Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ

§2. XVII-XVIII A`SIRLERDE XIYWA XANLƖG‘Ɩ. XVII A`SIRDEGI 

QARAQALPAQLAR. 

Xorezm ma`mlekti Elbars xan basshɩlɩg‗ɩnda g‗a`rezsizlikke eriskennen son` ko`p uzamay 

oraylɩq  ha`kimiyat a`zziley baslaydi. Sebebi,  ma`mleket  bir  neshe  feodallɩq  iyeliklerge bo`linip 

bul iyeliklerde xannɩn` jaqɩn adamlarɩ u`stemlik etken. Olar xang‗a bag‗ɩnbay xanlɩq ha`kimiyattɩ 

iyelew  ushɩn  gu`resler  ju`rgizgen.  Bunday  o`z-ara  urɩslar  Elbars  xan  o`lgen  son`  (1538  jɩlɩ) 

ku`sheyip ketedi. 

Xanlɩqtɩn`  a`zzilegenin  sezgen  Maverennaxrda  u`stemlilik  etiwshi  SHeybaniylar 

dinastiyasi  wa`killeri  Xorezmdi  basɩp  alɩp,  o`z  ma`mleketine  qosɩp  alɩwg‗a  ha`reket  etken. 

Ubaydulla xan 1537-jɩlɩ Xorezmdi jawlap aladɩ. Biraq kelesi jɩlɩ Xorezm qaytadan SHeybaniylar 

u`stemliginen  qutɩlɩp,  o`z  g‗a`rezsizligin  qaytarɩp  aladɩ.  Ma`mleketti  Ubaydulla  u`stemliginen 

azat etken xan Din Muxammed ma`mlekettegi feodallɩq bo`lshekleniwshilikti saplastɩra almaydɩ. 

Xorezmdi  SHeybaniylar  ma`mleketine  biriktiriwdi  Abdulla  xan  iske  asɩradɩ.  0l  1593-jɩlɩ 

Xorezmdi  qolg‗a  kirgizip,  o`z  ma`mleketi  quramɩnda  uslap  turg‗an.  1598-jɩlɩ  Buxara  xanɩ 

Abdulla  xan  o`lgen  son`,  Xorezm  Buxara  xanlɩg‗ɩnɩn`  u`stemliginen  qutɩladɩ.  Xorezm 

basqarɩwshɩsɩ  Xajimxan  ha`kimiyat  basɩna  qaytadan  kelip,  Xorezmde  o`zinin`  u`stemligin 

ornatadɩ.  XVII  a`sirdin`  I-shereginde  bul  jerde  xan  a`wladlarɩ  arasɩnda  xanlɩq  ha`kimiyat  ushɩn 

o`z- ara urɩslar ku`sheyip ketedi. 

Xiywa  xanɩ  Arab  Muxammedtin`  waqtɩnda  onɩn`  balalarɩ  Xabash  ha`m  Elbarɩs  sultanlar 

o`zinin`  a`kesine  qarsɩ  urɩsɩp,  xanlɩq  ha`kimiyatɩn  tartɩp  aladɩ.  Biraq  ko`p  uzamay  olar  o`zinin` 

tuwɩsqanɩ  Asfandiyar  ta`repinen  taxttan  tu`siriledi.  Asfandiyar  taxttɩ  iyelerde  tu`rkmenlerdin` 

a`skeriy  ku`shinen  paydalang‗an.  Ol  xanlɩq  ha`kimiyattɩ  qolg‗a  alɩp  bolg‗an  son`  xanlɩqtɩ 

basqarɩwda  tu`rkmen  sa`rdarlarɩna  su`yenip  olarg‗a  ko`p  jen`illikler  beredi.  Xanlɩqta 

ha`kimiyatta  tu`rkmen  feodallarɩ  u`lken  ku`shke  aylanadɩ.  Na`tiyjede  tu`rkmen  feodallarɩna 

qarsɩ,  o`zbek  feodallarɩnɩn`  g‗a`zebi  ku`sheyedi.  Olar  ma`mlekettegi  ha`kimiyatqa  iyelik  etiw 

ushɩn o`zbek feodallarɩnan a`sker toplap Asfandiyarg‗a qarsɩ urɩsqa shɩg‗adɩ. Asfandiyar xannin` 

inisi  Abulg‗azɩ  xan  bul  o`zbek  feodallarɩnɩn`  ekonomikalɩq  ha`m  siyasiy  talaplarɩnan  o`zinin` 

maqseti ushɩn paydalanɩp olardɩn` a`skeriy ku`shi menen Asfandiyar xannan xanlɩq ha`kimiyattɩ 

tartɩp  almaqshɩ  boladɩ.  Biraq  ol  o`z maqsetine  jete  almaydi.  Bul  urɩslarda  Asfandiyar  a`skerleri 

jen`ip  shɩg‗ɩp,  Abulg‗azɩ  ta`reptarlarɩ  qɩyratɩladɩ  ha`m  olar  ha`r  jaqqa  Araldɩ  taslap  ketiwge 

ma`jbu`r boladɩ. 

1643-jɩlɩ  Asfandiyar  xan  o`lgennen  keyin  tu`rkmen  feodallarɩ  Xiywa  taxtɩna  o`z  adamɩn 

jiberiwin o`tinip Buxara xanɩ Nadir Mu xammedke adam jiberedi. 

Usɩ waqɩtta Arallɩlar Abulg‗azɩnɩ Aralg‗a xan etip ko`teredi. Abulg‗azɩ Arallɩ o`zbeklerdin` 

a`skeriy ku`shi menen tu`rkmenlerdi qɩyratɩp, Xiywa taxɩn iyeleydi. 

XVI  a`sirdin`  aqɩrɩnda  A`miwda`ryanɩn`  an`g‗arɩ  shɩg‗ɩs  ta`repke  o`zinin`  eski  an`g‗arɩna 

qaray  o`zgeriwi  menen  ha`zirgi  Qaraqalpaqstannɩn`  arqa  aymag‗ɩnda  xalɩqtɩn`  jasalma  qolaylɩ 

jag‗dayɩ  payda  bolɩp,  bul  aymaqtɩn`  ta`biyatɩ  diyqanshɩlɩq  ushɩn  qolaylɩ  qa`lipke  keledi.  Sol 

sebepli bul aymaqlarg‗a qaraqalpaqlar ha`m ko`shpeli o`zbekler kelip ornalasa baslaydɩ. 

XVII a`sirdin` ortalarɩna kelip A`miwda`ryanɩn` ayaq beti, Aral a`tirapɩnda toplanɩp qag‗an 

xalɩqtɩn` sanɩ ko`beyip u`lken siyasiy ku`shke aylandɩ. Olar o`zlerin Arallɩlar dep atag‗an. Arallɩ 

o`zbekler  o`zlerinin`  urɩwlɩq  du`zilisi  boyɩnsha  qaraqalpaqlardɩn`  urɩwlɩq  du`zilisine  sa`ykes 

keliwshi  qɩpshaq,  man`g‗ɩt,  keneges,  qon`ɩrat  sɩyaqlɩ  iri  urɩwlardan  turg‗an.  Arallɩlar  dep 

atalɩwɩnɩn` ma`nisi olar Aral ten`izi ta`repte Xorezmnin` arqa aymag‗ɩnda jasag‗an. Sol da`wirde 

bul  aymaq  Aral  ten`izinin`  atɩ  menen  Aral  wa`layatɩ  dep  atalg‗an.  Bul  arallɩlar  XVII  a`sirdin` 

ortalarɩnan baslap Xorezm ma`mleketinin` siyasiy islerinde belgili orɩn tutqan. 

