslaydɩ. Endi onɩn` xalɩq ha`m xanlɩq ishindegi o`zinin` burɩng‗ɩ ma`rtebesin qa`ytadan engiziw ushɩn qɩlg‗an ha`reketlerinen na`tiyje shɩqpaydɩ. Usɩlayɩnsha Aydos biy xang‗a qarsɩ keyiptegi adamg‗a aynalɩp, xang‗a qattɩ o`kpeli boladɩ. Xiywa tariyxshɩsɩnɩn` pikirinshe, Xiywa xanɩ Aydos biyge jaqsɩ ko`z-qaras penen qarag‗an ha`m onɩn` isenimli adamɩ sɩpatɩnda ma`mlekettin` ishki islerine tiyisli ma`selelerde onɩn` menen geypara ma`selelerdin` u`stinde ken`esip turg‗an. Aydos biy Xiywag‗a kelgende onɩ qabɩl etip «biy baba» dep hu`rmetlep, qɩmbat bahalɩ sarpaylar menen sɩylag‗an. Biraq en` aqɩrɩnda bul ko`rsetilgen hu`rmet-izzetlerdi aqlamay o`zinin` a`tirapɩna ku`shler toplap xang‗a qarsɩ ko`terilis shɩg‗arg‗an.
Xalɩqtɩn` sotsiallɩq jag‗dayɩ to`menlep ketiwi na`tiyjesinde 1827-jɩlɩ qaraqalpaqlar salɩq to`lewden bas tartɩp ko`teriliske shɩg‗adɩ. Xiywa xanɩna qas bolɩp ju`rgen Aydos biy Bul jag‗daydan o`z maqsetinde paydalanɩp, ko`terilisshilerge basshɩlɩqtɩ o`z qolɩna aladɩ.
Aydos biy a`skerlerine qarsɩ urɩsqa tayarlanɩw ushɩn qa`tquda ha`m biylerdi Aral ten`izinin` boyɩnda Sarɩ ataw degen jerge jɩynap ma`sla`ha`t o`tkeredi. Jɩynalg‗anlardɩn` kelisimi menen qaraqalpaqlar arasɩna shabarmanlar jiberilip, olar arqalɩ o`zinin` buyrɩg‗ɩn elge taratqan. Bul buyrɩqqa sa`ykes qaraqalpaqlar o`zlerinin` bala-shag‗alarɩ, mal-mu`lkleri menen birge Aydos biyge kelip qosɩlɩwɩ tiyis bolg‗an, eger kimde-kim buyrɩqtɩ orɩnlamasa dushpan dep esaplang‗an.
Mine usɩnday ha`reketlerdin` na`tiyjesinde, qorg‗anɩwg‗a` qolaylɩ jerde Aydostɩn` ta`repdarlarɩ jɩynalɩp qa`ndek qazɩp, onɩn` ishinde shattan ha`m arbalardan qorg‗an jasag‗an.
Biraq Aydostɩn` baslag‗an bul ko`terilisin qaraqalpaqlardɩn` barlɩg‗ɩ quwatlamaydɩ. Onɩn` a`tirapɩna jɩynalg‗anlar Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a jeterli da`rejede bolmag‗an. Sol sebepli ko`terilis baslanɩwdan-aq Aydos basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilisshiler basqa elge o`tip ketiwge jol tutadɩ.
29-iyulde Aydos biy o`zinin` eki balasɩn: Rza ha`m To`reni 300 batɩrg‗a bas etip Qon`ɩrat qorg‗anɩna shabɩwɩlg‗a jiberedi. Usɩ payɩtta Qon`ɩrat qorg‗anɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an Muxammed YAkub Mushrip qorg‗andɩ qorg‗awg‗a basshɩlɩq etken. Urɩs pesinge shekem dawam etken. Aydos a`skerlerinin` bir qanshasɩ nabɩt bolg‗an, birazɩ ten`iz ta`repke qashqan. Rza bahadɩr qaharmanlɩq penen o`z a`skerlerinin` qorg‗angɩs ornɩna jetip barɩwɩna barlɩq ilajlardɩ islegen. Rza ha`m To`re batɩr a`skerleri jen`iliske ushɩrag‗an. Ko`terilis shɩg‗ɩwdan aldɩn qaraqalpaqlar arasɩnda salɩq jɩynaw ushɩn Gedeyniyaz mehrem degen adam kelgen. Ol qaraqalpaqlardɩn` qɩtay urɩwɩnɩn` basshɩsɩ Bekpolat biydin` eline kelgende ko`terilis tuwralɩ xabardɩ esitken. Onnan keyin SHonqara biy balasɩ Qabɩl biyge kelgedi. Qabɩl biy onɩ jɩllɩ ju`zlilik penen ku`tip aladɩ. Onɩn` u`yinde qalɩp, ma`hrem Xiywag‗a o`z adamlarɩn jiberedi. 1827-jɩlɩ 25-iyul ku`n`i Aydostɩn` ko`terilisi tuwralɩ Xiywa xanɩ mag‗lɩwmat aladɩ. Xan Aydos a`skerlerin joq etiw ushɩn arnawlɩ a`sker jiberip, onɩn` basshɩsɩ etip Muxammed Nazarbiy inaqtɩ tayɩnlap Xojeli qalasɩna jibergen. Xan a`skerleri ha`m basshɩlarɩ Xojeli qalasɩnɩn` a`tirapɩnda lager qurɩp jaylasqan.
