Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ

§6. QARAQALPAQLAR XIYWA XANLƖG‘Ɩ QURAMƖNDA (1810-1873 jj). 

 

XVIII  a`sir  dawamɩnda  Aral  qaraqalpaqlarɩnɩn`  sanɩ  Sɩrda`rya  qaraqalpaqlarɩnɩn`  ko`ship 

keliwi  esabɩnan  ko`beyip  otɩradɩ.  A`sirese  qaraqalpaqlardɩn`  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  aymag‗ɩna  ko`ship 

o`tiwi  Xiywada  XVIII  a`sirdin`  aqɩrlarɩnda  qon`ɩratlar  dinastiyasɩna  tiykar  salɩng‗annan  keyin 

ko`beydi.  Dinastiya  tiykarɩn  salɩwshɩ  Muxammed  A`min  inaq  ha`kimiyattɩ  qolg‗a  alg‗an  son` 

qaraqalpaqlardɩn`  qon`ɩrat  arɩsɩ  urɩwlarɩ  Jan`ada`ryadan  A`miwda`ryanɩn`  bir  shaqabɩ  Ko`k-

o`zektin` boylarɩna kelip ornalasadɩ.

 

Olar  keliwden-aq  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  siyasiy  islerinde  belsene  qatnasadɩ.  Muxammed  A`min 

inaq Xiywag‗a kelgen qaraqalpaqlardɩn` biylerin xoshametlew arqalɩ olardɩ siyasiy islerge tartɩp, 

olardɩn`  a`skeriy  ku`shlerinen  tu`rkmenlerge  qarsɩ  urɩsta  paydalang‗an.  Esengeldi  biy, 

Qurbanbay  biy,  Amanqul  biy  ha`m  G‗ayɩp  bahadɩrlar  Muxammed  A`min  inaqqa  sadɩq  xɩzmet 

etken.  Bulardan  son`  Aydos  biy  Xiywa  xanlɩg‗ɩna  urɩwlasalarɩ  menen  birge  ko`ship  keliwi 

menen Muxammed A`min inaqqa xizmetke o`tedi Aydos Muxammed A`min inaqlar quwatlawɩ 

menen Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn` ha`kimi boladɩ. Xiywa xanlɩg‗ɩnda xɩzmet 

etiwshi  qaraqalpaq  biyleri  g‗a`rezsiz  jasap  atɩrg‗an  Jan`ada`rya  qaraqalpaqlarɩn  Xiywa  xanlɩg‗ɩ 

ta`repinen bag‗ɩndɩrɩlɩwɩna ja`rdem beredi. A`sirese, bul islerde Aydos biy belsendilik ko`rsetedi. 

Ol  bul  isi  menen  bir  jag‗ɩnan  xang‗a  jag‗ɩnsa,  ekinshi  jag‗ɩnan  o`zine  bag‗ɩnɩshlɩ 

qaraqalpaqlardɩn` sanɩn ko`beytiwge qɩzɩqqan. 

Xiywa xanɩ Eltuzer da`wirinde qaraqalpaqlardɩ ha`m basqa da xalɩqlardɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna 

bag‗ɩndɩrɩp  bir  ma`mleket  qurɩw  siyasatɩn  ju`rgizgen.  Xiywa  xanlarɩ  qaraqalpaqlardɩ  xanlɩqtɩn` 

ishki  islerine  aralastɩrɩwg‗a  u`lken  ha`reketler  islegen.  Olardɩ  ha`r  tu`rli  sɩylɩqlar  menen 

sɩylɩqlag‗an. Olarg‗a ha`r tu`rli joqarɩ ha`meller bergen. 

Usɩ  da`wirde  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  siyasiy  jag‗dayɩna  ta`sir  etken  Arallɩlardɩn`  ko`terilisi 

payda  boladɩ.  Og‗an  ko`terilistin`  orayɩ,  Qon`ɩrat  ha`kimi  To`remurat  suwpɩ  basshɩlɩq  etedi. 

To`remurat suwpɩ 1795-jɩldan baslap Eltuzer xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartadɩ. Olar ortasɩnda urɩs 

uzaq dawam etedi. Bul ko`terilis Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` birigip bekkem ma`mleketke aylanɩwɩ ushɩn 

jigerli  xɩzmet  etken  Xiywa  xanɩ  Muxammed  Raxim  xan  (1806  -1825)  ta`repinen  bastɩrɩladɩ. 

Muxammed  Raxim  xan  1806-jɩlɩ  To`remurat  suwpɩdan  Qon`ɩrat  qalasɩn  tartɩp  alɩwg‗a  erisedi. 

Biraq  To`remurat  suwpi  Jan`ada`rya  qaraqalpaqlarɩnɩn`  ja`rdemi  menen  Qon`ɩrattɩ  qaytadan 

iyeleydi. 

To`remurat  suwpɩnɩn`  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  Arallɩlardɩn`  Xiywag‗a  qarsɩ  gu`resinde 

Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩ quwatlap ha`r qɩylɩ  ja`rdemler  berip turadɩ.  Sol sebepli,  Xiywa xanɩ 

Muxammed Raxim xan Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn bag‗ɩndɩrmay turɩp, Arallɩlardɩn` ko`terilisin 

jen`iw mu`mkin emes ekenligin tu`sinedi. Usɩ maqsette olar Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn, onnan 

keyin 

Aral 

ten`izinin` 

boyɩndag‗ɩ 

qaraqalpaqlarg‗a  qarsɩ  a`skeriy  ha`reketler 

sho`lkemlestirgen.  Muxammed  Raxim  bul  islerdi  a`melge  asɩrɩwda  qaraqalpaqtɩn`  basshɩ  

toparl arɩ  o `z   ta`repine qaratɩwg‗a u`lken h a`reketl er   islegen. Sonɩn` biri belgili qaraqalpaq 

biyi Aydos biy bul da`wirde Xiywa xan ɩ  Muxammed  Raximge u`lken j a`rdem ko`rsetken. Ol 

Berdaq shayɩrdɩn` «S Hejire»sinde aytqanɩnday qaraqalpaqlardɩ Jan`ada`ryadan ko `shi rip  alɩ p 

keliwde Xi ywa xanɩ Muxammed Raximge u`lken ja`rdem ko`rsetken. 

Muxammed  Raxim  da`wirinde  qaraqalpaqlarg‗a  bir  neshe  ret  topɩlɩslar  uyɩmlastɩrɩldɩ. 

Qaraqalpaq  awɩllarɩ  at  aldɩna  salɩnɩp  neshshe  ju`zlegen  gu`nasɩz  adamlar  Xiywa  xanɩnɩn` 

la`shkerlerinin`  aldɩnda  qɩrg‗ɩng‗a  ushɩradɩ.  Sonɩn`  menen  birge  o`zinin`  qol  astɩndag‗ɩ 

qaraqalpaqlar  arasɩnda  o`z  ha`kimiyatɩn  bekkemlewge  u`lken  itibar  beredi.  O`zine  bag‗ɩnɩshlɩ 

qaraqalpaqlar  arasɩnda  u`stemlilikti  bekkemlew  maqsetinde  XIX  a`sirdin`  baslarɩnda  Aydos 

biyge Aq  jag‗ɩs degen  jerde Ko`k o`zektin`  boyɩna  qorg‗an salɩwg‗a  ruxsat  etedi.  Son`ɩnan  bul 

qala Aydos qala dep atalg‗an. Bul qorg‗an Xorezm oazisinen Jan`ada`ryag‗a baratug‗ɩn ka`rwan 

jol  o`tetug‗ɩn  jerde  jaylasqan.  Bul  qorg‗an  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  Arallɩlarg‗a  qarsɩ  gu`resinde 

a`hmiyetli tirek bolsa, ekinshi jag‗ɩnan Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩna qarsɩ basqɩnshɩlɩq bazasɩna 

aylang‗an. 

Sol  da`wirdegi  waqɩyalardɩ  o`zinin`  ko`zi  menen  ko`rgen  tariyxshi  Munistin`  jazɩwɩ 

boyɩnsha Jan`ada`rya boyɩnda jasawshɩ qaraqalpaqlardɩn` qɩtay urɩwɩ  Buxara  a`miri Xaydardɩn` 

qarawɩna  o`tiwge  ant  berip,  Xiywa  xanɩnɩn`  qaramag‗ɩnan  shɩqtɩ  ha`m  bag‗ɩnɩwdan  bas  tarttɩ. 

Olardɩ  bag‗ɩndɩrɩw  ushɩn  Xiywa  xanɩ  Qutlɩmurat  inaqtɩ  a`skerleri  menen  jiberdi.  Jan`ada`rya 

qaraqalpaqlarɩnɩn`  bir  bo`limi  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  aymag‗ɩna  ko`ship  o`tiwi  menen  Jan`ada`rya 

qaraqalpaqlarɩnɩn` a`skeriy ku`shi azayip, bul jerdegi qaraqalpaqlardɩn` a`zzilewine alɩp keledi. 

Jan`ada`rya  boyɩnda  negizgi  qaraqalpaqlardɩn`  on  to`rt  urɩwɩ,  yag‗nɩy  qɩtay,  qɩpshaq, 

keneges  ha`m  man`g‗ɩt  urɩwlarɩnan  quralg‗an  qaraqalpaq  basshɩlarɩnɩn`  Xiywa  xanlɩg‗ɩna  o`tiw 

ma`selesinde  bir  pikir  bolmadɩ.  1807-jɩlɩ  Xiywa  a`skerlerinin`  Jan`ada`rya  boyɩndag‗ɩ  Qɩtay 

urɩwlarɩna  jasag‗an  atlanɩsɩnan  son`  Orɩnbay  biy  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  5000  u`yli  Man`g‗ɩt  urɩwɩ 

Buxara puxaralɩg‗ɩn aladɩ. Buxara a`miri bul qaraqalpaqlardɩ Xiywa xanlɩg‗i topɩlɩsɩnan qorg‗aw 

maqsetinde  a`sker  jibermeydi  ha`m  Oriɩbay  biy  1809-jɩlɩ  Muxammed  Raxim  xan  topɩlɩsɩnan 

qa`weterlenip,  Xiywa  puxaralɩg‗ɩna  qabɩl  etiwdi  o`tinish  etiwge  ma`jbu`r  boladɩ.  Jan`ada`rya 

qaraqalpaqlarɩnɩn`  ja`ne  bir  bo`limi  Maman  biy  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  keneges  urɩwɩ,  Esengeldi 

basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  bessarɩ  urɩwɩ,  Toqta  Polat  biy  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  qɩpshaqlar  qazaq  xanɩ 

Abdulg‗azɩnɩn`  qarawɩna  o`tpekshi  boladɩ.  Olar  o`zlerinin`  elshilerin  qazaq  xanɩ  Abulg‗azɩg‗a 

jiberedi.  Bunɩ  esitken  Xiywa  xanɩ  atlanɩstɩ  tezlestirdi.  1810-jɩlɩ  7-dekabrde  xan  Ko`k-o`zektin` 

jag‗asɩna  kelgende  og‗an  Orɩnbay  biydin`  elshileri  kelip,  Orɩnbay  biydin`  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ 

qaraqalpaqlardɩn`  mang‗ɩt  ha`m  qɩpshaq  urɩwlarɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩna  bag‗ɩng‗anlɩg‗ɩn  bildiredi. 