Abulg‗azɩ  usɩ  Arallɩlardɩn`  a`skeriy  ku`shi  menen  1645-jɩlɩ  Xiywa  qalasɩn  iyeleydi. 

Tu`rkmen  feodallarɩ 

ha`kimiyattan  shetletiledi  ha`m 

Xorezm  aymag‗ɩnan  ha`zirgi 

Tu`rkmenstannɩn`  tu`slik  rayonlarɩna  shekem  qɩsɩp  shɩg‗arɩladɩ.  Ha`kimiyat  qaytadan  o`zbek 

feodallarɩ qolɩna o`tip, xan a`tirapɩndag‗ɩ xɩzmetkerler o`zbek feodallarɩnan saylang‗an. 

Abulg‗azɩ  (1645—1663  jj)  ha`m  onɩn`  balasɩ  Anusha  xan  (1663  -1686  jj)  da`wirinde 

Xiywa xanlɩg‗ɩ ku`shli xanlɩqqa aylanɩp, a`tirapɩndag‗ɩ  qon`sɩlarɩ  bolg‗an  Buxara  ha`m  Irang‗a, 

tu`rkmenlerge qorqɩnɩsh tuwdɩrɩp turg‗an. Biraq Anusha xannɩn` taxtan tu`siriliwi menen Xiywa 

xanlɩg‗nɩn` qu`diretliligi jog‗aladɩ. 

Anusha  xannɩn`  taxttan  tu`siriliwi  Buxara  xanlɩg‗ɩ  ta`repinen  sho`lkemlestirilgen.  Bul 

xang‗a qarsɩ jasɩrɩn  til biriktiriw arqalɩ xang‗a narazɩ bolg‗an adamlar ta`repinen iske  asɩrɩladɩ. 

Onɩn` ornɩna balasɩ Erenk taxtqa iyelik etedi Biraq ko`p uzamay  Erenk xan da o`ltirilip, ornɩna 

basqarɩwshɩlar  Buxara  xanɩ  ta`repinen  belgilengen.  Usɩlayɩnsha  XVII  aqɩrɩna  kelip,  Xiywa 

xanlɩg‗ɩ  siyasiy  jaqtan  g‗a`rezli  ma`mleketke  aylanadɩ.  Buxara  ha`m  Subxanqulɩ  xan  1688-jɩlɩ 

SHaxniyazdɩ  Xiywag‗a  basqarɩwshɩ  etip  jiberedi,  biraq  ol  xan  atag‗ɩn  alɩp  bolg‗an  son` 

Buxarag‗a bag‗ɩnbay, Xiywa xanlig‗ɩn g‗a`rezsiz ma`mleketke aylandɩradɩ. Biraq bul waqɩttag‗ɩ 

hu`kim  su`rip  turg‗an  ma`mlekettegi  feodallɩq  o`z-ara  urɩslar  SHaxniyaz  ha`m  onnan  keyingi 

basqarɩwshɩlar  Arab  Muxammed  xan  (1702-1714),  SHerg‗azɩxan  (1715-  1728)  da`wirlerinde 

ma`mlekettin` siyasiy ha`m ekonomikalɩq ku`shlerin a`zziletedi. 

XVII  a`sirdin`  aqɩrɩnda  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  tek  g‗ana  siyasiy  jaqtan  ku`sheyip  qoymastan 

xaliqtag‗ɩ xojalɩq turmɩsɩnda da bir qansha rawajlanɩwlar seziledi. 

Bul  da`wirde  Xorezmde  Xazarasp,  Xiywa,  U`rgenish,  Qɩyat,  Gu`rlen,  Vezir,  Gazabad 

ha`m  basqa  da  qalalar  bolg‗an,  bul  qalalar  qorg‗an  tipinde  bolɩp,  qala  diywalɩ  sɩrtɩnda  orlar 

qazɩlɩp,  sol  orlarg‗a  suw  jiberip  qoyatug‗ɩn  bolg‗an.  Usɩ  da`wirde  ha`zirgi  U`rgenish  qalasɩ 

salɩng‗an.  Burɩng‗ɩ  U`rgenish  qalasɩ  go`ne  U`rgenish  dep  atalɩp,  ol  jerde  suw  bolmag‗anlɩg‗ɩ 

sebepli qala xalqɩ taza U`rgenishke ko`shirilgen. 

Burɩng‗ɩ  bar  kanallardɩ  tazalaw  menen  birlikte  diyqanshɩlɩqtɩ  rawajlandɩrɩw  ushɩn  tazadan 

kanallar  qazɩlg‗an,  bulardan  Man`g‗ɩt  arna,  Gazabad,  SHaxabad  ha`m  YArmish  kanallarɩ 

qazɩlg‗an. 

Bunday  qurɩlɩslardɩ  ju`rgiziwde  Abulg‗azɩ  xannɩn`  miynetleri  u`lken.  Abulg‗azɩ  usɩlar 

menen  qatar  ma`mleketlik  basqarɩwda  reformalar  ju`rgizgen.  Ol  o`z  zamanɩndag‗ɩ  en`  sawatlɩ 

adamlardan  bolɩp,  xalɩqlar  tariyxɩn  jaqsɩ  bilgen  ha`m  u`yrengen.  Ol  o`mirinin`  aqɩrɩna  taman 

Xorezm  tariyxɩn  jazɩwg‗a  tiykar  salɩp,  tariyxshɩlar  ushɩn  bahalɩ  mag‗lɩwmatlar  beriwshi 

«SHajarai tu`rk» ha`m «SHajrai tarokama» kitaplarɩn jazɩp qaldɩrg‗an. Bul miynetlerde Arallɩlar 

ha`m qaraqalpaqlar haqqɩnda da mag‗lɩwmatlar ushɩrasadɩ. 

1714  -jɩlɩ Arallɩlar Xiywa xanɩ YAdgar xang‗a bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, qaraqalpaqlar xanɩ 

Eshmuxammedti  Aral  xanlɩg‗ɩn  basqarɩwg‗a  shaqɩradɩ.  Biraq  onɩn`  xanlɩq  etiwi  uzaq  dawam 

etpeydi.  1715-jɩlɩ  Xiywa  taxtɩna  SHerg‗azɩ  xan  otɩrg‗an  son`,  Eshmuxammed  Araldan  ketiwge 

ma`jbu`r  boladɩ.  Arallɩlar  SHerg‗azɩxan  xanlig‗ɩn  moyɩnlawg‗a  ma`jbu`r  boladɩ.  1723-jɩlɩ 

Arallɩlar  SHerg‗azɩ  xang‗a  qarsɩ  ko`teriliske  shɩg‗adɩ.  Ko`teriliske  SHax  Temir  basshɩlɩq  etedi. 

