Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
Download 1.39 Mb. Pdf ko'rish
|
8-Klass Qaraqalpaqstan tariyxı
|
Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 1 Qaraqalpaqlardag‗ɩ mektepler tuwralɩ nelerdi bilesiz? 2 Medreseler qay jerlerde bolg‗an ha`m olarda qanday bilim berilgen? 3 Qaraqalpaqlar arasɩnda ko`rip otɩrg‗an da`wirde qanday jazba derekler bolg‗an? 4 Qaraqalpaqlar awqatlɩq zatlarɩnda qanday da`nlerden paydalang‗an? 5 Qaraqalpaqlar maydɩ qanday o`simliklerden alatug‗ɩn bolg‗an? 6 Xalɩq oyɩnlarɩnɩn` tu`rlerin sanap ko`rsetin`. 7 Qaraqalpaqlarda XIX a`sirdegi qɩz uzatɩw da`stu`rleri haqqɩnda ne bilesiz? 8 Qaraqalpaqlarda Nawrɩz bayramɩnɩn` tutqan ornɩn aytɩp berin`? 9 Xalɩq kalendarɩ tuwralɩ nelerdi bilesiz? 10 XIX a`sirdegi qaraqalpaq shayɩrɩ Ku`nxoja shɩg‗armalarɩnda qanday waqɩyalar sa`wlelengen? 11 A`jiniyaz shayɩrdɩn` o`miri ha`m do`retpeleri tuwralɩ aytɩp berin`? 12 Berdaq shayɩrdɩn` shɩg‗armalarɩnda qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxiy turmɩsɩ qalay sa`wlelengen? 13 O`tesh shayɩr tuwralɩ nelerdi bilesiz? JUWMAQLAW
Biz sizler menen ko`rip u`yrengen XVI-XIX a`sirdegi qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩ -bul o`z aldɩna xalɩq sɩpatɩnda qa`liplesken ha`m g‗a`rezsiz jasawg‗a gu`res ju`rgizgen xalɩqtɩn` tariyxɩ bolɩp esaplanadɩ. Qaraqalpaqlar Sɩrda`rya ha`m A`miwda`ryanɩn` Aral ten`izine quyar jerlerin u`lken diyqanshɩlɩq maydanɩna aylandɩrdɩ. Uzɩnlɩg‗ɩ bir neshe kilometrge jetetug‗ɩn uzɩn kanallar qurɩp, qurg‗ap atɩrg‗an jerlerdi bag‗ɩ-bostan, diyqanshɩlɩq rayonlarɩna aylandɩrdɩ. Sonɩn` menen birge ata-babalarɩmɩz usta adamlar bolɩp, ju`da` a`jayɩp o`nermentshilik buyɩmlarɩn islep o`zlerinin` mu`ta`jliklerine paydalang‗an. Qaraqalpaqlar Orta Aziyanɩn` en` a`jayɩp a`debiy shɩg‗armalarɩn do`retken xosh hawaz shayɩr ha`m da`stanshɩlarɩ bolg‗an. Olardɩ do`retken shayɩrlardɩn` atlarɩ xalɩqtɩn` yadɩnda qalg‗an. Qaraqalpaqlar basqa xalɩqlar sɩyaqlɩ o`zinin` ma`mleketine iye bolg‗an. Biraq bul ma`mlekettin` o`zin-o`zi basqarɩwɩ qanday da`rejede bolg‗anlɩg‗ɩna qaramastan ol ko`pshilik ma`mleketler menen Rossiya, Qazaqstan, Buxara ha`m Xiywa xanlɩg‗ɩ menen baylanɩslar ornatqan. O`z ana tariyxɩmɩzdɩn` rawajlanɩw, jolɩnda xalqɩmɩz ju`da` ko`plegen materiallɩq ha`m ruwxiy ma`deniyat du`zgen. Biraq bul tariyxɩmɩzdɩ teren`nen u`yreniwimiz kerek. Biz tariyxɩmɩzdɩ teren`nen u`yreniw arqalɩ keleshekke ko`z taslaymɩz. Qaraqalpaq xalqɩnɩn` ko`p a`sirlik tariyxɩ da`wirinde ju`da` ko`plegen a`jayɩp waqɩyalardɩ, a`sirler dawamɩnda qa`liplesken bay materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyat du`zip Aral ten`izi boylarɩn diyqanshɩlɩqqa, sharwashɩlɩqqa, balɩqshɩlɩqqa aylandɩrɩp, bizge ata- babalarɩmɩz u`lken miyras qaldɩrɩp ketti. Biz usɩ qunlɩ miyrastɩ, Watan topɩrag‗ɩn, ana ta`biyatɩmɩzdɩ ko`zdin` qarashɩg‗ɩnday saqlap, kelesi a`wladlarg‗a gu`llengen ullɩ Watan qaldɩrɩwɩmɩz kerek. Tariyx- bul o`tmish. ha`zirgi ku`n ha`m keleshck. Bular bir-biri menen ajɩralmaylug‗ɩn janlɩ qubɩlɩs.