Muxammed Raximxan  olardɩn`  tilegin  qabɩl alɩp,  olar  Ko`k-o`zek  penen  SHɩlpɩq  aralɩg‗ɩndag‗ɩ 

jerlerge  qonɩslasadɩ.  Orɩnbay  biy  menen  Erdan  biyge  Ko`kko`z  biyde  qosɩladɩ  ha`m  o`z 

biyligindegi qaraqalpaqlardɩ ko`shirip alɩp keledi. Qalg‗an biyler Maman, Esengeldi ha`m Toqta 

Polat  biyler  Xiywa  xanɩna  bag‗ɩnbay,  qazaq  xanɩna  qurallɩ  ja`rdem  ko`rsetiwin  o`tinish  etedi. 

Biraq  olardɩn`  o`tinishi  orɩnlanbay  qaladɩ.  1810-jɩlɩ  dekabr  ayɩnɩn`  aqɩrlarɩnda  Xiywa  xanɩ  u`sh 

mɩn` a`skeri menen bag‗ɩnbay atɩrg‗an Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` bekinisine jetip keledi. Usɩ 

atlanɩsta qaraqalpaqlardan Aydos, Keshenek ha`m Orɩnbay biyler elshilik xɩzmetin atqaradɩ. Olar 

bul  qaraqalpaqlardɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  quramɩna  o`tiwge  ha`m  ol  jerdegi  qaraqalpaqlarg‗a 

qosɩlɩwg‗a  u`gitlegen.  Usɩlayɩnsha  bo`lingen  son`  qalg‗an  bo`limi  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  quramɩna 

o`tedi. Muxammed Raxim xan Aydos biy menen Aymurza biylerge Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩn 

bag‗ɩndɩrɩwg‗a  ko`rsetken  ja`rdemi  ushɩn  sɩylɩq  beredi.  Al,  Maman  biyden  basqa  Jan`ada`rya 

qaraqalpaqlarɩnɩn`  biylerine  o`z  urɩwlarɩn  basqarɩw  ushɩn  jarlɩq  beredi.  Maman  tuwralɩ  xalɩq 

arasɩnda ju`da` ko`p tariyxɩy mag‗lɩwmatlar bar.  

Solay  etip,  qaraqalpaqlardɩn`  Jan`ada`rya  boyɩnda  otɩrg‗an  bo`legi,  Aral  ten`izinin` 

jag‗alarɩnda,  A`miwda`ryanɩn`  eteklerinde  otɩrg‗an  barlɩq  qaraqalpaqlar  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn` 

qaramag‗ɩna  o`tti.  Bul  jag‗day  Xiywa  xanlarɩ  ta`repinen  jawlap  alɩw  na`tiyjesinde  bolsa  da 

burɩnnan  usɩ  jerde  jasap  atɩrg‗an  qaraqalpaqlardɩn`  da  bir  aymaqqa  birlesiwinde  a`hmiyetli  is 

boldɩ.

 

Qaraqalpaqlar  menen  awqamlas  bolɩwg‗a  talpɩng‗an  To`remurat  suwpɩ  Jan`ada`rya  ha`m 

Aral  boyɩ  qaraqalpaqlarɩnɩn`  quwatlawɩnan  ayɩrɩlɩp  qalg‗an  son`  onɩn`  a`skeriy  ku`shi  a`zzilep 

qaladɩ  ha`m  kelesi  jɩlɩ  bir  neshe  ma`rtebe  atlanɩslardan  keyin  1811-jɩlɩ  Qon`ɩrat  qalasɩ 

Muxammed  Raxim  a`skerleri  ta`repinen  basɩp  alɩng‗an.  Onnan  keyin  To`remurat  suwpɩ 

o`ltirilgen. 

Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` A`miw jag‗alarɩna Xiywa xanlɩg‗ɩ quramɩna o`tiwi menen Xiywa 

xanlɩg‗ɩnɩn` bir orayg‗a biriktiriliwi ha`m qaraqalpaqlardɩn` birigiwi iske asɩrɩladɩ. 

 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1  Muxammed  A`min  inaq  ha`kimiyattɩ  qolg‗a  alg‗an  son`  qaraqalpaqlardɩn`  qaysɩ  urɩwlarɩ 

Xiywa xanlɩg‗ɩna ko`ship o`tken? 

2  Esengeldi  biy,  Qurbanbay  biy,  Amanqul  biy  ha`m  G‗ayɩp  bahadɩrlar  kimnin`  sadɩq 

xizmetkeri bolg‗an? 

3  Muxammed  A`min  inaq  kimdi  quwatlap,  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  jasawshɩ  qaraqalpaqlardɩn` 

ha`kimi da`rejesine ko`tergen? 

4  1795-jɩldan baslap Eltuzer xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartqan ko`terilis basshɩsɩn anɩqlan`? 

5  XIX  a`sirdegi  qaraqalpaqlar  haqqɩnda  ko`plep  mag‗lɩwmatlar  jazɩp  qaldɩrg‗an  Xiywa 

tariyxshɩsɩn anɩqlan`? 

6  1810-jɩlɩ  dekabr  ayɩnɩn`  aqɩrlarɩnda  Xiywa  xanɩ  u`sh  mɩn`  a`skeri  menen  kimlerge  ha`m 

qanday maqsette ju`ris qɩlg‗an? 

7  Qon`ɩrat  qalasɩ  qashan  Muxammed  Raxim  a`skerleri  ta`repinen  basɩp  alɩng‗an  ha`m 

To`remurat suwpɩ o`ltirilgen? 

 

§7. XIX A`SIRDEGI QARAQALPAQLARDƖN` JA`MIYETLIK DU`ZIMI HA`M 

SOTSIALLƖQ JAG‘DAYLARƖ. 

 

XIX a`sirde qaraqalpaqlardɩn` ja`miyetlik du`zilisinin` tiykarɩn feodallɩq ha`m patriarxallɩq 

feodallɩq  qatnaslar  quradɩ.  Urɩwshɩlɩqtɩn`  qaldɩqlarɩ  ele  ku`shli  bolsada,  urɩw  o`zinin`  da`slepki 

ma`nisin joytqan.

 

Qaraqalpaqlar  tiykarɩnan  diyqan  xalɩq  bolg‗anlɩqtan,  diyqanshɩlɩq  qaraqalpaqlar 

xojalɩg‗ɩnda  baslɩ  rol  tutqan.  Olar  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  quramɩnda  A`miwda`ryanɩn`  ayag‗ɩnda 

da`ryanɩn`  eki jag‗alɩg‗ɩnda ornalasqan. Da`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar Qon`ɩrat 

penen Xojelɩ aralɩg‗ɩndag‗ɩ SHomanay kanalɩnɩn` boyɩnda, bir bo`limi Qon`ɩrat qalasɩ a`tirapɩnda 

da`rya  jag‗alɩg‗ɩnda  ma`kanlag‗an.  Da`ryanɩn`  on`  ta`repindegi  qaraqalpaqlar  Ko`ko`zek, 

Kegeyli kanallarɩ ha`m onnan tarmaqlang‗an mayda japlar boylarɩnda, A`miwda`rya jag‗asɩnda, 

Qusqanatawdɩn` a`tiraplarɩna da jaylasqan. 

A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar elatɩnɩn` orayɩ SHɩmbay, al da`ryanɩn` 

shep jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ orayɩ Qon`ɩrat qalasɩ bolg‗an. 

SHɩmbayg‗a  qaraqalpaqlardɩn`  on`  jag‗alɩqtag‗ɩ  aymag‗ɩnɩn`  A`miwda`ryanɩn`  ten`izge 

quyar  jerinen  Sultan  Uays  tawg‗a  shekemgi  bo`limi  tiyisli  bolg‗an.  Qon`ɩratqa  O`giz  ha`m 

Qɩyatjarg‗an  kanallarɩ  menen  birge  A`miwda`rya  deltasɩnɩn`  shep  jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ  barlɩq 

aymaqlar kirgen. 

Xalɩq  iri  jer  iyeleri,  sharwalar,  baylar,  ekinshiden  baylarda  jallanɩp  xizmet  etip  ku`n 

ko`rgen ka`mbag‗allar bolg‗an. 

Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  jer  xang‗a  tiyisli  bolɩp,  onɩ  qaraqalpaqlardɩn`  urɩw  ha`m  qa`wimlerine 

xan  ta`repinen  paydalanɩwg‗a  berilgen  dep  esaplag‗an.  Is  ju`zinde  bul  jerlerdin`  en`  jaqsɩ 

bo`limlerin qa`wimlerdin` ha`m urɩwlardɩn` basshɩlarɩ o`zlestirip alg‗an. 

Qaraqalpaqlar  jasag‗an  aymaqlar  Xiywa  xanlɩg‗ɩndag‗ɩ  jerlerge  iyelik  etiw  ta`rtibine 

sa`ykes u`sh formag‗a iye bolg‗an: ma`mleketlik jerler, mu`lklik jerler, waqɩm jerler.