Urɩslar barɩsɩnda SHerg‗azɩ xan o`ltiriledi. Onɩn` ornɩna Elbars xan boladɩ. SHax Temur Xiywa 

taxtɩn iyeley almaydɩ. Arallɩlar jen`ilip Elbars xannɩn` hu`kimdarlig‗ɩn moyɩnlaydɩ. 

Elbars xan ishki urɩslardɩ saplastɩrɩp bolg‗an son` sirtqɩ atlanɩslarg‗a o`tedi. Ol Xorasang‗a 

bir neshe ma`rte atlanɩslar jasag‗an. Bul da`wirde Iran shaxɩ Nadir (1736-1747) Hindistan ha`m 

Xorasandɩ qolg‗a kirgizedi. Ol jawlap alɩwshɩ ku`shli armiyag‗a iye edi. Ol siyasiy jaqtan ju`da` 

a`zzilenip qalg‗an Buxara xanlɩg‗ɩn ha`m qaytadan bekkemlene baslag‗an Xiywa xanlɩg‗ɩn basɩp 

alɩwdɩ  maqset  etedi.  1740-jɩlɩ  Buxara  xanlɩg‗ɩ  Nadir  shaxqa  bag‗ɩng‗annan  son`,  Nadir  shax  

a`skerleri  Xiywag‗a  qaray  atlanadɩ.  Elbars  o`z  a`skerleri  menen  Nadir  shax  a`skerleri  aldɩnan 

shɩg‗ɩp Hanqa qalasɩna keledi. Usɩ jerde Nadir shax a`skerleri Hanqa qalasɩn qamal jasap, qolg‗a 

kirgizedi.  Elbars  xan  Nadir  shaxtɩn`  buyrɩg‗ɩ  boyɩnsha  o`ltiriledi.  Bunnan  son`  Xiywa 

aqsu`yekleri  qazaqtɩn`  kishi  Ju`zi  xanɩ  Abɩlxayɩrdɩ  Xiywa  taxtɩna  mira`t  etedi.  0l  Xiywada  5-6 

ku`n  g‗ana  xan  bolɩp  son`  o`zin  Nadir  shaxqa  tapsɩrmaqshɩ  bolɩp  tayarlanɩp  atɩrg‗anda  Xiywa 

aqsu`yeklerinin` til biriktiriwshiligin sezip qalɩp, xanlɩqtɩ taslap ketip qaladɩ. 

Nadir  shax  to`rt  ku`nlik  qamaldan  son`  Xiywanɩ  iyeleydi  ha`m  Xiywa  xanlɩg‗ɩ  Irang‗a 

bag‗ɩnɩshlɩ ma`mleketke aylanadɩ. Biraq is ju`zinde Xiywa xanlɩg‗ɩ tolɩg‗ɩ menen Nadir shaxqa 

bag‗ɩnbag‗an.  Xiywanɩn`  arqa  bo`liminde  1741-jɩlɩ  Nuralɩ  xan  basshɩlɩg‗ɩnda  iranlɩlarg‗a  qarsɩ 

ko`terilis  baslanɩp,  ko`terilisshiler  Xiywanɩ  iyeleydi.  Bul  ko`terilis  bastɩrɩlg‗an  son`  iranlɩlar 

Xiywag‗a Elbars xannɩn` balasɩ Abu Muxammedti tayɩnlaydɩ. Nadir shax Xiywa xanlɩg‗ɩnda o`z 

ta`rtibin tolɩq engize almaydi. XVIII a`sirdin` 40- jɩllarɩnda Xiywada bir neshe xanlar almasadɩ. 

Da`slep  Xiywa  xanlarɩ  «Quwɩrshaq»  xanlarg‗a  aylanadɩ.  Iran  shaxlarɩ  8-9  jɩl  dawamɩnda 

Man`g‗ɩt  urɩwlarɩn  qollap-quwatlap  otɩrg‗an.  60-jɩllarda  Qɩyat,  Qon`ɩrat,  No`kis,  Uyg‗ɩr  ha`m 

t.b.urɩw ag‗zalarɩ iranlɩlarg‗a qarsɩ birigip, Man`g‗ɩt beklerinin` qolɩnan ha`kimiyattɩ tartɩp aladɩ. 

Olar ma`mlekettin` iran shaxlarɩnɩn` g‗arezsizligin ja`riyalaydi. Bunnan bɩlay Xiywa xanlɩg‗ɩnda 

ha`kimiyat  Qon`ɩrat  urɩwlarɩnan  shɩqqan  inaqlar  qolɩna  toplanadɩ.  Muxammed  A`min  inaq 

(1763-1790)  Xiywada  Qon`ɩratlar  dinastiyasɩnɩn`  tiykarɩn  saladɩ.  Ol  ha`kimiyattɩ  o`z  qolɩnda 

uslap  qa`legen  xan  a`wladɩn  Xiywag‗a  xan  etip,  qa`lemese  tu`sirip  taslaytug‗ɩn  da`rejede 

ku`shke  iye  bolg‗an.  0l  ma`mleketti  basqarɩwda  Qon`ɩrat  urɩwlarɩnɩn`  basqarɩwshɩ  toparlarɩna 

su`yenip,  g‗a`rezsiz  feodallardɩ  bag‗ɩndɩrɩwg‗a  ku`sh  jumsag‗an.  Ma`mlekette  burɩng‗ɩ 

to`menlep  ketken  jag‗daylardɩ  jaqsɩlawg‗a  erisken.  Eldin`  ekonomikasɩnɩn`  joqarɩ  ko`teriliwine 

tiykar salɩng‗an. 

Inaqlardɩn`  basshɩlɩg‗ɩnda  Xiywa  a`skerlerinin`  xanlɩqtɩn`  batɩs  shegaralarɩndag‗ɩ 

tu`rkmenlerdin`  topɩlɩsɩnɩn`  toqtatlɩwɩ  ha`m  1782-jɩlɩ  Buxara  a`skerlerinin`  topɩlɩsɩn  qɩyratɩwɩ 

Xiywa  inaqlarɩnɩn`  abroyɩn  arttɩrg‗an.  XVIII  a`sirdin`  aqɩrɩna  kelip  xanlɩqta  inaqlardɩn` 

ha`kimiyati  bekkemlenip  barɩwɩ  menen  birge  xanlɩqta  xan  ha`kimiyati  ju`da`  a`zzilep  ketedi. 

Barlɩq  ha`kimiyat  inaqlardɩn`  qolɩnda  toplanɩp  xanlar  olardɩn`  qolɩnda  «Quwɩrshaq»qa  aylanɩp 

qaladɩ. Usɩlayɩnsha Xiywa xanlɩg‗ɩnda XVIII a`sirdin` aqɩrlarɩna kelip qon`ɩratlar dinastiyasɩnɩn` 

tiykarɩn salɩwshɩ inaqlar ha`kimiyattɩ o`z qollarɩna aladɩ.  