Xojeli qalasɩnɩn` a`tirapɩnda Muxammed Nazar inaq ha`m Muxammed Riza qusbegi basshɩlɩg‗ɩnda xannɩn` buyrɩg‗ɩ menen ko`terilislerge a`sker jiberiwge buyrɩq bergen. Ol buyrɩqta olardɩn` wa`delerine isenbew, biy ha`m qa`tqwdalardɩn` ayag‗ɩna kisen salɩw, dushpan adamlardɩ izlep tabɩw, olardɩ qamaqqa alɩw, mal-mu`lklerin xatqa salɩw buyɩrɩlg‗an.
Xannɩn` buyrɩg‗ɩn alg‗annan keyin a`mir Muxammed Nazar inaq ha`m wa`zir Muxammed Riza qusbegi Aydos a`skerlerine qarsɩ yawmɩt ha`m shawdɩrlardan du`zilgen a`skerlerinin` basɩna SHu`yinbiy, Dosumbiy, Muxammed Niyaz yasaulbasshɩlardɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ a`skerlerdi jibergen. Bulardɩn` arasɩnda qaraqalpaqlardan jɩynalg‗an adamlar da bolg‗an. Olardɩn` arasɩnda qaraqalpaqlardɩn` molla Da`wletnazar biydin` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ a`skerler qosɩlɩp, Aydos basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ a`skerlerge qarsɩ atlang‗an.
Aydos a`skerlerinin` jen`mlgeninen qapa bolɩp, o`zinin` jaqɩn adamlarɩ ha`m ag‗ayinleri menen Sarɩ atawdɩ taslap ketiwge ma`jbu`r bolg‗an. Xalɩq arasɩndag‗ɩ tariyxɩy gu`rrin`lerge qarag‗anda, ol Aral ten`izinin` boyɩndag‗ɩ Qabaqlɩ ata qoyɩmshɩlɩg‗ɩna tu`negen. Ol endi kelte bas jolɩ menen Qoqand xanlɩg‗ɩ ta`repke qaray jol alg‗an. Muxammed Nazar inaq Bul tuwralɩ xabardɩ esitip Aydos biy adamlarɩnɩn` izinen arnawlɩ a`skerler jiberedi. A`skerbasshɩlar tez arada suw qorlarɩn tayarlap Aydos biydin` izinen quwg‗an. Ola reki ku`n dawamɩnda jol ju`rip SHirik- Rabat degen eski qorg‗annɩn` qasɩnda izinen jetip, Aydostɩn` adamlarɩn do`gereklep qorshap alg‗an. Xan a`skerleri olarg‗a elshi jiberip, onɩn` bag‗ɩnɩwɩn sorag‗an. Aydos biy elshinin` so`zlerine qulaq aspag‗an ha`m o`z adamlarɩna bag‗ɩnbawdɩ ha`m qarsɩlɩq etiwdi buyɩrg‗an. Bul jerde Aydos biy u`lken bekinis (kuren) islep, to`rt ta`repke mɩltɩqshɩ mergenler qoyɩp, oq atɩp qarsɩlɩq ko`rsetken.
Biraq xan a`skerleri Aydos a`skerlerine salɩstɩrg‗anda basɩm bolɩp Bul sawashta jen`ip shɩg‗adɩ. Aydostɩn` qorg‗anɩ alɩnɩp, ko`terilisshilerden tiri qalg‗anlarɩ tutqɩng‗a tu`sirilgen. Aydostɩn` o`zi de tutqɩng‗a tu`sip, son`ɩnan xan a`skerleri ta`repinen o`ltirilgen. Bul sawashta tek g‗ana u`sh adam qashɩp qutɩlg‗an. Olardɩn` biri qoldawlɩ urɩwɩnan Quwanɩsh batɩr, ekewi qandekli urɩwɩnan Nepes ha`m Doshumqara degen adamlar bolg‗an.
Sol ku`ni Xiywa xanɩnɩn` a`skerleri SHirik-Rabatta tu`nep, erten`ine Xiywag‗a qaray jolg‗a shɩqqan. Aydostɩn` basɩn kesip alɩp, Xiywa xanɩna sawg‗a etiw ushɩn alɩp qaytqan. Xiywa a`skerleri qolg‗a tu`sken mal-mu`lklerdi oljalap, jeti ku`n jol ju`rip a`skerler Xiywa qalasɩna jetip kelgen. Bul iste belsendi qatnasqan adamlar sɩylɩqlang‗an. Solardɩn` arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna xɩzmet ko`rsetken qaraqalpaq biyleri SHonqara biydin` balasɩ Qabɩl biy at ha`m kiyim-kenshek penen sɩylɩqlang‗an. Xiywa xanɩ Allaqulɩ xan geypara qaraqalpaq biylerin ha`m ka`tqudalarɩn qullɩqtan azat etip, olardɩn` gu`nasɩn keshirgen.