Xorezmnin` SHeybaniyxan qolɩna o`tiwi 1578-jɩl Qaraqalpaqlar haqqɩnda en` da`slepki jazba mag‗lɩwmattɩn` payda bolɩwɩ
Tawke xannɩn` xanlɩq da`wiri. 1593-jɩl Abdullaxannɩn` Xorezmdi jawlap alɩwɩ. 1558-1602-jj Hajɩmxannɩn` xanlɩq da`wiri. 1603-jɩl Qaraqalpaqlardɩn` Buxara xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`terilisi. 1614-jɩl Qalmaqlardɩn` Volga boylarɩna atlanɩsɩ. 1611-jɩl Buxara xanɩ Imamqulɩ xannɩn` Tu`rkistan qaraqalpaqlarɩna shabɩwɩlɩ 1603-1663-jj Xiywa xanɩ Abulg‗azɩnɩn` jasag‗an jɩllarɩ 1620-jɩl Orta Aziyag‗a orɩs elshisi Ivan Xoxlovtɩn` keliwi 1634-1663-jj Xiywa xanɩ Abdulg‗azɩnɩn` basqarg‗an da`wiri 1680-1718-jj Qazaq xanɩ Tawkenin` basqarg‗an da`wiri XVIII a`sirdin` basɩ Qoqand xanlɩg‗ɩnɩn` Buxaradan bo`linip shɩg‗ɩwɩ. 1702-1714-jj. Xiywada Arab Muxammedtin` basqarg‗an da`wiri. 1714-1717-jj. Patsha Rossiyasɩ ta`repinen Orta Aziyag‗a jiberilgen Bekovich CHerkasskiydin` a`skeriy atlanɩsɩ 1715-1728 jj Xiywanɩ SHerg‗azɩ xannɩn` basqarg‗an da`wiri 1722-jɩl Rossiya patshasɩ Petr I menen qaraqalpaq xanɩ Ishmmuxammedtin` qatnasɩqlarɩ.
Sɩrda`ryanɩn` orta ag‗ɩsɩ boylarɩna Jon`g‗ar qalmaqlarɩnɩn` shabɩwɩl jasawɩ
Xiywanɩn` Elbars xan ta`repinen basqarɩlg‗an da`wiri 1731-jɩl Qazaqtɩn` kishi ju`zinin` xanɩ Abulxayɩrdɩn` Rossiya puxarashɩlɩg‗ɩn qabɩl etiwi
Qaraqalpaqlarg‗a Rossiya elshisi A.Tevkelevtin` keliwi 1740-jɩl Iran shaxɩ Nadirshaxtɩn` Xiywanɩ basɩp alɩwɩ 1740-jɩl Rus elshileri Gladishev ha`m Muravinnin` qaraqalpaqlar arasɩna keliwi 1743-jɩl Abulxayɩrdɩn` qaraqalpaqlarg‗a islegen shabɩwɩ 1741-jɩl Xiywalɩlardɩn` Iran ha`kimligine qarsɩ ko`terilisi 1747-1757-jj Xiywanɩ G‗ayɩpxannɩn` basqarɩwɩ. 1758-jɩl Sin imperiyasi ta`repinen Jon`g‗ar ma`mleketinin` qulatɩlɩwɩ 1763-jɩl Xiywa xanlɩg‗ɩnda Qon`ɩrat dinastiyasɩnɩn` ha`kimiyat basɩna keliwi. 1763-1790-jj Muxammed A`min inaqtɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩnda basshɩlɩq etiwi 1790-1804-jj Xiywada A`wez inaqtɩn` basqarg‗an jɩllarɩ 1806-1825-jj Muxammed Raximnin` Xiywanɩ basqarɩwɩ 1811-jɩl Arallɩlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna bag‗ɩndɩrɩlɩwɩ 1811-jɩl Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩnɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩ ta`repinen bag‗ɩndɩrɩlɩwɩ 1824-jɩl A`jiniyaz shayɩrdɩn` tuwɩlɩwɩ 1827-jɩl Aydos biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ qaraqalpaqlardɩn` Xiywag‗a qarsɩ ko`terilisi.