 

Ma`mleketlik  jerler  degende  tiykarɩnan  bul  jerler  ma`mleket  ta`repinen  diyqanlarg‗a 

ijarag‗a  berilgen.  Ijara  to`lemi  retinde  jerden  o`ndirilgen  o`nimnin`  bir  bo`limi  ma`mleketke 

o`tkerilgen.  Mu`lklik  jerler  degende  bunda  jer  iyesinin`  jeke  mu`lki  esaplang‗an.  Waqɩm  jerler 

degende  meshit  ha`m  medreselerge  yaki  basqa  da  diniy  mekemelerge  sawg‗a  etilgen  jerler 

tu`siniledi. 

XIX  a`sirde  qaraqalpaqlar  arasɩnda  lawazɩmlɩ  adamlar:  biyler,  atalɩqlar,  begler  begi, 

qazɩlar,  raisler,  muraplar,  xan  a`skerinde  xizmet  etip  ko`zge  tu`skenler,  sonday-aq  diniy 

ruwxanɩylar, molla, axun, iyshanlar iri jer iyeleri bolg‗an. 

Iri  jer  iyelerinin`  ko`lemi  sheklenbegen  mug‗darda  bolg‗an.  Mɩsalg‗a  XIX  a`sirdin` 

ortalarɩnda  ag‗a  biy  Erejeptin`  495  tanap  jeri  bolg‗an.  Usɩ  menen  bir  waqɩtta  qarapayɩm 

diyqanlardɩn` jeri 1-2 tanap ko`leminde bolg‗an. 

Jersiz diyqanlar da ko`p bolg‗an. Olar iri jer iyelerinin` jerinde diyqanshɩlɩq etip jer iyesine 

ijara haqɩ to`legen. 

XIX a`sirdin` 1-yarɩmɩnda qaraqalpaqlardɩn` ha`kimshilik en` joqarɩ lawazɩmɩ biy bolg‗an. 

Biylik  lawazɩmɩ  xan  ta`repinen  belgilengen.  Biydin`  wazɩypasɩna  o`zinin`  biyligindegilerden 

salɩq  jɩynaw,  tartɩs  ma`selelerdi  sheshiw,  sud  islerin  alɩp  barɩw  isleri  kirgen.  Urɩwlar  ha`m 

qa`wimler arasɩnda tartɩs, daw-ja`njellerdi xannɩn` o`zi sheshken. 

Biyler  o`z  urɩwɩnɩn`  ishinde  aqsaqallar  ha`m  urɩwdɩn`  basqa  da  ataqlɩ  adamlarɩ  menen 

ma`sla`ha`tlesip ken`esler o`tkerip turg‗an. 

Biylerdin`  arasɩnan  shɩqqan  xang‗a  sadɩq  el  basqarɩwda  uqɩplɩlɩg‗ɩ  menen  ko`zge  tu`sken 

biylerge xan ta`repinen ken` huqɩqlar berilgen. 

Qaraqalpaqlar arasɩnda murab ta a`hmiyetli xɩzmet atqaratug‗ɩn lawazɩmlardan bolg‗an. Ol 

diyqanshɩlɩq  ushɩn  za`ru`rli  bolg‗an  suwdɩ  retlestirip  beriwshi  adam  bolg‗an.  Ol  jasalma  tu`rde 

suwg‗arɩwg‗a  tiykarlang‗an  diyqanshɩlɩq  penen  shug‗ɩllanɩwshɩ,  suwɩ  kemtar  Qaraqalpaqstan 

jag‗dayɩnda  pu`tkil  diyqanshɩlɩqqa  basshɩlɩq  etiw  menen  ten`  bolg‗an.  Qaraqalpaqlar  arasɩnda 

ken`nen  taralg‗an  maqalda  «A`ken`  murab  bolg‗ansha-jerin`  oy  bolsɩn»  dep  muraplardɩn` 

a`hmiyeti ko`rsetilgen. 

Murablar  kanallardɩ  tazalaw,  suwg‗arɩw  tarmaqlarɩn  qurɩw  ha`m  qayta  du`zetiw  islerine 

basshɩlɩq etken. 

Qaraqalpaqlar arasɩnda sud islerin qazɩlar ju`rgizgen. Qazɩlar a`dette joqarɩ bilimli adamlar 

arasɩnan belgilenetug‗ɩn  bolg‗an. Qazɩlar menen raislar nɩzamlardɩn` orɩnlanɩp barɩwɩn, sonday-

aq xalɩq turmɩsɩnda islam dini normalarɩnɩn`, sha`riyattɩn` orɩnlanɩwɩn baqlap barg‗an. 

Ruwxaniylar ulɩwma xalɩqtɩn` ruwxɩy du`nyasɩnɩn` talaplarɩna xɩzmet etken. Xalɩq arasɩnda 

islam dininin` ideyalarɩn taratqan. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1  Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ jerlerge iyelik etiw ta`rtibine sa`ykes qanday tu`rlerin bilesiz? 

2  XIX a`sirdin` 1-yarɩmɩnda qaraqalpaqlardɩn` ha`kimshilik en` joqarɩ lawazɩmɩn aniqlan`? 

3  Qaraqalpaqlar arasɩnda murab lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqaratug‗ɩn bolg‗an?  

4  Islam dini normalarɩ - sha`riyattɩn` orɩnlanɩwɩn qanday lawazɩmlar arqalɩ baqlap barɩlg‗an? 

5  Jersiz diyqanlar qalayɩnsha tirishilik etken? 

6  Ma`mleketlik jerler degende qanday jerlerdi tu`sinesiz? 

 

§8. DIYQANSHƖLƖQ, SHARWASHƖLƖQ, BALƖQSHƖLƖQ, O`NERMENTSHILIK HA`M 

SAWDA. XIYWA XANLƖG‘ƖNƖN` SALƖQ SIYASATƖ. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  tumɩsɩnda  diyqanshɩlɩq  xojalɩqtɩn`  en`  baslɩ  orɩnlarɩnɩn`  birin  iyelegen. 

Xalqɩmɩzdɩn` arasɩnda: «Diyqanshɩlɩq biri bes, sharwashɩlɩq og‗an es»- degen so`z bar. Xalqɩmɩz 

a`zelden da`rya jag‗alarɩn iyelep diyqanshɩlɩq islep ku`neltken.

 

Qaraqalpaqlar  XIX  a`sirdin`  birinshi  yarɩmɩnda  u`lken  diyqanshɩlɩq  maydanlarɩn  ju`zege 

keltirgen. Olar uzɩnlɩg‗ɩ birneshe kilometrge jetetug‗in jan`a kanallar qazg‗an. Usɩ kanallar arqalɩ 

partaw  jerlerge  suwlar  aparg‗an.  Qalɩn`  tog‗aylardɩ  da  jan`a  jap-salmalar  qazɩw  arqalɩ  jan`a 

diyqanshɩlɩq  maydanlarɩna  aynalldɩrg‗an,  zu`ra`a`ti  kem,  qurg‗aq  ha`m  batpaqlɩq  jerlerdi  islep, 

onɩ  kelege  keltirgen.  XIX  a`sirde  qazɩlg‗an  SHomanay  ha`m  SHan`lɩ  basɩw  kanallarɩ  usɩnday 

jan`a jerlerdi o`zlestiriwge arnap qazɩlg‗an kanallardan bolg‗an. 

Jan`a  jerlerdi  o`zlestiriw  islerine  Xiywa  xanlarɩ  da  u`lken  a`hmiyet  bergen.  Muxammed 

Raxim  xan  da`wirinde  (1806-1825)  en`  u`lken  kanallardɩn`  biri  Qɩlɩsh-Niyazbay  kanalɩ 

qurɩlg‗an.  Ol  Gu`rlennin`  qubla  ta`repinen  ag‗ɩp  o`tken.  Allaqulɩ  xan  (1825-1842), 

Seydmuxammed  xan  (1856-1864)  da`wirlerinde  de  Qaraqalpaqstan  jerlerinde  ko`plegen  jan`a 

irrigatsiyaliq qurɩlɩslar qurɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩn  ko`rgen  sayaxatshɩlar  olardɩn`  ju`da`  miynet  su`ygishligi 

haqqɩnda mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. Olardɩn` mag‗lɩwmatlarɩna sa`ykes Qaraqalpaqstannɩn` 

en`  arqa  ta`repinen  baslap  xanlɩqtɩn`  tu`slik  ta`repine  shekemgi  u`lken  kanallardɩ  qurɩwg‗a 

qaraqalpaqlar da qatnasqan. 

A`miwda`rya  eteklerinde  izertlew  ju`rgizgen  A.Kaulbarstɩn`  mag‗lɩwmatɩ  boyɩnsha  ha`r 

ku`ni qazɩw islerine 100 mɩn`day adam qatnasqan. 

Bul  da`wirde  A`miwda`ryada  suw  ju`da`  tasqɩn  bolg‗an.  Suwdɩn`  tek  g‗ana  tamtarɩslɩg‗ɩ 

emes,  al  suw  tasqɩnlarɩ  da  xalɩqtɩ  u`lken  sergizdanlɩqqa  ushɩratɩp  turg‗an.  Ha`r  jɩlɩ  u`lken 

apatshɩlɩq alɩp keliwshi jɩqqɩnlar bolɩp turg‗an. 

Usɩnday jɩqqɩnlardɩn` biri 1859-jɩlɩ SHortanbayda ju`zege keledi. Bul jɩqqɩnɩn` aqɩbetinde 

bul jerdegi diyqanshɩlɩq jerleri bir neshe jɩl dawamɩnda suw astɩnda qalg‗an. 

Usɩnday  payda  bolɩp  turg‗an  jɩqqɩnlardɩn`  ha`m  suwsɩzlɩqlardɩn`  aldɩn  alɩw  ko`plegen 

miynetlerdi  talap etken.  Bul  miynette, jan`a  kanallardɩ  qurɩw  ha`m  onɩ ken`eytiw  islerinde  ha`r 

bir  diyqan  qatnasqan.  Qazɩwshɩlardɩn`  qazɩw  mu`ddeti  bir-eki  ayg‗a  shekem  sozɩlatug‗ɩn 

bolg‗an. 