Bul ko`terilis ha`m Aydos biy tuwralɩ xalɩq arasɩnda ha`r qɩylɩ tariyxɩy pikirler qaldɩ. Geyparalarɩ Aydostɩ maqtasa, geyparalarɩ onɩ qaralaydɩ. Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 1 Aydos biy basshɩlɩg‗ɩnda ko`terilis qashan baslang‗an ? 2 Qon`ɩratqa 300 no`ker menen atlanɩs jasag‗an Aydos biydin` balalarɩ haqqɩnda aytɩp berin`. 3 Qon`ɩrattɩ Aydos a`skerlerinen qorg‗awda kim basshɩlɩq etken ? 4 Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilistin` sebeplerin atap o`tin`. 5 Ko`terilisshiler jen`iletug‗ɩnlɩg‗ɩn bilgen son` kelte bas jolɩ arqalɩ qayda barmaqshɩ boladɩ ? 6 Ko`terilisti bastɩrɩwdɩ xan kimge tapsɩradɩ ? 7 Aydos biy qay jerde o`ltirilgen ? §10. 1855 – 1856 JƖLLARDAG‘Ɩ ERNAZAR ALAKO`Z BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ awɩr sotsial-ekonomikalɩq jag‗daydɩn` ta`sirinde Xiywa xanlɩg‗ɩ aymag‗ɩnda ko`terilisler payda boladɩ. Bunday ko`terilisler o`zlerinin` etnosiyasiy basqarɩw sistemasɩna iye bolg‗an qaraqalpaqlar ha`m tu`rkmenler arasɩnda kelip shɩg‗adɩ. 1855-jɩlɩ sentyabrde jan`adan xan bolg‗an Qutlɩmuratqa bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, tu`rkmenler o`zlerine Atamurattɩ xan ko`terip ko`teriliske shɩqsa, usɩ jɩlɩ noyabrde qaraqalpaqlar arsɩnda da ko`terilis payda boladɩ. Bul ko`terilistin` basɩnda qon`ɩrat arɩsɩnɩn` qoldawlɩ urɩwɩnan Ernazar Alako`z turadɩ. Ol Xiywa xanɩ Muxammed Raxim xan da`wirinde pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` basshɩsɩ bolg‗an, 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ xalɩq ko`terilisine basshɩlɩq etken Aydos biydin` inisi bolg‗an Mɩrjɩq Maybas ulɩnɩn` balasɩ bolg‗an. Maybas penen Aydos tuwɩsqan ag‗a – inili. Mɩrjɩq Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsqan ha`m Aydos no`kerleri ta`repinen o`ltirilgen. Ernazar Alako`z ko`teriliske shekem qaraqalpaqlar arasɩnda abɩroyg‗a iye biy bolg‗an. Ko`teriliske shɩg‗arda pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` biyleri jɩynalɩp Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a`, o`z aldɩna xanlɩq du`ziwge bel baylap kelisim du`zedi. Bul kelisimge kelgen 60 biy bir alma bizge ant bolsɩn dep alpɩsɩ bir almanɩ ten` bo`lip jep, biri-birine sadɩqlɩqqa ant etedi. Ernazar Alako`zdin` ko`rsetpesi menen ha`reketke xanlɩq status beriw maqsetinde Zarlɩq to`reni xan ko`teredi. Zarlɩq to`re SHɩng‗ɩs xan a`wladɩnan bolg‗an. Zarlɩq to`re xan bolɩp, onɩn` wa`zirleri Ernazar Alako`z qon`ɩrat arɩsɩ basɩnda, al Ernazar keneges on to`rt urɩw basɩnda turadɩ. Ernazar keneges belgili qaraqalpaq biyleri SHonqara biy, Qabɩl biylerdin` a`wladɩnan bolɩp, biri a`kesi, ekinshisi babasɩ. Ol ko`terilis waqtɩnda jas jigit bolg‗anɩ sebepli bala Ernazar depte atalg‗an. Ol jas bolɩwɩna qaramastan qaraqalpaqlar arasɩnda sonɩn` ishinde on to`rt urɩw arasɩnda u`lken ta`sirge iye bolg‗an. Ko`terilisshiler Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` arqa aymaqlarɩn qollarɩna alɩp, Xiywa a`skerlerine qarsɩ sawashlar ju`rgizedi. Xiywa xanɩ Kutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw maqsetinde YAqɩp ma`hrem ha`m Qudaybergen basshɩlɩg‗ɩnda jazalawshɩ otryad jiberedi. Bul jazalawshɩ otryad Qoshqar ata a`tirapɩndag‗ɩ, son` basqa jerlerdegi jasap atɩrg‗an xalɩqtɩ tonap ko`p mug‗darda oljalar menen Xiywag‗a qaytadɩ. Qaraqalpaqlar ko`teriliske shɩqqan tu`rkmenlerge Xiywa xanɩna qarsɩ birgelikte ha`reket qɩlɩwdɩ usɩnɩs etip, bir neshe adamnan ibarat delegatsiya jiberedi. Bul so`ylesiwler unamlɩ tu`s alɩp, ko`terilisshiler birgelikte ha`reket etiwge kelisedi. Olarg‗a 1856-jɩldɩn` basɩnda Xorezmnin` arqa bo`liminde jasawshɩ qa`zaqlar menen o`zbekler de qosɩladɩ. Qon`ɩrat ha`kimligi lawazɩmɩn iyelgen Jang‗azɩ to`re ko`terilisshiler ta`repinde boladɩ. Usɩlayɩnsha orayɩ A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩnda SHɩmbaydɩn` qubla batɩsɩnda 30 shaqɩrɩm