XVII a`sirdegi Volga ha`m Ural boyɩ qaraqalpaqlarɩ bul da`wirdegi sol aymaqtag‗ɩ siyasiy 

sho`lkem  bolg‗an  Ullɩ  Nog‗ay  birikpesinin`  quramɩna  kirgen.  Bul  jerde  XVI  a`sirdin`  aqɩrɩnda 

nog‗ay  mɩrzasɩ  Ismayldɩn`  a`wladlarɩ  arasɩnda  ha`kimiyat  ushɩn  talaslardɩn`  barɩsɩnda  Nog‗ay 

mɩrzasɩ Ormanbet biy o`ltirilgennen keyin, ha`kimiyat ushɩn o`z-ara urɩslar ku`sheyip ketedi.

 

Moskva  ma`mleketinin`  patshasɩ  Boris  Godunov  Nog‗aylar  birikpesin  saqlap  qalɩw 

maqsetinde  bul  urɩslardɩ  toqtatɩwg‗a  ha`reket  etedi.  0l  XVII  a`sirdin`  basɩnan  baslap  Nog‗ay 

mɩrzasɩ  Tɩnaxmettin`  a`wladɩ  Esterek  Mɩrzanɩn`  Ullɩ  Nog‗ay  birlespesinin`  basqarɩwshɩsɩ 

bolɩwɩna ja`rdem beredi. 

Esterek  ha`kimiyat  basɩna  kelgennen  keyinde  ko`p  waqɩtqa  shekem  o`z-ara  urɩslar 

toqtamadɩ,  sonɩn`  menen  birge  Ullɩ  Nog‗ay  Ordasɩ  burɩng‗ɩsɩnsha  Azov  ha`m  Kuban,  Kaspiy 

ha`m  Terek  da`ryalarɩ  aralɩg‗ɩnda  ko`ship,  qonɩslanɩp  ju`rgen.  Kishi  nog‗ay  ordasi  Qazɩ  ordasɩ 

menen  u`zliksiz  urɩslar  ju`rgizip  turɩwg‗a  ma`jbu`r  bolg‗an.  Sebebi,  Esterek  Qazɩ  ulɩsɩna  qarsɩ 

atlanɩslar  jasawg‗a  Moskva  hu`kimeti  aldɩnda  minnetli  bolg‗an.  Usɩnday  jag‗daylarda  1613-jɩlɩ 

Nog‗aylar  Xo-Urluk  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  qalmaqlardɩn`  topɩlɩsɩna  duwshar  boladɩ.  Bul  birinshi 

atlanɩstan  Nog‗aylardɩn`  a`zziligin  sezgen  qalmaqlar  Volga  ha`m  Ural  da`ryalarɩnɩn`  ayag‗ɩn 

XVII  a`sirdin`  30-jɩllarɩ  tolɩq  iyelep,  nog‗aylardan  tartɩp  aladɩ.  Jaylaw  jerlerinen  ayrɩlg‗an 

nog‗aylardɩn`  ko`pshilik  bo`limi  batɩsqa  qaray,  Volganɩn`  Qɩrɩm  ta`repki  jag‗alarɩna  o`tiwge 

ma`jbu`r  boladɩ.  Olar  Qɩrɩmg‗a,  Qara  ten`iz  jag‗alarɩna,  Dneprge  shekemgi  aralɩqtag‗ɩ 

dalalɩqlarg‗a ko`ship ornalasadɩ. 

Nog‗aylardɩn`  bir  bo`limi  qalmaqlardɩn`  qol  astɩnda  qalg‗an  bolsa,  bir  bo`limi  shɩg‗ɩsqa 

qaray ko`shedi. 

Usɩlayɩnsha  qalmaqlardɩn`  qɩsɩmɩ  tiykarɩnda  ullɩ  nog‗ay  birlespesi  tarqap  ketedi. 

Nog‗aylardɩn`  «Altɩ  ul»  ulɩsɩ  bul  waqɩtta  Uraldɩn`  shɩg‗ɩs  ta`repinde-Aral  ten`izi  jag‗alarɩnda 

ma`kanlag‗an. 

Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulag‗annan keyin onɩn`  quramɩnan bo`linip shɩqqan qaraqalpaqlar 

ko`p  waqɩtlarg‗a  shekem  qalmaqlarg‗a  ha`m  ruslarg‗a  qarsɩ  urɩslar  ju`rgizgen.  Tariyxiy 

dereklerde  70-jɩllarda  ruslardɩn`  Kama  da`ryasɩnɩn`  a`tirapɩndag‗ɩ  jerlerdi  iyelep  alg‗anlɩg‗ɩna 

qarsɩ bashqurt xalqɩnɩn` ko`terilisinde qaraqalpaqlar da belsene qatnasqan. Bunnan son`g‗ɩ XVII 

a`sirdin`  aqɩrɩna  tuwra  keletug‗ɩn  jazba  dereklerde  qaraqalpaqlar  qazaqlar  menen  birlikte 

Tyumen volosti aymaqlarɩna atlanɩs jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 

Qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`limi  XVII  a`sir  dawamɩnda  Volga  ha`m  Ural  boylarɩn  jawlap 

alg‗an qalmaqlarg‗a ha`m o`zinin` shegarasɩn shɩg‗ɩsqa qaray ken`eytip  kiyatɩrg‗an Rossiyag‗a 

qarsɩ  urɩslar  alɩp  barg‗an.  Bul  urɩsta  qaraqalpaqlar  ha`m  qazaqlar  bashqurtlar  menen  birlikte 

ha`reket  etken.  Olar  usɩ  ju`rgizgen  urɩslarɩ  arqalɩ  o`zlerinin`  jaylawlarɩn  qaytarɩp  alɩw, 

qalmaqlardɩ Volga ha`m Ural boylarɩnan quwɩp shɩg‗ɩw, olarg‗a ja`rdem berip turg‗an ruslardɩn` 

shɩg‗ɩs shegaralarɩndag‗ɩ ku`shin a`zziletiwdi aldɩna maqset etip qoyg‗an. 

XVII  a`sirde  qaraqalpaqlardɩn`  Sɩrda`rya  boylarɩnda,  Tu`rkistan  aymag‗ɩnda  jasag‗anlɩg‗ɩ 

haqqɩnda  jazba  mag‗lɩwmatlar  ko`plep  ushɩrasadɩ.  Bunday  mag‗lɩwmatlarg‗a  sa`ykes 

qaraqalpaqlar  XVII  a`sirdin`  ortarɩnda  Sɩrda`ryaa  a`tirapɩndag‗ɩ  xanlɩqlardɩn`  siyasiy  islerinde 

belsene qatnasadɩ. 