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  miynet  su`ygishligi  na`tiyjesinde  XIX  a`sirdin`  birinshi  shereginde 

bir qansha diyqanshɩlɩq maydanlarɩn du`zgen. Olardɩn` arasɩnan a`sirese u`sh diyqanshɩlɩq oraydɩ 

atap  o`tiwge  boladi.  Olardan:  A`miwda`ryanɩn`  shep  ta`repindegi  diyqanshɩlɩq  jerleri  Qanlɩko`l 

dep  atalɩp,  og‗an  Lawzan,  SHan`lɩ  basɩw,  SHomanay,  Qɩyat  jarg‗an  jerleri  kirgen.  Ekinshisi, 

A`miwda`ryanɩn` on` ta`repinde SHɩmbay qalasɩnɩn` arqa batɩs ta`repinde Qusxana taw ma`kanɩ 

du`zilgen.  Sonday  u`lken  diyqanshɩlɩq  rayonlarɩnɩn`  biri  ha`zirgi  Taxtako`pir  ha`m  Qarao`zek 

rayonlarɩnɩn` aymaqlarɩnan aqqan Ko`ko`zek rayoni bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardag‗ɩ  jerge  iyelik  etiw  Orta  Aziya  xanlɩqlarɩ,  sonɩn`  ishinde  XIX  a`sirdegi 

Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ feodallɩq jer iyelewshilik penen baylanɩslɩ qa`liplesip barg‗an. 

Jerlerdin` jeke adamlardɩn` qolɩnda toplanɩw jag‗dayɩ XIX a`sirlerdin` ortalarɩnda ku`sheye 

baslag‗an.  Jersiz  qalg‗an  qaraqalpaq  diyqanlarɩ  iri  jerlerge  iye  adamlarg‗a  barɩp  jerlerinin`  bir 

bo`limin  ijarag‗a  alg‗an.  Bunday  ijarashɩ  qaraqalpaq  diyqanlarɩnɩn`  sanɩ  ko`beyip  barg‗an. 

Ma`selen,  geypara  sayaxatshɩlardɩn`  ko`rsetiwinshe  Qon`ɩrattag‗ɩ  xan  jerlerinde  300  xojalɩq 

qaraqalpaqlar jumɩs islegen. 

XIX  a`sirdin`  50-jɩllarɩ  Xiywa  xanlarɩnɩn`  arxiv  mag‗lɩwmatlarɩ  boyɩnsha  qaraqalpaqlar 

diyqanshɩlɩq  ha`m  sharwashɩlɩq  penen  shug‗ɩllang‗an.  Egislik,  ko`llik,  sho`p  ha`m  adir  otlaq 

jerlerdin` mug‗dari 232603 tanap jerdi qurag‗an. 

Qaraqalpaqlar  o`z  jerlerinde  ko`plegen  da`nli  eginler  ekken.  Olardan  en`  ko`p 

tarqalg‗anlarɩnan  biyday,  arpa,  salɩ,  ju`weri,  tarɩ  esaplang‗an.  A`sirese,  qaraqalpaq  jerinde 

biydayzarlɩq  maydanɩ  ko`p  bolg‗an.  Qaraqalpaqlarda  gu`zlik  biyday  egiw  da`stu`ri  ken` 

rawajlang‗an. Mart aylarɩnan ton` jibiwden baslap arpa egilgen. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  en`  ko`p  tarqalg‗an  eginnin`  tu`ri  ju`weri  bolg‗an.  Ju`werinin`  bir 

qansha  tu`rleri  egilgen.  Olardan  boy  ju`weri,  nayman  ju`weri  ken`  tu`rde  egilgen.  Ju`werinin` 

da`ninen xalɩq awqat etip, al paxalɩnan qara mal ushɩn ot-jem retinde paydalang‗an. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  salɩ  ju`da`  joqarɩ  bahalang‗an.  Salɩ  tiykarɩnan  da`rya  jag‗alarɩnda, 

Aral  ten`izi  boylarɩnda  suw  mol  jerlerde  egilgen.  Salɩ,  a`sirese  Qon`ɩrat  qalasɩ  a`tirapɩnda 

ko`plep  egilgen.  Qaraqalpaqlar  arasɩnda  bolg‗an  rus  izertlewshileri  o`zlerinin`  jazg‗an 

ku`ndeliklerinde qaraqalpaqlarda salɩnɩn` rawajlang‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ jazɩp qaldɩrg‗an. Olardɩn` biri 

1873-jɩlɩ  qaraqalpaqlar  arasɩnda  bolg‗an  injener  A.Kaulbars  A`miwda`ryanɩn`  ko`plegen  salɩ 

atɩzlarɩn ko`rgen. Qon`ɩratta bolg‗an rusa avtorɩ Danilevskiydin` aytɩwɩnsha qaraqalpaqlar Pitnek 

qalasɩnan baslap Qon`ɩratqa shekemgi aralɩqta salɩ ekken. A. Kaulbars A`miwda`rya eteklerinde 

Aral  ten`izi  jag‗alarɩndag‗ɩ  salɩ  atɩzlarɩn  o`z  ko`zi  menen  ko`rgen.  Qaraqalpaqlarg‗a  belgili 

salɩnɩn` bir neshe sortɩ bolg‗an. 

Bulardan  basqa  da`nli  eginlerden  tarɩ,  sonday-aq  ma`sh,  gu`nji,  g‗arbɩz,  asqabaq, 

jambɩlsha, ta`rnek, piyaz, geshir ha`m basqa da da`stu`rli eginler ekken. 

A`miwda`rya  boylarɩnda  u`lken  bag‗lar  bolɩp,  olar  negizinen  qurg‗ɩn  xojalɩqlar,  bay 

adamlardɩn`  bag‗larɩ  bolg‗an.  Bul  bag‗larda  alma,  anar,  erik,  shabdal,  a`njir,  jiyde  ha`m  t.b. 

miywelerdin`  tu`rleri  o`sirilgen.  Bag‗larda  miyweli  ag‗ashlardan  tɩsqarɩ  turmɩs  ushɩn  za`ru`r 

bolg‗an ha`r tu`rli terekler egiletug‗in bolg‗an.  

Qaraqalpaqlardɩn`  ma`kanlasqan  ta`biyiy  ortalɩg‗ɩ  diyqanshɩlɩq  ushɩn  qolaylɩ  bolɩw  menen 

birge  sharwashɩlɩq  ushɩnda  qolaylɩ.  Da`rya  ha`m  kanallar,  salmalar  boylarɩnda  Aral  ten`izi 

jag‗alarɩnda, ko`llerde pishenzarlɩq ha`m basqa da mallar ushɩn jug‗ɩmli ot-jem o`sse, dalan`lɩqlar 

jantaq, sora, maysa h.t.b. sho`plerge bay bolɩp sharwashɩlɩq ushɩn ju`da` qolaylɩ bolg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  sharwashɩlɩg‗ɩnɩn`  ko`shpelilerdin`  sharwashɩlɩg‗ɩnan  ayɩrmashɩlɩg‗ɩ  - 

bunda  sharwashɩlɩq  diyqanshɩlɩq  penen  qatar  bir-biri  menen  baylanɩslɩ  ju`rgizilgen.  Bunda  iri 

qaramal o`siriwdi baslɩ orɩndɩ atqarg‗an. Iri qara mallar diyqanshɩlɩqta ku`sh-ko`lik rolin atqarsa, 

ekinshi  jag‗ɩnan  diyqanshɩlɩq  o`nimleri  -  ju`weri  paqallarɩ-shɩn`girigi,  biyday  ha`m  salɩ  sabanɩ, 

jon`ɩshqa- mallarg‗a ot-jem ushɩn o`sirilgen. Mallarg‗a jem retinde ju`weri-arpa, sulɩ da`nleri de 

berilgen. Qaramal o`siriwshilik tikkeley diyqanshɩlɩq penen baylanɩslɩ bolg‗an. 

Qaraqalpaqlar iri qaramallardɩ ku`sh-ko`lik retinde paydalanɩw menen birge olardɩn` su`tin, 

go`shin awqatlɩq zat retinde paydalang‗an, terisinen ayaq kiyimler, qayɩslar jasag‗an. 

Qaraqalpaqlar  iri  qaramal  o`siriwshilik  boyɩnsha  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  baslɩ  roldi  atqarg‗an. 

Olar  qaramaldɩ  topar  retinde  ishki  bazarɩn  toltɩrɩp,  Xiywa  bazarlarɩna  da  shɩg‗arg‗an. 

Qaraqalpaqlar o`sirgen qaramallar iri ha`m qarɩwlɩ bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa bazarɩnda o`timli 

bolg‗an. 

Bulardan basqa qoy-eshki o`siriwshilik te ken` taralg‗an bolɩp, bunɩ qaramal asɩraw menen 

birge  qatar  alɩp  barɩlg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  jaylawɩ  tar  bolg‗anlɩg‗ɩ  sebepli  qoy-eshkini 

ko`shpeli sharwalarg‗a salɩstɩrg‗anda az o`sirgen. 

1869-jɩlg‗ɩ  mag‗lɩwmatlarg‗a  qarag‗anda  Tallɩq  boyɩ  qaraqalpaqlardɩn`  qostamg‗alɩ, 

ashamaylɩ,  qɩyat,  balg‗alɩ  urɩwlarɩnɩn`  3260  iri  qara  malɩ,  1018  qoyɩ,  Aqqala  a`tirapɩndag‗ɩ 

qoldawlɩ, teristamg‗alɩ, man`g‗ɩt, qɩpshaq urɩwlarɩnɩn` 4345 iri qara malɩ, 5221 qoyɩ bolg‗an. 

Usɩnɩn`  menen  birge  tag‗ɩ  bir  hu`jjette  qaraqalpaqlardɩn`  saqlag‗an  mallarɩnɩn`  sanɩ 

keltiriledi.  Bul  da`wirde  bay  adamlar  mallarɩnɩn`  sanɩ  keltirilgen,  bir  sɩyɩrɩ  da  bolmag‗an 

xojalɩqlar ko`p bolg‗an. 