Berdaq shayɩrdɩn` o`miri 1839-jɩl Xiywag‗a general Perovskiy atlanɩsɩ ha`m onɩn` qɩyratɩlɩwɩ 1847-jɩl Aral flotiliyasɩnɩn` qurɩlɩwɩ 1855-1856-jj Ernazar biy basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ ko`terilis 1859-jj Qon`ɩrat ko`terilisi 1865-1910-jj Muxammed Raximxan xanlɩg‗ɩnɩn` da`wiri 1865-jɩl Tashkent qalasɩnɩn` Rossiya ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ 1868-jɩl Buxara xanlɩg‗ɩnɩn` Rossiya ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ 1873-jɩl Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` Rossiya ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ
A`DEBIYATLAR KO`RSETKISHI: Karimov I.A. O`zbekstan XXI a`sir bosag‗asɩnda: qa`wipsizlikke qa`wipler, turaqlɩlɩq sha`rtleri ha`m rawajlanɩw kepillikleri. No`kis «Qaraqalpaqstan» 1998. Karimov I.A. O`zbekston XXI a`sirge umtɩlmaqta. T., 1999 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'lida. T., 1999. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. T., 1998 Adambaeva T. Revolyusiyag‗a shekemgi qaraqalpaq muzɩkasɩ. No`kis. Qaraqalpaqstan, 1976-j Andrianov B.V. Arqa Xorezm qaraqalpaqlarɩnɩn` etnikalɩq territoriyasɩ. M. 1958. Andrianov B.V. Qaraqalpaqlardɩn` A`miwda`ryanɩn` to`mengi jag‗ɩna qonɩslasɩw tariyxɩnan. No`kis, 1963 Axmedov B.A. Ko`shpeli o`zbekler ma`mleketi, M., 1965. Axmedov B.A. Tarix saboqlari. T., 1994. Berdiev J.T. XVI-XVII a`sirlerde qaraqalpaqlar tariyxɩnɩn` an`ɩzlarda ha`m xalɩq awɩzeki do`retpelerinde sa`wleleniwi. N., 1995 Valixanov CH.CH. SHɩg‗armalar toplamɩ 5-tomlɩg‗ɩ. Alma-ata 1961. Grekov B.D. YAkubovskiy A.YU. Altɩn Orda ha`m onɩn` qulawɩ. M., 1950 Gulyamov YA.G. A`yyemgi da`wirden ha`zirgi ku`nge shekemgi Xorezmnin` suwg‗arɩlɩw tariyxɩnan. T., 1957 Esbergenov X., Xojaniyazov J. Qaraqalpaq folklorɩnda etnografiyalɩq motivler. T., 1988 Jdanko T.A. Xorezm oazisi qaraqalpaqlarɩ. M., 1952
Jdanko T.A. Qaraqalpaklar tariyxɩy etnografiyasɩnɩn` ocherki. M.L., 1950 Jirmunskiy V.M. Turk qaharmanlɩq eposɩ. M 1974 Qaraqalpaqstannɩn` jan`a tariyxɩ N., 2003 Kamalov S.K. XVIII-XIX a`sir qaraqalpaqlarɩ. T., 1968 Kamalov S.K. Qaraqalpaqlardɩn` XIX a`sirdegi Xiywa xanlarɩna qarsɩ milliy azatlɩq gu`resleri. N., 1955 Kamalov S.K. Qaraqalpaqlardɩn` xalɩq bolɩp qa`liplesiwi ha`m onɩn` ma`mleketshiligi. N., 2001
Qɩlɩchev T. Xorezm xalɩq teatrɩ. T., 1988 Qosbergenov R.K. Qaraqalpaqstannɩn` Rossiyag‗a qosɩlɩwɩ. N., 1972. Qarlɩbaev M.A. XIX-XXa`sir baslarɩnda qaraqalpaq medreseleri. M.L 1935. Munirov K. Munis. Asarlar. T., 1957 Ocherki istorii Karakalpakskoy ASSR.Tom I, T., 1964 Orazbaeva U. Qɩrɩq qɩz da`stanɩnda tariyxiy etnografiyalɩq derekler. N., 1990 Rɩsnazarov N. Antropologiyalɩq materiallar tiykarɩnda qaraqalpaqlardɩn` kelip shɩg‗ɩw ma`seleleri . N., 1969. Sarɩbaev K.S. Qaraqalpakstandag‗ɩ jer-suw qatnasɩqlarɩ tariyxɩnan. (XIX a`sirdin` aqɩrɩ XX a`sirdin` basɩ) N., 1965 Tlewmuratov M.T. Berdaqtɩn` shɩg‗armlarɩndag‗ɩ tariyxɩy derekler. N., 1968. Tlewmuratov M.T. Beruniydin` tariyxiy miyraslarɩ. N., 1973 Tlewmuratov M.T. Qaraqalpaqlardɩn` tuwɩsqan xalɩqlar menen ma`deniy baylanɩslarɩ. No`kis 1989.
Tlewmuratov M.T. Qaraqalpaq poeziyasɩ tariyxɩy derek. N., 1994 Tlewmuratov M.T. Qaraqalpaq ha`m o`zbek xalɩqlarɩnɩn` ma`deniy baylanɩslarɩnɩn` tariyxɩnan. N., 1993 Tlewmuratov M. Berdiev J. Qaraqalpaqstan tariyxɩ (XVI-XIX a`sir) N., 1996. Tolstova L. S. Joqarg‗ɩ qaraqalpaqlar. N., 1979 O`temisov A. Qaraqalpaqstan balɩqshɩlarɩ. N., 1979. SHamambetov B. YUsupov O. O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan tariyxɩ boyɩnsha derekler. N. 1996.
Download 1.39 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|