Bul  haqqɩnda  Orta  Aziya  xanlɩqlarɩnɩn`  XVII  a`sirdegi  belgili  tariyxshɩsɩ  Muxammed 

YUsuf  Munshi  ta`repinen  ko`plegen  mag‗lɩwmatlar  jazɩp  qaldɩrɩlg‗an.  Onɩn`  «Mukim  xan 

tariyxi»  atlɩ  tariyxɩy  shɩg‗armasɩnda  XVII  a`sirdegi  Buxara  xanlɩg‗ɩnɩn`  siyasiy  islerine 

qaraqalpaqlardɩn`  qɩzg‗ɩn  tu`rde  aralasqanlɩg‗ɩ  tuwralɩ  xabar  etiledi.  Bul  mag‗lɩwmatlarg‗a 

sa`ykes  Buxara  xanɩ  Baxi  Muxammed da`wirinde 1605  jɩlɩ  qaraqalpaqlar  basqa xalɩqlar menen 

birge Buxara xanlɩg‗ɩna qarsɩ ko`teriliske qatnasqan. Buxara xanɩ Imamqulɩ 1611-jɩlɩ Tu`rkistan 

ha`m  Qarataw  a`tiraplarɩna,  Buxara  shegaralarɩna  jaqɩnlap  qalg‗an,  qaraqalpaqlarg‗a  ha`m 

qalmaqlarg‗a qarsɩ atlanɩs jasag‗an. 

Usɩnday  mag‗lɩwmatlar  Xiywa  xanɩ  Abulg‗azɩ  ta`repinen  de  jazɩp  qaldɩrɩlg‗an.  0l  XVII 

a`sirdin`  20-jɩllarɩ  Xabash  Sultan  Xiywa  xanlɩg‗ɩndag‗ɩ  siyasiy  gu`resler  barɩsɩnda  Xiywadan 

qashɩp  shɩg‗ɩp,  Sɩrda`rya  boylarɩnda  jasap  atɩrg‗an  qaraqalpaqlar  arasɩna  barg‗anlɩg‗ɩ  haqqɩnda 

jazadɩ. 

Bulardan  basqa  usɩ  da`wirde  XVII  a`sirdin`  20-jɩllarɩ  Tashkent  xanɩ  Tursɩn  xannɩn` 

ma`mleketi  quramɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  jasag‗anlɩg‗ɩ  haqqɩnda  da  mag‗lɩwmatlar  bar.  Tursɩn 

xan XVII a`sirdin` 20-jillarɩ Tu`rkistannɩn` xanɩ bolɩp turg‗anda, qazaq xanɩ Esim xan ta`repinen 

1628-jɩlɩ  o`ltiriledi.  Usɩ  Tu`rkistandag‗ɩ  siyasiy  waqiyanɩ  esitken  Buxara  xanɩ  Imamqulɩ  xan 

a`skerleri  Esim  xang‗a  qarsɩ  atlanɩs  barɩsɩnda  Esim  xandɩ  o`ltiredi.  Bul  waqɩyadan  son` 

qaraqalpaqlar Buxara xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an. 

XVI  a`sirdin`  2-yarɩmɩnda  Tu`rkistan  qaraqalpaqlarɩ  ha`m  qazaqlarɩ  Buxara  xanlɩg‗ɩna 

bag‗ɩnɩshlɩ  bolg‗anlɩg‗ɩ  haqqɩnda  Buxarag‗a  kelgen  rus  elshisi  Boris  Pozuxin,  1671-jɩlɩ  jazɩp 

qaldɩrg‗an.  Bul  rus  elshisinin`  mag‗lɩwmatɩna  qarag‗anda  Tu`rkistan  qaraqalpaqlarɩ  ha`m 

qazaqlarɩ Buxara jerlerinde de ushɩrasadɩ, olardɩn` sanɩ kem degende 150 mɩn`nɩn` shamasɩ. Olar 

Buxara  xanlɩg‗ɩnda  isenimli,  a`skeriy  ku`sh  bolɩp  50  mɩn`  shamasɩnda  a`sker  jɩynay  alatug‗ɩn 

bolg‗an. Qaraqalpaqlar ulɩsɩ Buxara xanlɩg‗ɩna tiyisli bolg‗an sebepli olar a`sker berip turɩwg‗a 

minnetli bolg‗an. 

Bulardan basqa qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirden baslap XVIII a`sirdin` aqɩrɩna shekem Ullɩ 

taw a`tirapɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda, olardɩn` XVII a`sirdin` aqɩrɩnda Tawke xang‗a bag‗ɩnɩshlɩ 

bolg‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda mag‗lɩwmatlar bar. 

Ulɩwma alg‗anda, Sɩrda`rya a`tirapɩnda jasag‗an qaraqalpaqlardɩn` XVII a`sirlerdegi tariyxɩ 

haqqɩndag‗ɩ  mag‗lɩwmatlar  XVII  a`sirde  Sɩrda`rya  qaraqalpaqlarɩ  siyasiy  jaqtan  ekige 

bo`lingenligin  ko`rsetedi.  Birinshi  bo`limi  Buxara  xanlɩg‗ɩna,  al  ekinshi    bo`limi  qazaq 

xanlɩg‗ɩna bag‗ɩnɩshlɩ bolg‗an. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1  Xiywa xanlɩg‗ɩn bag‗ɩndɩrɩwg‗a erisken Buxara xanlarɩ haqqɩnda aytɩp berin`? 

2  XVII-XVIII a`sirlerde Xiywa xanlɩg‗ɩ ne sebep sɩrt el ma`mleketlerinen g‗a`rezli 

jag‗daylarg‗a tu`sip qalg‗an? 

3  Xiywada tek 5-6 ku`n g‗ana xan bolg‗an xandɩ anɩqlan`? 

4  Xiywa xanlɩg‗ɩ tariyxɩn jazɩwg‗a baslama salg‗an tariyxshɩ Xiywa xanɩ kim? 

5  Qashan Ullɩ Nog‗ay birlespesi qulatɩladɩ? 

6  Volga boyɩ qaraqalpaqlarɩ XVII a`sir dawamɩnda kimlerge qarsɩ urɩslar alɩp barg‗an? 

7  Qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya boylarɩnda jasag‗anlɩg‗ɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlardɩ 

bilesiz?  

8  Rus elshisi Boris Pozuxin XVII a`sirdin` ekinshi yarɩmɩnda Buxara xanlɩg‗ɩna Tu`rkistan 

qaraqalpaqlarɩnɩn` qatnaslarɩ haqqɩnda qanday mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an? 

9  XVII a`sirde qaraqalpaqlardɩn` Ullɩ tawda jasag‗an bo`limleri haqqɩnda aytɩp  berin`. 

 

§3. XVIII A`SIRDIN` BIRINSHI YARƖMƖNDA SIYASIY WAQƖYALAR. XVIII 

A`SIRDEGI QARAQALPAQ-ROSSIYA QATNASƖQLARƖ 

XVIII  a`sirde  Orta  Aziya  xalɩqlarɩnɩn`  tariyxɩy  rawajlanɩwɩna  u`lken  ta`sir  jasag‗an  Orta 

Aziya aymag‗ɩnda ju`da` u`lken ko`plegen waqɩyalar bolɩp o`tken. Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` 

Buxara,  tu`slik  Aral  boyɩ  ha`m  Ural  a`tiraplarɩnda  jasap  atɩrg‗an  bo`limleri  menen  Sɩrda`rya 

boylarɩnda  jasap  atɩrg‗an  qaraqalpaqlar  tɩg‗ɩz  baylanɩslar  jasap,  usɩ  Sɩrda`rya  qaraqalpaqlarɩ 

do`gereginde  ja`mleniw  qubɩlɩslarɩ  payda  boladɩ.  Biraq  bul  aqɩrɩna  jetpey  irkinishke  ushɩraydɩ. 