qashɩqlɩqta jaylasqan Jan`a bazarda bolga`n jan`adan du`zilgen qaraqalpaq xanlɩg‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsta koalitsiya du`ziwge erisedi. Bul koalitsiyanɩ du`ziwde Ernazar Alako`z u`lken rol atqaradɩ. Ol usɩ kelisimdi du`ziw maqsetinde Zarlɩq xan menen birge Atamurat xan menen ushɩrasɩwg‗a Go`ne U`rgenish qalasɩna kelip, so`ylesiwler ju`rgizgen. Usɩlar menen qatar Ernazar Alako`z Qon`ɩrat ha`kimi Jang‗azɩ to`re menen birgelikte ko`terilisshilerdin` atɩnan Sɩrda`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩnda jasawshɩ qazaqlarg‗a – qazaqlardɩn` orta ju`z sultanɩ Elekey Qasɩmovqa xatlar jazadɩ. Bul xatlarda: «Qaraqalpaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin`, qazaqlardɩn` ulɩsɩndag‗ɩ aqɩllɩ adamlarɩ menen oylasɩp, Xiywag‗a qarsɩ xalɩq ma`pi ushɩn urɩs basladɩq. Bizin` xalqɩmɩzdɩn` iygiligi ha`m paraxat jasawɩ ushɩn eski xanlardɩn` a`wladlarɩnan bolg‗an Zarlɩqtɩ xan etip ko`terdik. Endi tu`rkmenler, qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩnda alaawɩzlɩq toqtadɩ, olar bir- birinen bende etip alg‗an adamlarɩn, tartɩp alg‗an mallarɩn ha`m zatlarɩn bir-birine qaytɩp beredi. Solay etip, endi bizlerdin` barlɩg‗ɩmɩz ja`ne o`zbekler awɩzbirshilik penen jasaymɩz», - dep ko`rsetedi. Bul xatlar Aral boylarɩnda Qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` du`zilgenligin bildiriwshi iske asɩrɩlg‗an diplomatiyalɩq ilaj edi. Ko`terilis basshɩlarɩ o`zlerinin` jaqɩn qon`sɩlarɩ menen kelisip qoymastan alɩstag‗ɩ Sɩrda`rya jag‗alarɩndag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩ dushpanlarɩ bolg‗an qazaqlar menen jɩllɩ qatnaslar du`ziwge ha`reket jasag‗an. Xa`ru`r bolg‗an jag‗dayda Sɩrda`rya qazaqlarɩnan ja`rdem sorawdɩ ko`zde tutqan. Xiywa xanɩ Qutlɩmurat xan ko`terilisshilerdin` isi kem-kem rawaj alɩp baratɩrg‗anlɩg‗ɩnan qa`wiplenip, tu`rkmen ko`terilisshilerinin` basshɩlarɩ menen kelisim du`ziw siyasatɩn a`melge asɩrmaqshɩ boladɩ. Bunnan maqset, qaraqalpaqlardɩ birinshiden awqamlaslarɩnan ayɩrɩw, ekinshiden tu`rkmenlerdin` a`skeriy ku`shin qaraqalpaqlarg‗a qarsɩ qollanɩw edi. Bul siyasat Xiywa xanɩ ushɩn en` durɩs siyasat edi. Biraq Qutlɩmurat xan Bul siyasattɩ a`melge asɩra almaydɩ. Bunɩ a`melge asɩrɩwg‗a Qutlɩmurattan son`gɩ Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan erisedi. Qutlɩmurat xan 1856-jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda tu`rkmenler arasɩnan o`zine ko`plegen ta`repdar jɩynag‗an inisi Muxammed Niyaz ta`repinen o`ltiriledi. O leki mɩn` atlɩ a`sker menen Xiywag‗a basɩp kirip, xan sarayɩn iyeleydi ha`m Qutlɩmurat xandɩ o`ltiredi. Bul urɩs barɩsɩnda Muxammed Niyazdɩn` o`zide aman qalmaydɩ. Onɩ ertip kelgen a`skerleri menen qosɩp Xiywa a`skerleri qɩrɩp taslaydɩ. 1856 – jɩlɩ 12 –fevral ku`ni Xiywa taxtɩna Seydmuxammed otɩradɩ. Ol xanlɩq taxtɩna otɩrɩwdan Qutlɩmurat xannɩn` a`melge asɩrmaqshɩ bolg‗an isin dawam etedi. Ol da`rha`l a`sker toplap ko`terilisshi tu`rkmenlerdi bag‗ɩndɩrɩw ushɩn o`zinin` tu`rkmenler arasɩndag‗ɩ burɩng‗ɩ baylanɩslarɩn iske salɩp, tu`rkmenlerdin` bir bo`limin o`zine qaratadɩ. Atamurat xan o`zinin`
burɩng‗ɩ qu`diretinen ayɩrɩlɩp Seydmuxammed xannɩn` soqqɩsɩna duwshar boladɩ. Seydmuxammed xan tu`rkmenlerdin` bir bo`legin bag‗ɩndɩrɩp, ko`terilisshilerdin` birlesken ku`shine sheshiwshi soqqɩ bergennen keyin ko`terilis basshɩlarɩ arasɩnda jikleniwshilik payda boladɩ. Basɩnda keneges Ernazar bolg‗an on to`rt urɩw biyleri ko`terilistin` keleshegine isenbey Xiywa xanɩ ta`repke o`tip ketedi. Bul jag‗day qaraqalpaqlardɩn` o`n to`rt urɩw arɩsɩnɩn` ten` jarɩsɩnɩn` ko`terilisshilerden qol u`ziwine alɩp keledi. Ekinshiden Xiywa xanɩ ta`repke o`tip ketken biyler o`zleri menen ketpey qaraqalpaqlar xanɩ Zarlɩqtɩ «o`zinin` puqaralarɩn ko`rsin», - dep aldap alɩp ketip, Xiywa xanɩ Seydmuxammedke aparɩp beredi. Usɩlayɩnsha jan`adan du`zilgen qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩ xansɩz qaladɩ. Bul na`rse ko`terilisshilerge o`zinin` ruwxɩy unamsɩz ta`sirin tiygizedi. Ko`terilistin` ideyalɩq basshɩsɩ Ernazar Alako`z ko`terilis tamamlanɩp, qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` ta`g‗diri sheshilgenligin tu`sinse de Xiywa xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩwdan bas tartadɩ. Ol o`zinin` do`geregine jɩynalg‗an sadɩq qurallaslarɩ menen 700 u`yli xojalɩq bolɩp Qazaqda`ryanɩn` ten`izge quyarlɩg‗ɩnda bekkem qorg‗an saldɩradɩ. 