Qaraqalpaqlarda jɩlqɩshɩlɩq ta ken` tarag‗an. Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda at on` qa`dirli mu`lk 

esaplang‗an.  Ha`r  bir  xojalɩqtɩn`  o`zinin`  atɩ  ha`m  eshegi  bolg‗an.  Olar  ku`sh-ko`lik  ha`m 

transport xɩzmetin atqarɩw menen birge attɩn` su`tin, go`shin awqatlɩq zat retinde paydalang‗an. 

Qaraqalpaqlarda  atlardɩn`  bir  neshe  tu`rli  tuqɩmlarɩ  o`sirilgen.  Olardan  yabɩ.  arg‗ɩmaq,  bedew, 

bug‗dal ha`m t.b 

Qaraqalpaqlar  oyɩn  zawɩqlarda  toy-merekelerde  kewil  ko`teriw  maqsetinde  atlardɩ 

jarɩsqa  salg‗an,  atlar  mingen,  shabandozlar  ɩlaq tartɩsqan. Ju`yrik  atlardɩ  basqa  atlardan 

bo`lek, arnawlɩ adamlarg‗a seyislerge baqtɩrg‗an. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  tu`yeshilik  te  bolg‗an,  biraq  olar  az  mug‗darda  bolg‗an. 

Tu`yeni barlɩq xojalɩqlar o`sirmegen. 

Qaraqalpaq  sharwalarɩ  ha`r  jɩlɩ  xanlɩqqa  zakat  to`legen.  Zakat  kuren  boyɩnsha 

o`ndirilgen.  Kurenler  qaraqalpaq  sharwalarɩnɩn`  dizimi  du`ziletug‗ɩn  ha`m  zakattɩn` 

esap  kitabɩn  alɩp  saqlaytug‗ɩn  qorg‗an  tu`rindegi  jaylarɩ  bolg‗an.  Kurenler  urɩw 

aqsaqalɩ,  ha`meldarlar  atɩ  menen  atalg‗an.  XIX  a`sirde  Xojeli  a`tirapɩndag‗ɩ  kuren, 

Aqqaladag‗ɩ  Beglerbegi  menen  Maxmud  atalɩq  kureni,  Oraz  atalɩq  kureni, 

Da`wqaradag‗ɩ  Ernazar  atalɩq  kureni  ha`m barlɩg‗ɩ 13 kuren bolg‗an. Bul kurenler  tuwralɩ 

mag‗lɩwmatlar Xiywa ma`mleketlik arxivinde saqlang‗an.  Qaraqalpaqlar jasag‗an rayonlar 

sharwashɩlɩq  penen  shug‗ɩllanɩwg‗a  ju`da`  qolaylɩ  bolg‗an.  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  arxivlik 

hu`jjetlerinde  qaraqalpaqlardɩn`  saqlag‗an  mallarɩnɩn`  sanɩ  to`mendegishe  keltiriledi.  Ma`selen, 

Bekmurat  axun  Alɩmbay  ulɩ  20  sɩyɩr,  Oraz  zerger  Turɩmbay  zerger  ulɩ  75  sɩyɩr,  Ermuxammed 

Ɩslɩqbay ulɩ 69 sɩyɩr, Qulɩm Ma`tibay ulɩ 63 sɩyɩr, Besimbay Jɩlgeldibiy ulɩ 128 sɩyɩr, 64 qoy ha`m 

tag‗ɩ  basqa  da  saqlag‗an  mallarɩnɩn`  dizimi  ko`rsetilgen.  Bul  mag‗lɩwmatlarg‗a  qarag‗anda 

Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasag‗an qaraqalpaqlar arasɩnda ju`da` ko`p bay adamlardɩn` bolg‗anlɩg‗ɩnan 

derek beredi. 

Qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩndag‗ɩ  en`  a`hmiyetli  xojalɩq  tarawlarɩnɩn`  biri  balɩqshɩlɩq 

bolg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  XIX  a`sirdegi  jasag‗an  ta`biyiy  ha`m  ekologiyalɩq  jag‗dayɩ 

balɩqshɩlɩqtɩn`  rawajlaniwɩna  ken`  mu`mkinshilik  tuwdɩrɩp  bergen.  Balɩqshɩlɩq  penen  Aral 

ten`izinin`  jag‗alarɩndag‗ɩ  ko`llerde  shug‗ɩllanɩwg‗a  ken`  mu`mkinshilik  bolg‗an.  Orɩs 

sayaxatshɩlarɩnɩn`  bergen  jazba  mag‗lɩwmatlarɩna  qarag‗anda  ha`r  jɩlɩ  muz  qataman  degenshe 

A`miwda`rya  boylap  Da`wqara  jerlerinen  SHarjaw  ta`repke  qarap  balɩq  salɩng‗an  qayɩqlar 

jiberilip turɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn` negizgi awqatlarɩnɩn` bir qatarɩ balɩqtan tayarlang‗an. 

Balɩqshɩlɩq  penen  negizinen  qaraqalpaqlar,  qazaqlar  shug‗ɩllanɩp,  olar  ko`binese  Aralda 

Moynaq,  Terbenbes,  Aqpetkey,  Qarateren`,  Tazbesqum,  Ayɩrsha  atawlarɩnda  jasawshɩlar  bolɩp, 

olar diyqanshɩlɩq penen birge Erjanataw, U`rge, Qarajar ha`m basqa da ko`plegen atawlar ha`m 

ko`llerde  balɩqshɩlɩq  ka`sibin  qatar  ju`rgizgen.  Olar  ushɩn  balɩqshɩlɩqtɩn`  negizgi  deregi  Aral 

ten`izi,  Quwanɩshjarma,  Da`wqara,  Qon`ɩrat,  Qarateren`  ha`m  basqa  da  ko`p  sanlɩ  ko`ller 

bolg‗an. 

Rus  izerllewshisi  I.N.Bogdanov  Qaraqalpaqstan  jerlerindegi  bir  neshe  balɩqshɩlɩq 

rayonlarɩn  ko`rsetip  beredi.  Olardɩn`  arasɩnda  No`kis  ha`m  Xojeliden  baslap  A`miwda`ryanɩn` 

eki jag‗asɩ boylap Qɩpshaqqa shekemgi jerler bar. Bul jerde ju`da` hasɩl balɩqlar bolg‗an: su`wen, 

jayɩn,  sazan  ha`m  basqa  da  balɩqlar  awlang‗an.  Ekinshi  orɩn:  No`kis  qalasɩnan  baslap  Aral 

ten`izine  shekem,  Aral  ten`izinin`  o`zi  u`lken  balɩqshɩlɩq  ma`kanɩ  bolg‗an.  Sonday-aq  U`lken 

da`rya,  Kishkene  da`rya  ha`m  Tallɩq.  A`miwda`ryanɩn`  bul  bo`legi  balɩqlardɩn`  anasɩ  bolg‗an. 

U`shinshi u`lken balɩqshɩlɩq ma`kanɩ bul Quwanɩshjarma, Da`wqara, Qara teren` ha`m Jan`asuw 

boylarɩ, sonday-aq balɩqshɩlɩqtɩn` oraylarɩ Qon`ɩrat ko`l ha`m Qara teren` bolg‗an.

 

Balɩqshɩlɩq  ma`kanlarɩ  a`sirese,  ha`zirgi  Moynaq  rayonɩnɩn`  aymag‗ɩnda  ju`da`  ko`p 

bolg‗an.  Balɩqshɩlɩq  penen  qaraqalpaqlar,  arallɩ  o`zbekler,  qazaqlar  shug‗ɩllang‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  Qɩyat,  Qon`ɩrat,  Mu`yten  urɩwlarɩ,  a`sirese  balɩqshɩlɩq  penen  ko`birek 

shug‗ɩllang‗an.  Qaraqalpaq  shayɩrlarɩnɩn`  shɩg‗armalarɩnda,  xalɩq  da`stanlarɩnda  ha`m 

an`ɩzlarɩnda  balɩqshɩlɩqqa  baylanɩslɩ  ju`da`  ko`plegen  mag‗lɩwmatlar  bar.  Ma`selen,  qaraqalpaq 

xalqɩnɩn` 

ullɩ 

shayɩrɩ 

bolg‗an  Berdaq  shayɩr  qaraqalpaqlardɩn`  balɩqshɩlɩq  penen 

shug‗ɩllang‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmat beriwshi ko`plegen qosɩqlar jazɩp qaldɩrg‗an. 

Qaraqalpaqlar  Aral  ten`izi  boylarɩnda  balɩqshɩlɩq  penen  shug‗ɩllanɩp,  balɩq  awlawdɩn` 

sheber ustalarɩ bolɩp jetisken. Olar balɩq o`nimlerin bazarlarg‗a aparɩp satɩp otɩrg‗an. Balɩqshɩlɩq 

xalɩqtɩn`  ku`n  ko`risinin`  bir  deregi  bolg‗an.  Sonlɩqtan  da  xalɩqta  «u`sh  ay  shabag‗ɩm»  degen 

naqɩl so`z sonnan kelip shɩqqan. 

Qaraqalpaqlar  balɩq  awlawda  ko`p  g‗ana  balɩq  awlaw  qurallarɩ  ha`m  a`sbaplardɩ 

paydalang‗an. Olar aw, jɩlɩm, qarmaq, baspay, shanɩshqɩ, qaza, ilme ha`m basqa da qurallardan 

paydalanɩp, balɩq awlag‗an. Balɩq awɩnda tiykarg‗ɩ transport qayɩq bolg‗an. 

XIX a`sirde A`miwda`rya to`meninde ha`r jɩlɩ awlanatug‗ɩn balɩq 50 mɩn` pudtɩ qurag‗an. 

Bul  awlanatug‗ɩn  balɩqlar  Qon`ɩrat,  Xojeli,  SHɩmbay,  Qɩlɩsh  qaladag‗ɩ  (Da`wqara)  balɩq 

bazarlarɩna tu`sken. Ha`r jɩlɩ A`miwda`rya qatqang‗a shekem SHarjawg‗a  150 den 300 kemege 

deyin sazan, ɩlaqa, su`wen, bekire balɩqlari jo`netilip otɩrg‗an. 