Bunɩn`  irkinishke  ushɩrawɩnda  1723-jɩlɩ  Jon`g‗ar  qalmaqlarɩnɩn`  Sɩrda`rya  boylarɩna  topɩlɩsɩ 

sebep bolg‗an. 

Bul waqɩtta qaraqalpaqlardɩn` o`z aldɩna xanlɩg‗ɩ bolg‗an. Bul xanlɩqtɩn` basɩnda Esimxan 

(Eshmuxammed)  turg‗an.  Esimxan  ma`mleketinin`  aymaqlarɩ  Sɩrda`ryanɩn`  ayag‗ɩ  ha`m  Volga 

boyɩ  qalmaqlarɩ,  Bashqurt  ulɩslarɩ  ha`m  qazaq  xanlɩqlarɩ  menen  shegaralas  bolg‗an.  Jong‗ar 

qalmaqlarɩnɩn` basɩp alɩwshɩlɩq topɩlɩsɩnan qutɩlɩw maqsetinde Esim xan 1722-jɩlɩ Rossiya menen 

doslɩq  qatnas  du`ziwge  ha`reket  jasag‗an.  Biraq  bul  ha`reketler  do`nip  kiyatirg‗an  qa`wipten 

qaraqalpaqlardɩ saqlap qala almaydɩ. 

Jong‗arlar  ma`mleketi  XVII  a`sirdin`  30-jɩllarɩnda  Batɩs  Mong‗oliyada  a`skeriy  feodallɩq 

ma`mleketi  bolɩp  du`zildi.  Ma`mleketti  Xuntaydj  basqardɩ.  Onɩn`  xalqɩ  ko`shpeli  o`mir  su`rip, 

sharwashɩlɩq  negizgi  ka`sibi  boldi.  Ol  ma`mleket  a`skeriy  jaqtan  ku`shli  ma`mleket  bolɩp, 

armiyasi 100 mɩn` a`skerden ibarat bolg‗an. 

1723-jɩlɩ Jong‗arlar qazaqlardɩ u`lken soqqɩg‗a ushɩratɩp, olardɩ u`sh ta`repke qaray ko`ship 

ketiwine ma`jbu`rleydi. 

Bul  soqqɩg‗a  Sɩrda`rya  qaraqalpaqlarɩ  da  duwshar  bolɩp,  olar  da  ekige  bo`linip  ketedi. 

Olardɩn`  bir  bo`limi  Sɩrda`ryanɩn`  to`menine  qaray  Aral  ten`izi  ta`repke,  al  bir  bo`limi 

Sɩrda`ryanɩ boylap joqarɩ qaray Tashkent ha`m tu`slik batɩs ta`repke jɩlɩsɩwg‗a ma`jbu`r bolg‗an. 

Usɩlayɩnsha  Sɩrda`rya  boylarɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  burɩng‗ɩ  jasap  atɩrg‗an  ornɩ 

Sɩda`ryanɩn` orta jag‗alɩqlarɩ jong‗arlar ta`repinen basɩp alɩnɩwɩ menen Sɩrda`rya qaraqalpaqlarɩ 

joqarɩ  ha`m  to`mengi  bolɩp  ekige  bo`linip  ketedi.  Qaraqalpaqlardɩn`  bir  toparɩ  Jong‗ar 

ma`mleketinin` qaramag‗ɩnda Sɩrda`rya boylarɩnda qalg‗an. 

Olardɩn`  birqanshasɩi  Ili  da`ryasɩnɩn`  boyɩna,  Jon`g‗arlar  ma`mleketinin`  aymag‗ɩna 

ko`shirilgen. 

Joqarg‗ɩ  qaraqalpaqlar  jon`g‗arlardɩn`  soqqɩsɩ  menen  olardɩn`  geypara  bo`limi  Ferg‗ana 

oypatlɩg‗ɩna ko`ship barɩp ol jerde otɩrɩqshɩ xalɩq penen aralasadɩ. 

To`mengi qaraqalpaqlar bolsa Sɩrda`rya to`menine qaray jɩlɩsip ol jerde qazaqlardɩn` kishi 

ju`z xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas, olardan siyasiy g‗a`rezli jag‗dayda jasag‗an.  

Bul  qazaqlardɩn`  kishi  ju`z  xanlɩg‗ɩ  jong‗arlardɩn`  topɩlɩsnan  qa`wiplenip,  Rossiya  menen 

qatnasti  ku`sheytiwge  ha`reket  etedi.  Usɩ  qazaqlardɩn`  kishi  ju`z  xanlɩg‗ɩna  qaraslɩ  bolg‗an 

to`mengi qaraqalpaqlar da Rossiya menen jaqɩn qatnasta bolg‗an. 

Arallɩ  qaraqalpaqlardɩn`  XVIII  a`sirdegi  tariyxɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩnan,  a`sirese  Arallɩ 

o`zbeklerdin`  turmɩsɩ  menen  tɩg‗ɩz  baylanɩslɩ.  XVIII  a`sir  dawamɩnda  Xiywa  xanlɩg‗ɩnda 

jasawshɩ xalɩqlar ko`plegen siyasiy waqiyalardɩ basɩnan keshirgen. 

Arallɩ  o`zbekler  etnikalɩq  kelip  shɩg‗ɩwɩ,  da`stu`ri,  ka`sibi,  ma`deniyatɩ  jag‗ɩnan 

qaraqalpaqlarg‗a og‗ada uqsas. Olar ko`p waqɩtlar dawamɩnda Xiywa ha`kimshiligine qarsɩ turɩp 

o`zlerinen,  qaraqalpaqlardan  yamasa  qazaqlardan  xan  ko`terip,  Xiywa  xanlɩg‗ɩnan  g‗a`rezsiz 

ma`mleket bolɩwg‗a umtɩlg‗an. 

Olar  1714-jɩlɩ  Xiywa  xanɩ  YAdgarg‗a  bag‗nɩwdan  bas  tartɩp,  qaraqalpaqlardɩn`  xanɩ 