1856 – jɩldɩn` 29 – martɩnda Seydmuxammed xan u`lken a`sker toplap Ernazar qorg‗anɩna qamal jasaydɩ. Ko`terilisshiler dushpang‗a qattɩ qarsɩlɩq ko`rsetedi, adam ku`shi jag‗ɩnan og‗ada basɩm bolɩwɩna qaramastan qanshelli ku`sh salɩp jigerli tu`rde topɩlɩs jasasa da xan a`skerleri qorg‗andɩ iyeley almaydɩ. Qamal derlik u`sh ayg‗a jaqɩn dawam etedi. Xiywa a`skerleri qorg‗andɩ ku`sh penen qolg‗a kirgize almaydɩ. 1856 – jɩlɩ 12-iyun ku`ni Ernazar qɩyanetsizlik penen satqɩnnɩn` atqan og‗ɩnan qazalanadɩ. Tek usɩnnan son` g‗ana Ernazar qala Xiywa a`skerleri ta`repinen qolg‗a kirgiziledi. Usɩlayɩnsha ko`terilistin` aqɩrg‗ɩ tiregi qɩyratɩladɩ, Zarlɩq xan Xiywa qalasɩnda awɩr jazalarg‗a girptar etip o`ltiriledi. Ernazar Alako`z Bul ko`teriliyaste xalɩq ishinen shɩqqan xalɩq batɩrɩ retinde ko`zge tu`sedi. Ol o`mirinin` aqɩrɩna shekem o`zinin` niyetine, ko`terilisshilerge sadɩq bolg‗an. Jeke basɩnɩn` g‗amɩ ushɩn ko`terilisshilerdi taslap qashpag‗an. Ernazar Alako`z tuwralɩ O`zbekstan Respubliksɩnɩn` Prezidenti Islam Karimov 1997 – jɩlɩ 17 – iyunde Qaraqalpaqstan Respublikasɩnɩn` Joqarg‗ɩ Ken`esinin` na`wbetten tɩsqarɩ sessiyasɩnda shɩg‗ɩp so`ylegen so`zinde Ernazar Alako`zdi a`dalat ha`m ten`lik, azatlɩq ha`m erkinlik ushɩn gu`res ju`rgizgen ju`rekli qaraqalpaq perzentlerinin` biri dep joqarɩ bahaladɩ. Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 1 Qashan qaraqalpaqlar arasɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`terilis payda boldɩ? 2 Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilisshiler kimdi xan etip ko`teredi? 3 Ernazar Alako`z ko`terilisshilerdin` du`zgen xanlɩg‗ɩnda qanday lawazɩmdɩ iyelegen? 4 Xiywa xanɩ Qutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw maqsetinde jibergen jazalawshɩ otryadqa kimler basshɩlɩq etedi? 5 Ko`terilisshiler ta`repinde bolg‗an Qon`ɩrat ha`kimin anɩqlan`. 7 1856 – jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda ma`mleketlik awdarɩspaq ju`z beredi. Xiywa xanɩ Qutlɩmurat kim ta`repinen o`ltiriledi? 8 Ernazar Alako`z o`zinin` ta`repdarlarɩ menen qay jerden qorg‗an saladɩ ha`m ol jerde xan a`skerlerinen qorg‗anadɩ? 9 Ernazar Alako`z qay jerde ha`m qashan qazalanadɩ? § 11. 1855-1859 JƖLLARDAG‘Ɩ QON`ƖRAT KO`TERILISI
Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan 1855 – 1856-jɩllardag‗ɩ Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlardɩn` o`z aldɩna xanlɩq du`ziw maqsetindegi ko`terilisin bastɩrg‗anɩ menen xanlɩqta pu`tkilley tɩnɩshlɩq ornatɩwg‗a erise almadɩ.
Usɩnday xalɩqlɩq ha`reket 1858-jɩlɩ Qon`ɩrat qalasɩnda payda boldɩ. Bunda xalɩqtɩn` sotsial-ekonomikalɩq jag‗daylarɩnɩn` awɩrlɩg‗ɩ, Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan ta`repinen qoyɩlg‗an Qon`ɩrat ha`kimi Qutlɩmurattɩn` xalɩqtɩ basqarɩwdag‗ɩ biybastaqlɩg‗ɩ tiykarg‗ɩ sebep boldɩ.
Qon`ɩratlɩlar qala ha`kimi Qutlɩmurattɩ ha`dden tɩs zulɩmlɩg‗ɩ sebepli og‗an qarsɩ til biriktirip, onɩ o`ltiredi ha`m Muxammed Pananɩ xan etip ko`teredi. A`miwda`ryanɩn` pu`tkil shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar, o`zbekler, qazaqlar ha`m tu`rkmenler ko`terilisshiler ta`repine o`tip, tazadan du`zilgen xanlɩq puqarasɩna aynaladɩ.
Panaxan Qon`ɩrat qalasɩn o`z xanlɩg‗ɩ paytaxtɩna aynaldɩrɩp, ma`mleketlik basqarɩw sistemasɩn, qorg‗anɩw du`zimin iske asɩrɩwg‗a ha`reket etedi.