Qaraqalpaqlarda  XIX  a`sirde  o`nermentshilik  ken`  tu`rde  rawajlang‗an.  Sebebi  turmɩstɩn` 

o`zi  xalɩqtɩn`  a`sirler  boyɩ  kiyatɩrg‗an  o`nermentshilik  tu`rlerin  jetilistirip  barɩwdɩ  talap  etken. 

Qaraqalpaqlarda  sheber  ustalar  bolɩp,  olar  xojalɩq  turmɩsɩ  ushɩn  kerek  bolg‗an  zatlardɩ  islep 

shɩg‗arg‗an. Olardɩn` turmɩsɩnda temirden ha`r tu`rli buyɩmlar isleytug‗ɩn ustalarɩ derlik ha`r bir 

qala  ha`m  awɩllarda  bolg‗an.  Sonday-aq  bas  kiyim  tigetug‗ɩn  malaqayshɩlar,  ayaq  kiyim 

tigetug‗ɩn  etikshiler,  ton  isleytug‗ɩn tonshɩlar, ha`r tu`rli sulɩw buyɩmlardɩ isleytug‗ɩn zergerler, 

kiyiz basatug‗ɩn shapshɩlar ha`r bir awɩl ha`m qalada ko`p bolg‗an. Olar xalɩqtɩn usɩ buyɩmlarg‗a 

bolg‗an  talabɩn  qanaatlandɩrg‗an.  Sonɩn`  menen  qaraqalpaqlarda  ha`r  tu`rli  keramikalɩq  ɩdɩslar 

islep shɩg‗arɩw da en jayg‗an. Bunday gu`zeler islep shɩg‗arɩw u`lken qalalarda rawaj tapqan. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  o`nermentshilik  islerine  qon`sɩ  o`zbek  o`nermentshilik  da`stu`rleri 

ta`sir  etken.  Dereklerdin`  mag‗lɩwmatlarɩ  boyɩnsha  o`tken  a`sirdin`  ortalarɩnda  Xiywa 

xanlɩg‗ɩnda o`nermentshiliktin` 27 tu`ri bolg‗an. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  o`nermentleri  SHɩmbay,  Qon`ɩrat,  Xojeli  qalalarɩnda  ko`p  bolg‗an. 

Ma`selen,  SHɩmbay  qalasɩnda  temirshilerdin`,  ag‗ash  ustalarɩnɩn`,  kiyiz  basɩwshɩlardɩn`, 

zergerlerdin`,  boyawshɩlardɩn`,  gu`lalshɩlardɩn`,  toqɩmashɩlardɩn`  arnawlɩ  ustaxanalarɩ  bolg‗an. 

Qaraqalpaqlarda o`nermentshilik atadan balag‗a o`tip otɩrg‗an. Olar usɩ ustaxanalarɩnda bir neshe 

sha`kirtler  tayarlag‗an.  SHa`kirtlikke  12-13  jastan  baslap  alɩng‗an.  Olar  ustazɩnɩn`  pa`tiyasɩn 

alg‗ang‗a  shekem  ustazɩnɩn`  ustaxanasɩnda  jumɩs  islegen.  A`dette  o`nermentlerdin` 

ustaxanalarɩnda  3-4  adam  jumɩs  islegen.  Bul  ustaxanalar  du`kan  dep  atalɩng‗an.  Bunda 

paydalanatug‗ɩn temir qurallardɩ ustalardɩn` o`zleri jasag‗an, bir bo`limin Xiywadan, Buxaradan, 

Tashkentten yamasa Rossiyadan alɩp kelgen. 

 

Qaraqalpaqlar arasɩnda arnawlɩ shoyɩnshɩ awɩllarɩ bolg‗an. 

 

SHoyɩnnan  ha`r  tu`rli  xojalɩq  zatlarɩn  islep  shɩg‗arg‗an.  Olardan:  qazanlar,  baltalar, 

qumg‗anlar ha`m usɩg‗an usag‗an zatlar bolg‗an. SHoyɩnshɩlar da atadan balag‗a o`tip otɩrg‗an. 

Onɩn` piri ha`zireti Dawɩt esaplang‗an. 

 

XIX    a`sirde  zergerlik  isleri  rawajlang‗an.  Zergerler  negizinen  hayal-qɩzlar  bezeniw 

zatlarɩn,  conday-aq  attɩn`  er-turmanlarɩn  islegen.  Zergerlerdin`  islegen  zatlarɩ  negizinen 

gu`misten ha`m altɩnnan islengen. 

 

XIX  a`sirde Aral ten`izinin` boyɩnda jasag‗an Arzɩmbet zergerdin` atɩ tariyxɩy dereklerde 

ushɩrasadɩ.  Onɩn`  jasag‗an  jeri,  Terbenbes  awɩlɩ  balɩqshɩlɩq,  sharwashɩlɩq,  diyxanshɩlɩq  penen 

ku`neltken.  Onɩn`  qolɩnan  qaraqalpaqlardɩn`  en`  a`jayɩp  kiyimi  bolg‗an  sa`wkele  islengen.  Bul 

qaraqalpaq  hayallarɩnɩn` kiyetug‗ɩn en` eski kiyimlerinen bolg‗an. Zergerler ha`r tu`rli zatlardɩ: 

sɩrg‗a, bilezik, giltbaw, ju`zik, ha`ykel, o`n`irmonshaq, tu`yme, tumarsha islep bazarlarg‗a aparɩp 

satqan. 

 

Ha`r  bir  zerger  ushɩn  kerekli  bolg‗an  qural-saymanlar  bolg‗an.  Olar:  to`s,  ko`rik, 

sho`kkish,  u`sh  qɩrlɩ  egew,  qashaw,  qɩsqɩsh,  iskenje,  sɩmtarash,  teskish,  keskish,  temir  kesew, 

da`neker, kepkir ha`m basqa da ko`plegen zatlar. 

 

Zergerler  ɩdɩs-buyɩmlardɩ  islewde  gu`misten  ken`  paydalang‗an.  Sonɩn`  menen  birge 

altɩnnan da paydalanɩp, ol altɩn jalatɩw dep atalɩng‗an. 

 

Qaraqalpaqlarda  ha`r  tu`rli  qural-saymanlardɩ,  at-arbalar,  eshek-arbalar  ha`m  basqa  da 

buyɩmlardɩ isleytug‗ɩn  ustalar ha`  bir  awɩlda ha`m qalada  bolg‗an.  Olardɩn`  miynetisiz  xalɩqtɩn` 

ku`n  ko`riwi  qɩyɩn  bolg‗an.  Sonday-aq  jer  isleri  ushɩn  kerek  bolg‗an  gu`nde,  mala,  shɩg‗ɩr 

isleytug‗ɩn  ustalar  bolg‗an.  Ustalardɩn`  tu`rleri  ha`m  olar  sog‗atug‗ɩn  zatlardɩn`  tu`rleri  ko`p 

bolɩp,  toqɩmashɩlɩq  zatlarɩn  solardɩn`  ishinde  qozaq,  o`rmek,  shɩg‗ɩrɩq,  u`y  turmɩsɩnda 

paydalanatug‗ɩn tabaq, qasɩ ha`m basqa da zatlar ken` tu`rde islep shɩg‗arɩlg‗an. Geypara ustalar 

xalɩqtɩn` muzɩkalɩq a`sbaplarɩn: qobɩz, duwtar islep shɩg‗arg‗an. 

 

U`yshi ustalar qara u`ylerdin` esiklerine, arshalarg‗a, sandɩqlarg‗a oyɩp, a`jayɩp su`wretler 

salg‗an. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩnda  qara  u`y  u`lken  orɩn  iyelep,  olardɩn`  tiykarg‗ɩ  jasaytug‗ɩn 

ornɩ bolg‗an. Sonlɩqtan da olardɩn` arasɩnda u`y sog‗atug‗ɩn u`yshiler u`lken orɩn iyelegen. Olar 

o`zlerinin` arnawlɩ pirine iye bolɩp, onɩn` atɩn Ibrayɩm Xalil dep atag‗an. U`y sog‗atug‗ɩn arnawlɩ 

ag‗ashlardan  paydalang‗an.  Olardan  ja`newit  tal,  toran`g‗ɩl,  aq  tal,  aqso`git,  qaratal 

paydalanɩlg‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  u`yleri  ha`r  tu`rli  ko`lemde  bolɩp  6  qanat,  7  qanat,  8  qanat 

ha`m onnan da ko`birek bolg‗an. Ha`tteki bay adamlardɩn` 12 qanattan ibarat u`yleri bolg‗an. 

 

XIX    a`sirge  kelip  qaraqalpaqlarda  sawda  qatnaslarɩ  ken`  tu`rde  rawajlanɩp  xalɩq 

xojalɩg‗ɩnɩn`  a`hmiyetli  tarawna  aylanadɩ.  Xalɩq  tiykarɩnan  awɩl  xojalɩq  o`nimlerin  o`zlerine 

za`ru`rli  o`nermentshilik  ha`m  sanaat  o`nimlerine  almastɩrg‗an.  Zat  almasɩwdɩn`  rawajlanɩwɩ 

menen  qaraqalpaqlar  arasɩnda  aqsha-tovar  qatnasɩqlarɩ  rawajlanadɩ.  Qaraqalpaqlar  Xiywa  xanɩ 

ta`repinen shɩg‗arɩlg‗an ten`gelerdi paydalang‗an. 

 

Sawdanɩn`  rawajlanɩwɩ  menen  qaraqalpaqlardɩn`  adminstrativlik  oraylarɩ  ha`m  iri  elatlɩ 

punktleri sawda oraylarɩna aylang‗an. Qon`ɩrat, SHɩmbay, Xojeli, No`kis qalalarɩndag‗ɩ bazarlar 

pu`tkil Xiywa xanlɩg‗ɩnda belgili bolg‗an. 