Eshmuxammedti Aral xanlɩg‗ɩn basqarɩwg‗a shaqɩradɩ. Eshmuxammed (Esim xan) Aralda qɩsqa 

waqɩt  bolsada  Aral  xanɩ  bolɩp  turg‗an.  0l  diyqanshɩlɩq  ju`rgiziw  maqsetinde  jan`a  jerlerdi 

o`zlestirip  bir  qansha  ilajlar  ju`rgizgen.  Ha`zirgi  Qarao`zek  rayonɩ  aymag‗ɩndag‗ɩ  Esim  jap  usɩ 

qɩsqa  waqɩt  Aral  xanɩ  bolɩp  turg‗an  qaraqalpaqlar  xanɩ  Eshmuxammedten  qalg‗an  estelik.  Onɩ 

sol Eshimuxammed qazdirg‗an. Onɩn` Aralda xanlɩq etiwi uzaq dawam etpeydi. 1715-jɩlɩ Xiywa 

taxtɩna  SHerg‗azɩ  xan  otɩrg‗annan  son`  Araldan  Esim  xan  ketiwge  ma`jbu`r  boladɩ,  SHerg‗azɩ 

xan  Arallɩlardɩ  bag‗ɩndɩrɩwg‗a  erisedi.  Arallɩlar  1723-jɩlɩ  SHerg‗azɩ  xang‗a  qarsɩ  tag‗ɩda 

ko`teriliske  shɩg‗ɩp,  usɩ  ko`terilistin`  waqtɩnda  SHerg‗azi  xan  o`ltiriledi.  Bul  ko`teriliske 

basshɩlɩq  etken  SHaxtemir  o`zinin`  Xiywag‗a  xan  bolɩw  niyetine  erise  almadɩ.  SHerg‗azɩ  xan 

o`lgennen  son`  Xiywa  taxtɩ  Elbars  xannɩn`  qolɩna  o`tti.  Arallɩlar  jen`iliske  ushɩradɩ.  Elbars 

xang‗a Arallɩlar menen birge qaraqalpaqlar da bag‗ɩng‗an. 

Arallɩ qaraqalpaqlar ha`m o`zbekler XVIII a`sirde usɩnday siyasiy waqɩyalardɩ basɩnan keshirgen 

ha`m  usɩ  waqɩyalarg‗a  belsene  qatnasqan.  XVIII  a`sirdin`  2-yarɩmɩnda  Sɩrda`rya  boyɩndag‗ɩ 

to`mengi  qaraqalpaqlardɩn`  bir  bo`limi  Arallɩ  qaraqalpaqlarg‗a  ko`ship  kelip  qosɩla  baslag‗an. 

Bulardɩn`  ko`ship  keliwin  XVIII  a`sirdin`  40-jɩllarɩnan  baslang‗an.  Sɩrda`ryanɩn`  boyɩndag‗ɩ 

to`mengi qaraqalpaqlar menen qazaqlar kishi ju`zi xanlɩg‗ɩ ortasɩndag‗ɩ urɩslar sebep bolg‗an. 

Qaraqalpaqlar  menen  Rossiya  arasɩndag‗ɩ  baylanɩslar  o`zinin`  sag‗asɩn  erte  waqɩtlardan 

baslag‗an.  Bul  Rossiyanɩn`  a`sirler  boyɩ  alɩp  barg‗an  koloniallɩq  siyasatɩnan  kelip  shɩqqan. 

Rossiya  XVI  a`sirdin`  ortalarɩnda  Qazan  ha`m  Astraxan  xanlɩg‗ɩn  basɩp  alɩp  onɩn`  aymaqlarɩn 

o`zinin`  ma`mleketinin`  quramɩna  qosɩp  aladɩ.  Onnan  keyin  de  Rossiya  Orta  Aziya  menen 

baylanɩs ornatɩwg‗a ha`m olardɩn` aymag‗ɩ esabɩnan o`z ma`mleketinin` aymaqlarɩn ken`eytiwge 

bag‗darlang‗an  bir  qansha  ila`jlardɩ  isledi.  Moskva  patshalɩg‗ɩ  Volga  da`ryasi  boylap  sawda 

jollarɩn o`z qolɩna alg‗annan keyin Orta Aziya bazarlarɩna qɩzɩg‗ɩwshɩlɩg‗ɩ arttɩ. Onɩn` anɩq mɩsalɩ 

etip  1558-1559  jɩllarɩ Antoni Jenkinson  ismli  Angliyalɩ  sawdagerdin`  Moskva  patshalɩg‗ɩ arqalɩ 

Buxarag‗a ha`m Xiywag‗a keliwin ha`m sawda isleri menen shug‗ɩllanɩwɩn aytɩwg‗a boladɩ. 

Rossiya patshalɩg‗ɩ XVII a`sirde Orta Aziya xanlɩqlarɩ menen o`zinin` elshilik baylanɩslarɩn 

ku`sheytedi.  Tek  XVII  a`sirdin`  o`zinde  g‗ana  Rossiyag‗a  Orta  Aziyadan  17  ma`rte  elshiler 

kelgen. Usɩ a`sirde Rossiyanɩn` ko`plegen qalalarɩnda yarmarkalar sho`lkemlestirilgen. Solardan 

Nijniy  Novgorod  yarmarkasi  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolɩp,  Orta  Aziyalɩ  sawdagerler  bul 

yarmarkalarg‗a o`zlerinin` zatlarɩ menen qatnasɩp otɩrg‗an. XVII a`sirlerde sawda ha`m elshilik 

baylanɩslarɩ  XVIII  a`sirdegi  siyasiy  ha`m  ma`deniy  baylanɩslardɩn`  rawajlanɩwɩna  u`lken  negiz 

bolɩp  xizmet  etken.  XVIII  a`sirden  baslap  Rossiya  ha`m  Orta  Aziya  xanlɩqlarɩ  arasɩnda  siyasiy 

qatnasɩqlar rawajlang‗an. Rossiya a`sirese, Petr I da`wirinen baslap Oraylɩq Aziya jerlerin teren` 

biliwge,  onɩn`  baylɩqlarɩn  o`zlestiriwge  qɩzɩqqan.  Petr  I  da`wirinen  baslap  Oraylɩq  Aziya 

jerlerine  ilimiy  ekspeditsiyalar  jiberile  baslag‗an.  Usɩnday  ekspeditsiyalardɩn`  biri  Bekovich-

CHerkasskiydin` basshɩlɩg‗ɩnda sho`lkemlestiriledi. 

Bul  ekspeditsiyag‗a  A`miwda`ryanɩn`  Kaspiy  ten`izine  aqqan  eski  an`g‗arɩn  izertlew, 

Xiywa  ha`m  Buxara  xanlɩg‗ɩn  Rossiyag‗a  bag‗ɩndɩrɩw,  A`miwda`ryanɩn`  Aral  ten`izine 

quyarlɩg‗ɩnda  qala  salɩw,  altɩn  ka`nlerin  iyelew,  Hindistang‗a  baratug‗ɩn  sawda  jolɩn  u`yreniw 

sɩyaqlɩ  wazɩypalar  ju`kleydi.  Ekspeditsiya  6000  adamnan  aslam  a`skerlerden  turɩp,  olardɩn`  19 

tobɩ bolg‗an. Olar 138 kemege iye bolg‗an. Bunday ku`shli qurallang‗an armiya menen 1717- jɩlɩ 

ba`ha`rde  Xiywag‗a  atlanadɩ.  Olar  Xiywa  a`skerleri  menen  u`sh  ku`n  dawamɩnda  urɩslar  alɩp 

baradɩ.  Xiywa  xanɩ  SHerg‗azɩ  xan  ashɩq  urɩsta  shɩg‗ɩnnɩn`  ko`p  bolɩwɩn  esapqa  alɩp  hiyle 

qollanɩwdɩ  maqul  ko`redi.  0l  hiyle  jolɩ  menen  rus  a`skerlerin  qolg‗a  tu`siriw  maqsetinde 

so`ylesiwler  ju`rgizedi.  Usɩ  so`ylesiwler  barɩsɩnda  ruslardɩ  bes  bo`limge  bo`lip,  Xiywa 

a`tirapɩndag‗ɩ  qalalarg‗a  ornalastɩradɩ.  Olardɩ  Xiywa  a`skerleri  1717-jɩlɩ  29-avgust  ku`ni  qirɩp 

taslaydɩ. Bekovich-CHerkasskiy de o`ltiriledi. 