O`z xanlɩg‗ɩnɩn` a`skeriy qu`diretin ken`eytiw maqsetinde tu`rkmenler ko`semi Atamurat xan menen kelisim du`zedi. Bul kelisim boyɩnsha ko`p mug‗darda tu`rkmen no`kerleri Panaxang‗a jiberiledi. Tu`rkmen no`kerlerinin` ko`beyip ketiwi na`tiyjesinde Panaxan tu`rkmen a`sker basɩlarɩnɩn` ta`sirine tu`sip qalɩp, o`zinin` siyasiy basqarɩw islerinde g‗a`rezsizligin joytadɩ.
Panaxannɩn` tu`rkmen no`kerlerine to`leytug‗ɩn qarjɩsɩ bolmag‗anlɩqtan no`kerlerdi ha`r u`yge bo`lip beredi. Olar ha`r atlɩg‗a ku`nine eki g‗u`mis ten`ge to`lewi tiyis bolg‗an. Xalɩqtɩn` ku`n ko`riw jag‗daylarɩ kem-kem to`menlep barg‗an. Tu`rkmen no`kerlerine to`leniwi tiyis bolg‗an to`lem waqtɩnda o`ndirilmey qalɩw jag‗daylarɩ jiyilesip, Bul jag‗day tu`rkmen no`kerlerinin` o`z bilgenin islewine sɩltaw bolg‗an. Olar tu`rli sɩltawlar menen qon`ɩratlɩlardɩn` mal-mu`lkin tartɩp alg‗an. Tu`rkmen a`skerlerine to`lewge hesh na`rsesi bolmag‗anlardɩn` balalarɩn tartɩp alɩp, tu`rkmenler o`z awɩllarɩna aparɩp satɩp jibergen. Kimde-kim Bul zorlɩq- zombɩlɩqlarg‗a qarsɩ tursa, Panaxan ta`repinen ayawsɩz jazalang‗an.
Usɩlardɩn` sebebinen Panaxan o`zienen xalɩqtɩ uzaqlatɩp aladɩ, xalɩq endi onɩ burɩng‗ɩday qollap-quwatlamaydɩ, kerisinshe og‗an narazɩlɩq ku`sheyedi. Astɩrtɩn og‗an qarsɩ ha`reketler ju`rgize baslaydɩ. Usɩnday jasɩrɩn ha`rektlerdin` biri burɩng‗ɩ Qon`ɩrat ha`kimi Qutlɩmurat ta`repdarlarɩ ta`repinen sho`lkemlestirilip, bunda olar jasɩrɩn til biriktiriw arqalɩ Panaxandɩ o`ltirmekshi boladɩ. Biraq olardɩn` ha`reketleri sezilip qalɩp, til birikutiriwshiler Panaxannɩn` buyrɩg‗ɩ menen darg‗a asɩladɩ. Bul o`z gezeginde Panaxan burɩng‗ɩdan da beter tu`rkmenlerdin` ta`sirine tu`siwin ko`beytip jiberedi. Kem-kem Panaxan tu`rkmen sa`rdarlarɩnɩn` qolɩndag‗ɩ quwɩrshaqqa aynaladɩ.
Xalɩq endi Qon`ɩrattan alɩslap, Panaxannɩn` zulɩmlɩg‗ɩnan qutɩlɩwg‗a ha`reket etedi. Qaraqalpaqler menen qazaqlar Qon`ɩrattɩ taslap shɩg‗ɩp, alɩs jerlerge jaylasɩp qandekler qazɩw, qorg‗anlar qurɩw arqalɩ Panaxan no`kerlerinen awlaqta bolɩwg‗a`, olardan qorg‗anɩwg‗a ha`reket qɩlg‗an.
Usɩnday urɩs-qag‗ɩs, jawgershilik jag‗dayɩnda el arasɩnan iri siyasiy iskerler, o`z xalqɩnɩn` patriotlarɩ bolg‗an el ag‗alarɩ jetisip shɩqqan. Olar endi Xiywa xanɩ ta`repine o`tip xalqɩn qɩrg‗ɩnnan aman alɩp qalɩwg‗a ha`reket qɩlg‗an. Solardɩn` biri Molla Pirim bolg‗an. Ol barlɩq qaraqalpaq qa`wimlerin jɩynap, Tallɩq da`ryasɩnɩn` boyɩna qala saldɩrg‗an. Onɩn` niyeti xalɩqtɩ tu`rkmen a`skerlerinin` shabɩwɩllarɩnan qorg‗aw bolg‗an. Olar Panaxang‗a a`sker beriwden ha`m salɩqlar to`lewden bas tartqan. Molla Pirim Xiywa xanɩ ta`repinde bolɩp, olar menen astɩrtɩn baylanɩs ornatɩp turg‗an. Bunɩ bilgen Panaxan Molla Pirimdi o`zine dushpan sanap, onɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlarg‗a shabwɩllar jasap turg‗an. Sonday-aq Panaxan no`kerleri Qon`ɩrat a`tirapɩndag‗ɩ qa`zaqlarg‗a da topɩlɩs jasag‗an. Xiywa xanɩ qa`zaqlarg‗a ja`rdem retinde 500 adamlɩq no`ker jiberip, olardɩn` ja`rdemi menen qazaqlar tu`rkmen a`skerlerinin` topɩlɩsɩnan qorg‗ang‗an.