 

Bazarlar  iri  sawda  orayɩ  bolɩp,  qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩnda  u`lken  a`hmiyetke  iye 

bolg‗an.  Bul  jerde  xalɩq  o`zinin`  artɩqsha  zatlarɩn  satɩp  za`ru`rli  zatlarɩn  alg‗an.  A`dette  sawda 

tan` azannan baslanɩp qaran`g‗ɩ tu`skenshe dawam etken. Bazarlarg‗a tek g‗ana jaqɩn a`tiraptag‗ɩ 

xalɩq  jɩynalɩp  qoymastan,  alɩstan  basqa  qalalardan  da  sawdagerler  kelgen.  Bul  jerde  qoy-eshki, 

tu`yeler,  tawɩqlar,  at,  mal,  biyday,  ju`weri,  ha`r  qɩylɩ  miyweler,  balɩqlar,  mallar  ushɩn  ot-jem 

ha`m basqa da awɩl xojalɩq o`nimleri menen birge xojalɩq buyɩmlarɩ, o`nermentshilik ha`m sanaat 

o`nimleri  satɩlg‗an.  Bazarda  satɩlg‗an  o`nimlerdin`  o`zinin`  ornɩ  bolɩp,  mal  bazar,  da`n  bazar 

h.t.b. bolɩp bo`lingen. 

 

Bazarlar ma`deniy ha`m siyasiy a`hmiyetke de iye bolg‗an. Bunda sawda barɩsɩnda tu`rli 

jaqlardan  kelgen  adamlar  o`zleri  menen  birge  ha`r  qɩylɩ  xabarlar  alɩp  kelgen.  Bul  xabarlar 

awɩzdan-awɩzg‗a  o`tiw  arqalɩ  elge  taralg‗an,  bazarshɩlar  Bul  xabarlardɩ  o`z  awɩllarɩna  jetkerip 

barg‗an. 

 

Sonday-aq  biylerdin`,  ha`kimlerdin`,  xannɩn`  pa`rmanlarɩn  xalɩqqa  taratɩw  ushɩn 

bazarlarda  jar  saldarg‗an.  Jarshɩlar  jeke  adamlardɩn`  xabarlarɩnda  bazarshɩlarg‗a  haqɩ  alɩp 

taratqan. 

 

Bazar  ha`ptesine  eki  ma`rte  o`tkerilgen,  biybazar  ku`nleri  sawda  ha`r  qɩylɩ  sawda 

oraylarɩnda  qurɩlg‗an  du`kanlarda  o`tkerilgen.  Du`kanlarda  sawda  ha`r  ku`ni  o`tkerlip,  bunday 

du`kanlar  iri  sawdagerler  ta`repinen  ashtɩrɩlg‗an.  Olardɩn`  ha`r  qa`lada  bir  neshe  du`kanlarɩ 

bolg‗an.  Bul  du`kanlarda  jergilikli  tovarlar  menen  birge  Buxara,  Xiywa,  Rossiya  bazarlarɩnan 

keltirilgen tovarlar satɩlg‗an. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  Qon`ɩrat,  Xojeli,  SHɩmbay  qalalarɩ  sɩyaqlɩ  iri  sawda  oraylarɩ  bolg‗an. 

Bul jerdin` bazarɩna suw jolɩ arqalɩ Xiywa sawdagerleri ha`r qɩylɩ tovarlar alɩp kelgen ha`m Bul 

jerden  Qon`ɩrat  o`nermentlerinin`  ha`m  awɩl  xojalɩq  o`nimlerin  satɩp  alg‗an.  A`sirese,  Kon`ɩrat 

temirshilerinin`  o`ndirgen  o`nimi  Xiywa  xanlɩg‗ɩndag‗ɩ  en`  sapalɩ  o`nim  esaplang‗an.  Kon`ɩrat 

bazarɩna  tu`rli  jaqlardɩn`  tovarlarɩ  alɩp  kelingen.  Bazarda  arnawlɩ  Rossiyadan  alɩp  kelingen 

tovarlar ushɩn «orɩs bazar» dep atalg‗an bazardɩn` bo`limi bolg‗an. 

 

Xojeli  qalasɩ  da  Xiywa  xanlɩg‗ɩndag‗ɩ  iri  sawda  oraylarɩnɩn`  biri  esaplang‗an.  Kala 

ishinde  ko`p  sandag‗ɩ  du`kanlar,  ustaxanalar  ha`m  basqa  da  ha`r  qɩylɩ  sawda  ha`m 

o`nermentshilik  ka`rxanlarɩ  islep  turg‗an.  Xojeli  bazarɩ  da  Qon`ɩrat  bazarɩ  sɩyaqlɩ  u`lken  sawda 

orayɩnan  esaplang‗an.  Bul  jerge  xanlɩqtɩn`  arqa  ha`m  tu`slik  bo`limlerinen  de  ko`plep 

sawdagerler kelip turg‗an. 

 

XIX a`sirdin` ortalarɩnda sawdanɩn` rawajlanɩwɩnda SHɩmbay qalasɩnɩn` a`hmiyeti og‗ada 

u`lken bolg‗an. Bul qala usɩ da`wirdegi A`miwda`ryanɩn` on` jag‗alɩg‗ɩndag‗ɩ en` iri sawda orayɩ 

esaplang‗an.  SHɩmbay  qalasɩnɩn`  Kegeyli  kanalɩ  boyɩnda  jaylasɩwɩ  xanlɩqtɩn`  oraylɩq 

bo`limlerinen  suw  transportɩ  arqalɩ  tovar  alɩp  keliniwin  an`satlastɩrdɩ.  Sonɩn`  menen  birge 

SHɩmbay  a`tirapɩnda  qaraqalpaqlar  tɩg‗ɩz  jaylasqan.  Bul  na`rse  sawdanɩn`  rawajlanɩwɩna  ha`m 

SHɩmbay  qalasɩnɩn`  ken`eyiwine  ta`sir  tiygizedi.  Bul  jerde  sawdagerler  ko`plegen  du`kanlar 

qurg‗an. 1873-jɩlɩ Qaraqalpaqstang‗a kelgen rus  izertlewshisi A.Kun SHɩmbay qalasɩnda bolɩp, 

Bul  jerde  150  sawda  du`kanɩ  ha`m  u`lken  ka`rwan  saray  bar  ekenligin  ko`rgen.  Bunday 

du`kanlardɩn` sanɩ Qon`ɩratta 350, Xojelide 150 shamasɩnda bolg‗an. 

 

Bunday  bazarlar  ha`m  du`kanlar  qaraqalpaqlar  arasɩnda  No`kiste,  Da`wqarada  h.t.b. 

jerlerde de bolg‗an. 

 

Qaraqalpaqlar  ishki  bazardan  tɩsqarɩ  sɩrtqɩ  bazar  ushɩn  da  tovar  o`ndirgen,  qaraqalpaq 

sawdagerleri  Xiywa,  Buxara,  Rossiya  bazarlarɩna  barɩp  sawda  jasag‗an.  Xiywa  bazarlarɩnda, 

a`sirese  qaraqalpaq  qaramallarɩ  o`timli  bolg‗an.  Qaqlang‗an  ha`m  taza  uslang‗an  balɩqlar  da 

sɩrtqɩ bazarda baslɩ tovarlardan esaplang‗an. Aral balɩqlarɩ qublada – Buxara, arqada Rossiyag‗a 

aparɩlg‗an.  Qaraqalpaq  sawdagerleri  gu`rish,  temeki,  mal  terisi  ha`m  basqa  da  shiyki  zatlar 

menen  Rossiyag‗a  barɩp,  Rossiyadan  metalldan  islengen  Asbap-u`skeneler,  gezlemeler, 

oramallar  h.t.b.  zatlar  alɩp  kelgen.  Qaraqalpaqlar  sawdagerleri  Qon`ɩrat  qalasɩ  arqalɩ  Astraxan, 

Orenburg, Nijniy Novgorod qalalarɩna barɩp sawda islep turg‗an. 

 

Usɩnday  sawda  baylanɩslarɩ  tiykarɩnda  qaraqalpaqlar  arasɩnan  iri  sawdagerler  jetisip 

shɩg‗adɩ.  Bul  sawdagerler  xalɩq  arasɩnda  u`lken  hu`rmetke  iye  bolɩp,  olar  o`zlerinin`  sawda 

baylanɩslarɩna  qaray  ha`r  qɩylɩ  atalg‗an.  Rossiya  menen  sawda    islewshi    islewshi  sawdagerler 

«orɩsshɩ»,  Buxara  menen  sawda    islewshi    islewshi  «Buxarshɩ»,  ishki  qalalar  aralɩq  sawda 

islewshi  sawdagerler  «qalashɩ»  dep  atalg‗an.  Bul  sawdagerler  sawda  isisnin`  mamanɩ 

esaplang‗an, Olar bazardɩ aralap xalɩqqa kerekli ha`m o`timli zatlardɩ anɩqlag‗an ha`m olardɩ alɩp 

kelgen. 

 

Sawdagerler  tovarlardɩ  bazarg‗a  suw  jollarɩ  ha`m  ka`rwanlar  arqalɩ  alɩp  kelgen. 

Sawdagerlerge  xɩzmet  etiwshi  transportshɩlar  payda  bolg‗an.  Olar  belgilengen  jerge  tovarlardɩ 

jetkerip  bergen  ha`m  xɩzmet  ushɩn  haqɩ  alg‗an.  Suw  transportɩnda  kemeshiler,  saldawshɩlar,  al 

ka`rwanda bolsa tu`yeshi, eshek ha`m at iyeleri – ka`rwan basɩlar usɩnday xɩzmet atqarg‗an. XIX 

a`sirde  qaraqalpaqlardan  Quwat,  Qulmuxammed,  Eshtemir,  Molla  SHuwaq  usag‗an  ka`rwan 

basɩlar Xiywa-Rossiya aralɩg‗ɩnda qatnas jasap turg‗an. 

Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  salɩqlardɩn`  ju`da`  ko`p  tu`rleri  bolg‗an.  Xanlɩqta  salɩqtɩn`  mug‗darɩ 

xanlar  ta`repinen  belgilengen.  Xiywa  xanɩ  Muxammed  Raxim  salɩq  to`lew  isinde  ta`rtipler 

ornatqan.  Ol  bajɩxana  ha`m  basqa  da  ma`kemeler  sho`lkemlestirgen  dep  orɩs  sayaxatshɩlarɩ 

mag‗lɩwmatlar  jazɩp  qaldɩrg‗an.  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  bajɩxanalar  Xiywanɩn`  ishindegi  sarayda, 

Aqmeshitte,  SHaxabbas  Valide,  Qa`lendarxanada,  Qɩpshaqta,  Go`ne  U`rgenishte,  G‗azavavat 

ha`m  basqa  jerlerde  bolg‗an.  Salɩq  Xiywa  ha`meldarlarɩ  bolg‗an  qusbegi  menen  mexter 

ta`repinen  jɩynap  alɩng‗an.  Xanlɩqtag‗ɩ  barlɩq  jerler  bul  eki  ha`meldar  ortasɩnda  bo`lisilgen. 