Bekovich  CHerkasskiydin`  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  ekspeditsiya  ag‗zalarɩnɩn`  ju`rgizgen  is  is 

ju`rgizgen  isleri  o`zinin`  sa`tsiz  bolɩwɩna  qaramastan,  Rossiyanɩn`  Oraylɩq  Aziyanɩ  iyelewge 

qaratɩlg‗an da`slepki a`skeriy atlanɩsɩ bolg‗an. 

Bunnan son` da Rossiya hu`kimeti Orta Aziyanɩ qolg‗a kirgiziw pikirinen qaytpaydɩ. Biraq 

endi  olar  a`skeriy  ku`sh  penen  emes,  al  diplomatiyalɩq  jol  menen  iske  asɩrmaqshɩ  boladɩ.  Usɩ 

maqsette olar qazaqlar ha`m qaraqalpaqlar menen jaqɩnlasɩwg‗a ha`reket etedi. 

Qaraqalpaqlar  menen  Rossiya  ortasɩndag‗ɩ  qarɩm-qatnasɩqlar  qaraqalpaq  xanɩ  bolg‗an 

Eshmuxamumed waqɩnda  bir  qansha  da`rejede janlang‗an. Ol  Rossiya  imperatorɩ Petr  I  menen 

awqam  du`ziw  arqalɩ  sol  da`wirde  qaraqalpaqlarg‗a  Jong‗arlar  ta`repinen  do`ngen  qa`wipten 

qutɩlɩwg‗a umtɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlarg‗a juwap retinde qaraqalpaqlar arasɩna 1721-jɩlɩ Rossiyadan D. T. Vershinin 

basshɩlɩg‗ɩnda  elshiler  keledi.  Olardɩn`  maqseti  birinshiden,  qaraqalpaqlar  arasɩndag‗ɩ  rus 

tutqɩnlarɩn  tutqɩnnan  azat  etip,  Rossiyag‗a  qaytarɩw  bolsa,  ekinshiden  qaraqalpaqlardɩ  rus 

patshalɩg‗ɩ quramɩna o`tkeriw bolg‗an. Bul ha`reketler haqɩyqɩy na`tiyjege erise almaydi. 

Qaraqalpaqlar 1725-jɩlɩ tag‗ɩ da o`z elshisin Rossiyag‗a jiberip, usɩ elshileri arqalɩ Rossiya 

menen  qatnasɩqtɩ  jaqsɩlawg‗a  ha`reket  etedi.  Olardɩn`  jazg‗an  xatlarɩnda  qaraqalpaqlardɩn`  Ufa 

qalasɩnda  bashqurtlar  ha`m  qalmaqlar  menen  qatnasɩqlardɩ  jaqsɩlaw  tuwralɩ  sha`rtnama 

du`zgenligi bayanlanadi. 

XVIII  a`sirdin`  20-30-jɩllarɩnda  qazaq  xanɩ  Abulxayɩr  Rossiya  menen  siyasiy  baylanɩslar 

ornatɩwg‗a  belsendilik  penen  kirisken.  Bunda  Rossiya  ma`mleketinin`  ja`rdemi  arqalɩ  qazaq 

dalasɩna  hu`jim  etip  atɩrg‗an  Jon`g‗arlardɩn`  topɩlɩsɩnan  o`z  xanlɩg‗ɩn  aman  alɩp  qalmaqshɩ 

bolg‗an Abulxayɩr xan Sankt-Peterburqa bir neshe ma`rtebe o`zinin` elshilerin jiberedi. 

1731-jɩlɩ  Abalxayɩrxang‗a  M.Tevkelev  basshɩlɩg‗ɩnda  Rossiya  elshileri  kelgen.  Bul 

da`wirde  Abulxayɩrxan  basshɩlɩq  etken  qazaqtɩn`  kishi  Ju`zinin`  otɩrg‗an  aymaqlarɩ 

qaraqalpaqlarg‗a ju`da` jaqɩn bolg‗an. Sonlɩqtan  M.Tevkelev qaraqalpaqlar arasvnda da bolvp, 

qaraqalpaqlar menen so`ylesiwler ju`rgizgen. 

1730-1740-jvllarv  Sankt-Peterburg  qalasɩna  ko`plegen  qaraqalpaq  elshileri  kelip, 

Rossiyanɩn`  basshɩlarɩ  menen  so`ylesiwler  ju`rgizgen.  Biraq  bul  so`ylesiwlerden  hesh  qanday 

juwmaq shɩqpaydɩ. Qaraqalpaq jerleri sɩrtqɩ topɩlɩslardan qutɩla almadɩ. Jong‗ar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ 

Jon`g‗ar  ma`mleketinin`  1750-jɩllardɩn`  ortalarɩnda  Sin  imperiyasi  ta`repinen  qɩyratɩlg‗ang‗a 

shekem dawam ete berdi. 

Qaraqalpaqlar  Rossiyag‗a  arqa  su`yewine  qaramastan  olardan  hesh  qanday  ja`rdem  ala 

almaydɩ.  Abulxayɩr  xan  qaraqalpaqlarg‗a  shabɩwɩl  jasap,  olardɩ  bu`lginshilikke  ushɩratqan. 

Qaraqalpaqlar  usɩ  jawgershiliktin`  sebebinen  o`z  u`lkesin  taslap  ol  jerden  ko`shiwge  ma`jbu`r 

bolg‗an. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1  XVIII a`sirdin` basɩnda qaraqalpaqlardɩn` xanɩ kim bolg‗an? 

2  XVIII a`sirdin` basɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩn qanday dinastiya basqarg‗an? 

3  Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` siyasiy islerinde salmaqlɩ rol atqarg‗an Muxammed A`min Xiywa 

xanlɩg‗ɩnda qanday lawazɩmdɩ iyelegen? 

4  Nadir shax qashan Xiywa xanlɩg‗ɩn jawlap alg‗an? 

5  Xiywa xanlɩg‗ɩ Irannan g‗a`rezli bolg‗an da`wirde Xiywada qaysɩ urɩwlardan shɩqqan inaqlar 

basqarɩp turg‗an? 

6  XVIII a`sirde Rossiya qanday koloniyalɩq siyasat ju`rgizgen? 

7  Bekovich-CHerkasskiy basshɩlɩg‗ɩndag‗i a`skeriy ekspeditsiya qanday koloniyalɩq maqsette 

sho`lkemlestirilgen ha`m aqɩbeti qanday bolg‗an? 

8  Qaraqalpaqlar jerlerinde jungar basɩp alɩwshɩlɩg‗ɩ qay waqɩtqa shekem dawam etti?