Qon`ɩrat a`tirapɩndag‗ɩ qaraqalpaqlardɩn` awhalɩ ju`da` awɩrlasɩp, olar molla Pirimnin` qorg‗anɩna kelip, tu`rkmenlerdin` topɩlɩslarɩnan qorg‗ang‗an. Tu`rkmen a`skerleri qorg‗andɩ qorshap alg‗an. Qamal uzaq dawam etken, ku`shler ten` bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli olar qorg‗ang‗a basɩp kirgen ha`m olardɩ qɩrg‗ɩng‗a ushɩratqan. Tiri qalg‗anlarɩn quwg‗ɩn etip, shet ellerge satɩp jibergen. Bul apatshɩlɩq xalɩq u`dɩnda uzaq saqlang‗an. Bul jerdegi 1500 xojalɩqtan bir neshe onlag‗an xojalɩq g‗ana aman qalg‗an. Kalg‗anlarɩ o`ltirilgen yamasa tutqɩng‗a alɩng‗an.
Qaraqalpaq klassik shayɩrɩ A`jiniyaz Qosɩbay ulɩ usɩ waqɩyalardɩ basɩnan keshirip, qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an «Bozataw» shɩg‗armasɩn do`retken.
Ma`mlekettin` ishki jag‗daylarɩn du`zey almag‗an Panaxan jag‗daydɩ Rossiya ma`mleketinin` a`skeriy ku`shleri ha`m qollap quwatlawɩ arqalɩ durɩslawg‗a erispekshi boladɩ. Sonɩn` menen birge Panaxan tu`rkmen no`kerlerinin` ku`shi Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsqa jetkiliksiz ekenligin tu`sinedi.
Panaxan Atamurat xan menen birge 1859-jɩlɩ mart ayɩnda Rossiyadan ja`rdem sorap o`z elshileri arqalɩ Orenburg general-gubernatorɩna xat jollaydɩ. Bul da`wirge kelip Qon`ɩrat ko`terilisshilerinin` jag‗dayɩ ju`da` keskinlesken edi. Rossiyanɩn` a`skeriy-qollap-quwatlawɩ ko`terilisshilerdin` keskinlik jag‗dayɩnan shɩg‗ɩw ushɩn jalg‗ɩz jol ekenligi belgili bola baslaydɩ. Qala a`tirapɩndag‗ɩ xalɩq qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar Panaxang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartadɩ, ekinshi jag‗ɩnan Xiywa a`skerleri o`z topɩlɩslarɩn baslap jiberedi. Usɩ jag‗daydan shɩg‗ɩw ushɩn Panaxan o`z elshileri arqa`lɩ to`mendegi mazmunda xat jollaydɩ: «birinshiden allag‗a isenemiz, ekinshiden, sizge isenip, qu`diretin`iz ku`shli bolg‗an sizin` sayan`ɩz bizge tu`sedi dep u`mit etemiz. Eger bizin` sizge u`mit baylaytug‗ɩnlɩg‗ɩmɩzdɩn` sebebin sorasan`ɩz, sizin` patshalɩq qu`diretin`iz».
Bul xat arqalɩ Panaxan Ruslardɩn` a`skeriy ku`shinen paydalanɩp o`zinin` vlastɩn saqlap qalɩwg‗a, eger mu`mkinshilik tuwg‗ɩzɩlsa hiywa taxtɩn iyelewge ha`reket qɩladɩ.
Bul waqɩtta Rossiya hu`kimetinin` Orta Aziyag‗a, sonɩn` ishinde Xiywa xanlɩg‗ɩna qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ ku`shli edi. Sol sebepli Muxammed Pana ha`m Atamurat xannɩn` elshileri Orenburg qalasɩnda Rossiya hu`kimeti wa`killeri ta`repinen jɩllɩ ju`z benen ku`tip alɩnadɩ. Olarg‗a Patsha hu`kimeti ta`repinen ja`rdem beretug‗ɩnlɩg‗ɩ eskertiledi. Usɩ kelisimnin` tiykarɩnda 1859-jɩlɩ 14-iyun ayɩnda Patsha Rossiyasɩnɩn` Aral flotiliyasɩ komandiri A.I.Butakov «Perovskiy» paraxodɩ ha`m eki barjasɩ menen, Qon`ɩrattɩ qolda uslap turɩw ushɩn belgilengen piyada a`skerlerdi tiyep, Aral ten`izi arqalɩ o`tip, A`miwda`ryanɩ o`rlep ju`zip, Qon`ɩratqa qaray jol aladɩ. Olar Aral ten`iinen da`ryanɩn` kishkene da`rya tarmag‗ɩ arqalɩ ju`zip 24 – iyun ku`ni azanda Qon`ɩratqa jetip keledi.
A.I.Butakov kelgen waqɩtta Xiywa xanɩ Seyidmuxammed xan Qon`ɩrat qalasɩn qamal qɩlɩp turg‗an edi. Xiywa xanɩnɩn` tikkeley o`zinin` basshɩlɩg‗ɩnda Xiywa a`skerleri Ruslardɩn` jaqɩnlasɩp kiyatɩrg‗anlɩg‗ɩn esitip, qala qamalɩn bosatɩp, 21-iyun ku`ni Tallɩqtɩn` on` jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ Qubataw ta`repke sheginedi. 21-iyun ku`ni azanda 10-mɩn` adamlɩq a`skeri menen Qubatawg‗a jaqɩnlag‗an jerde ruslardɩ gezlestiredi. Biraq ruslar menen urɩspay sheginip, waqɩyanɩ shiyelenistirmey keynin ku`tiwdi uyg‗ardɩ.