A`miwda`ryanɩn`  shep  ta`repindegi  Qon`ɩrat  qaraqalpaqlarɩ  jasag‗an  aymaqlardan  salɩqtɩ 

qusbegi, al qaraqalpaqlardɩn` on to`rt urɩw toparɩnan salɩqtɩ mexter o`ndirgen. Qaraqalpaqlardan 

o`ndiriletug‗ɩn  zakat  esabɩn  Jabbarqulɩ  mexrem  ha`m  Paxlavan  Niyaz  diywanbegi  ju`rgizgen. 

SHoraxanda  buxarshɩ  ha`m  qalashɩ  sawdagerlerden  alɩnatug‗ɩn  zakat  esabɩn  Muxammed  Niyaz 

diywanbegi ha`m Qaraqan mexrem ju`rgizgen. 

 

Muxammed Raxim xan ta`repinen jan`a salɩqtɩn` tu`rleri engizilgennen keyin pullay salɩq 

«salg‗ut»  alɩnatug‗ɩn bolg‗an. 

 

Qaraqalpaqlarda  feodallɩq  eziw  salɩqlar  ha`m  to`lemler  tu`rinde  bolg‗an.  Xiywa 

xanlɩg‗ɩnda  jerler  jeke  mu`lik  sɩpatɩnda,  iri  jer  iyeleri  jersiz  diyxanlardɩn`  u`stinen  u`stemlik 

etken.  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  da  basqa  jerlerdegidey  jer  salɩg‗ɩ  iri  jer  iyelerinin`  ma`pleri  ushɩn 

xɩzmet etken. 

 

Qaraqalpaqlarda jerden alɩnatug‗ɩn salɩq «salg‗ut», al mallardan alɩnatug‗ɩn salɩqtɩn` tu`ri  

«zakat» dep atalg‗an. 

 

Salɩqtɩn`  tag‗ɩ  bir  tu`ri  «patshalɩq»  jerlerden  alɩnatug‗ɩn  tu`ri  bolɩp,  bunda  salɩq  ijara 

to`lemi  esabɩnda  o`ndirilgen.  A`dette  bunda  alɩm-salɩq,  o`n`dirilgen  o`n`imnin`  belgilengen 

bo`limi,  zatlay  yamasa  aqshalay  alɩnatug‗ɩn  bolg‗an.  Ma`selen,  4  tanap  jerden  1  tilla,  10  tanap 

jerden 2 u`lken tilla, 15 tanap jerden 3 ha`m onnan ko`birek tilla alɩng‗an. 

 

Qaraqalpaqlar  Muxammed  Raxim  (1806-1825)  da`wirinde  xang‗a  ha`r  jɩlɩ  20  mɩn`  tilla 

salɩq  to`lew  ta`rtibi  engizilgen.  Bul  salɩqtɩn`  tu`rin  «salg‗ɩrt  kespe»  dep  atag‗an.  Sonɩn`  menen 

birge  olar xang‗a  jɩlɩna  2  mɩn`  a`sker jiberip  ha`m  sol  qaraqalpaq  no`kerlerinen  du`zilgen 2000 

adamlɩq a`skerdi qarɩw-jaraq, at ha`m azɩq-awkat penen ta`miynlep turg‗an. 

 

Qaraqalpaqlardɩn`  bunday  salɩqlardɩ  to`lewi  ju`da`  qɩyɩn  bolg‗an.  Olar  Xiywa  xanɩna 

salɩqlardɩ  qɩsqartɩw  tuwralɩ  bir  neshe  ma`rtebe  arzalar  jazg‗an.  Geypara  jɩllarɩ  olardɩn`  Bul 

tilekleri  qa`bɩl  etilgen.  1872-jɩlɩ  qaraqalpaqlardɩn`  jɩynag‗an  salɩg‗ɩnɩn`  sanɩ  22  mɩn`  247  kishi 

tilla  bolg‗an.  Qaraqalpaqlarg‗a  bunday  salɩqlardɩ  to`lewdin`  o`zi  de  qɩyɩn  bolg‗an.  Sebebi, 

qaraqalpaq xojalɩqlarɩ jɩl sayɩn kemeyip barg‗an. Patshalɩq jerlerde ha`m waqɩm jerlerde otɩrg‗an 

qaraqalpaqlar zatlay salɩqlar to`legen. 

 

Salg‗ɩrt kespeden tɩsqarɩ qaraqalpaqlardɩn` malɩnan zakat jɩynap alɩng‗an. 40 bas tu`yeden 

1 at ha`m 1 bas iri qara maldan 5 kishi tilla jɩynap alɩng‗an. Bulardan basqa qaraqalpaqlar Xiywa 

xanɩnɩn` a`skerlerin saqlaw ushɩn da jɩlɩna 100 mɩn` tilla a`tirapɩnda salɩq to`lewi kerek bolg‗an. 

 

Qaraqalpaqlar  xanlɩqta  jan`a  suwg‗arɩw  kanallarɩn  qazɩw  ha`m  burɩng‗ɩlarɩn  tazalaw 

jumɩslarɩ  menen  shug‗ɩllang‗an.  Qaraqalpaqlar  jɩlɩna  6  mɩn`  adam  qazɩwshɩ  tawɩp  beriwi  kerek 

bolg‗an.  Olar  tek  o`zinin`  qaraqalpaqlar  otɩrg‗an  jerlerdegi  kanallardɩ  qazdɩrɩw  menen 

sheklenbegen,  sonɩn`  menen  birge  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda  jasawshɩ  basqa  xalɩqlarg‗a  tiyisli  jerlerde 

de  islewge  ma`jbu`r  bolg‗an.  Salɩqlar  jɩynaw  waqtɩnda  ha`r  tu`rli  jɩrɩp  jew,  qosɩp  alɩw  ha`m 

basqa` da zulɩmlɩqlar miynetkesh xalɩqtɩn` ash-a`ptada bolɩp jasawɩna alɩp kelgen. XIX a`sirdin` 

ortalarɩnda  Tu`rkistan  xalɩqlarɩnɩn`  ishindegi  sotsiallɩq  jaqtan  en`  awɩr  turmɩs  keshirgen 

qaraqalpaqlar bolg‗an. 

 

Xiywa  xanlarɩ  qaraqalpaqlar  u`stinen  o`z  siyasatɩn  ju`rgiziwde  qaraqalpaq  urɩwlarɩnɩn` 

basshɩlarɩ  bolg‗an  biylerdi  o`z  ta`repine  qaratɩp,  olarg‗a  ha`r    tu`rli  jen`illikler  bergen.  Olarg‗a 

xalɩqtɩn` belgili bir bo`legin basqarɩwg‗a jarlɩqlar bergen. Sonlɩqtan da qaraqalpaq biyleri Xiywa 

xanlɩg‗ɩnɩn` ta`repinde diyxanlardɩ eziwge birgelikte qatnasqan. 

 

Qaraqalpaq  biyleri  qaraqalpaq  urɩw aqsaqallarɩna su`yenip  is  alɩp  barg‗an.  Olar  xalɩqtan 

jɩynalg‗an salɩqlar esabɩnan bayɩp otɩrg‗an. Bul jag‗day ko`terilistin` baslanɩwɩna alɩp keldi. 

 

Qaraqalpaqlar bazarlarg‗a o`zlerinin` awɩl xojalɩq o`nimlerin alɩp kelip otɩrg‗an. Olardɩn` 

arasɩnda  balɩqshɩlɩq,  diyqanshɩlɩq  o`nimleri  bolg‗an.  Olardɩn`  alɩp  kelip  satqan  o`nimleri  ushɩn 

ha`r  tu`rli  salɩqlar  salg‗an.  Ma`selen,  XIX    a`sirdin`  50-jɩllarɩnda  satɩlg‗an  ha`r  bir  at  ha`m 

qaramal  ushɩn  21  ten`ge,  qoy  ushɩn  yarɩm  ten`ge  alɩng‗an.  Bunnan  basqa  da  ko`plegen 

salɩqlardɩn`  atlarɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  salɩq  jɩynawshɩlardɩn`  da`pterinde  anɩq  ko`rsetilgen. 

Qaraqalpaqlar Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` barlɩq bazarlarɩnda o`z o`nimleri menen qatnasqan. 

 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1 

Muxammed Raxim xan da`wirinde (1806-1825) qanday kanallar qurɩlg‗an? 

2 

Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar ne ushɩn turaqlɩ tu`rde jap ha`m kanallardɩ tazalap 

turg‗an? 

3 

Qazɩwshɩlardɩn` qazɩw mu`ddeti adette qansha waqɩt dawam etken? 

4 

Qaraqalpaqlar Kegeyli kanalɩnan qansha kanallar qazɩp diyqanshɩlɩq ushɩn suw alg‗an? 

5 

Qaraqalpaqlar da`nli o`simliklerden qanday eginler ekken? 

6 

Qaraqalpaqlardɩn` sharwashɩlɩg‗ɩnda ku`ren atamasɩnɩn` ma`nisin tu`sindirin`? 

7 

Qaraqalpaqlar arasɩnda o`nermentshiliktin` qanday tu`rleri ken` rawajlang‗an ? 

8 

Buxara, Orenburg, Astraxan qalalarɩ menen qanday sawda baylanɩslarɩ ju`rgizilgen ? 

9 

Xiywa xanlɩg‗ɩnda jer salɩg‗ɩ ne dep atalg‗an ? 

10  Zakat qanday mug‗darda o`ndirilgen ? 

11  Qazɩw islerine qaraqalpaqlar jɩlɩna qansha adam jiberiwge minnetli bolg‗an ?