A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ rus a`skerlerine Rossiya hu`kimeti ta`repinen belgilengen wazɩypa ko`terilisshilerdi Xiywa xanɩ menen jarastɩrɩw, A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩ arqalɩ Rossiyag‗a baratug‗ɩn Buxara ka`rwanlarɩn qorg‗aw minnetin olarg‗a ju`klew, Xiywa-Rossiya ka`rwanlarɩna kesent bermew, rus kemelerine o`tip ha`m azɩq-awqatlar satɩw islerin ko`terilisshiler moynɩna ma`selesi ju`klew edi. A.I.Butakov Bul waqɩyalardɩn` hesh qaysɩsɩn da orɩnlay almaydɩ. Sebebi Bul waqɩtqa kelip Qon`ɩratta jag‗day pu`tkilley o`zgergen edi. Endi Xiywp xanlɩg‗ɩ quramɩndag‗ɩ qarama-qarsɩlɩqlarg‗a Angliya hu`kimeti aralasadɩ.
Rossiya hu`kimetinin` qatnasɩna umtɩlɩp atɩrg‗an Atamurat xannɩn` ha`reketinen xabar tapqan Angliya hu`kimeti o`zinin` qarsɩlasɩ Rossiyanɩn` Orta Aziyag‗a ta`siri ku`sheyip ketiwinin` aldɩn alɩw maqsetinde Atamurat xan menen baylanɩs jasaydɩ. A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Rossiya paraxodɩ Qon`ɩratqa kelmesten aldɩn 1859-jɩldɩn` ba`ha`rinde Tu`rkmenstandag‗ɩ Atamuratxang‗a Angliya agentleri keledi ha`m Atamurat xandɩ Angliya ta`sirine tu`sirip, onɩ Rossiya dushpanɩna aylandɩradɩ. Atmuratxan o`zinin` Rossiyag‗a qatnasɩ o`zgergen son`, Qon`ɩratqa 300 atlɩ jiberip qaladag‗ɩ basshɩlɩqtɩ o`zinin` qolɩna aladɩ.
Tu`rkmen sa`rdarlarɩ qolɩndag‗ɩ quwɩrshaqqa aynalg‗an Panaxan rus a`skerleri ja`rdeminen paydalanɩw mu`mkinshiliginen de ayrɩladɩ. Panaxan A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ delegatsiya kelgende ko`z abag‗a so`ylesiw ju`rgizedi. Olar ruslardɩn` talabɩn orɩnlawdan bas tartadɩ, o`zi ta`repinen, orɩnlaw mu`mkin bolmag‗an talaplardɩ Rossiya wa`killerine wazɩypa etip ju`klewge ha`reket qɩladɩ. Muxammed Panaxan ruslar ja`rdeminde Xiywa taxtɩn iyelemekshi boladɩ. Onɩn` do`geregindegi tu`rkmen sa`rdarlarɩ Xojeli ha`m Qɩpshaq qalalarɩn talawdɩ maqset etedi. So`ylesiwler juwmag‗ɩ na`tiyjesiz tamamlanɩp, A.I.Butakov o`z paraxodɩ menen 1-iyul ku`ni qaytɩp ketip qaladɩ. Juwmag‗ɩnda ma`mleketlik basqarɩwda adminstrativ, siyasiy ha`m diplomatiyalɩq qa`teler jibergen Panaxan ko`p uzamay 1859-jɩlɩ avgust ayɩnda til biriktiriwshiler ta`repinen o`ltiriledi. Bul til biriktiriiw Xiywa xanɩ ko`rsetpesi arqalɩ iske asɩrɩladɩ. Qon`ɩrat Xiywag‗a birlestirilip, Qon`ɩrat ha`kimi etip biy xan ta`repinen belgilenedi. Usɩlayɩnsha xalɩq ta`repinen, a`dilsizlikke qarsɩ gu`res stixiyalɩ tu`rde payda bolɩp, son`ɩnda ko`terilis basshɩlarɩnɩn` ko`terilisshilerid o`z maqsetinde paydalanɩwg‗a urɩnɩwɩ na`tiyjesinde ko`terilis xalɩqlɩq ko`terilis tu`sin joytɩp, siyasiy gu`res, siyasiy ku`shlerdin` vlastɩ ushɩn talasɩ tu`rine aynaldɩ. Panaxannɩn` uqɩpsɩzlɩg‗ɩ sebepli onɩn` du`zgen xanlɩg‗ɩ Bul ha`rekette ishki ha`m sɩrtqɩ ta`sirlerge shɩdam bere almay tez arada qulap qaladɩ.
1 Qashan Qon`ɩrat qalasɩnda ko`terilis payda boldɩ ? 2 Ko`teriliske kim basshɩlɩq etti ? 3 Da`slebinde ko`terilisti qollap-quwatlag‗an xalɩq ne sebep ko`terilis basshɩsɩ Panaxandɩ burɩng‗ɩday qollap-quwatlamaydɩ, kerisinshe og‗an narazɩlɩq bildiredi? 4 Panaxan kimlerdin` qolɩnda quwɩrshaqqa aylanadɩ? 5 Ne sebep Panaxan Mola Pirimdi o`zine dushpan dep sanag‗an? 6 Panaxan Rossiya menen so`ylesiwler ju`rgizgende qanday maqsetti ko`zde tutqan? 7 A.I.Butakov basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Rossiyanɩn` wa`killeri Qon`ɩratqa qashan ha`m ne maqsette keledi? 8 Panaxan qashan ha`m kimler ta`repinen o`ltiriledi? |
