Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ

§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI 

 

Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  shegaralarɩ  turaqlɩ  emes  edi.  Ma`mleket  ishindegi  ha`m  qon`sɩ 

ellerdegi  siyasiy  waqɩyalardɩn`  o`zgeriwi  menen  olardɩn`  ta`sirinde  ma`mleket  shegaralarɩ  da 

o`zgerislerge ushɩrap otɩrg‗an. XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas 

jag‗dayda  jasap  atɩrg‗an  turkmenler,  qazaqlar  ha`m  Jan`ada`rya  qaraqalpaqlarɩ  jasaytug‗ɩn 

aymaqlar  a`skeriy  ju`risler  na`tiyjesinde  xanlɩqtɩn`  quramɩna  qosɩp  alɩnadi.  Xanlɩqtɩn`  shegarasɩ 

ken`eytilip, xalqɩnɩn` sanɩ ko`beytiledi. Biraq ko`shpeli urɩwlar jasaytug‗ɩn sho`ller ju`da` u`lken 

aymaqtɩ iyelegenligi sebepli, xanlɩqtɩn` sho`llerde anɩq belgilengen shegaralarɩ joq edi. 

Xiywanɩ qorshap turg‗an suwsɩz sahralar qon`sɩ ma`mleketlerden bo`leklep, bul jerdi bir 

pu`tin  ekonomikalɩq  rayong‗a  aylandɩrɩp  turadɩ.  Bunday  geografiyalɩq  jaylasɩw  o`zgesheligi 

xanlɩqtɩn`  xalɩqlɩq  du`zilisine  de  ta`sir  jasap  turg‗an.  Xanlɩqta  o`zbekler,  tu`rkmenler, 

qaraqalpaqlar,  qazaqlar  ha`m  basqa  da  xalɩqlar  jasag‗an.  XIX  a`sirdin`  40-jɩllarɩnda  xanlɩqta 

ulɩwma 900 mɩn` shamasɩnda xalɩq jasag‗an. 

Xiywa  xanlɩg‗ɩ  monarxiyalɩq  ma`mleket  bolɩp,  ma`mleket  basɩnda  qon`ɩratlar 

dinastiyasɩnan shɩqqan xanlar turg‗an. Xanlɩq atadan balag‗a miyras bolg‗an. Xan sheklenbegen 

ha`kimiyatqa iye bolg‗an. Ma`mleketlik basqarɩwda xan saray xizmetkerleri ha`m ma`mlekettegi 

diniy basshɩlardɩn` ja`rdemine su`yengen. Xiywa qalasɩ ma`mlekettin` paytaxtɩ bolɩp, ma`mleket 

basshɩsɩ  -  xanlar  usɩ  qalada  otɩrɩp  ma`mleketlik  basqarɩw  islerin  ju`rgizgen.  Ma`mleket 

administrativlik  jaqtan  to`mendegishe  15  beklik  ha`m  wa`layatlarg‗a  bo`lingen.  Pitnek, 

Xazarasp,  Xanqa,  U`rgenish,  Qoshko`pir,  Gazavat,  Qɩyat,  Tashawɩz,  Ambar-Manax,  Gu`rlen, 

Go`ne  U`rgenish,  Xojeli,  SHomanay,  Qon`ɩrat  -  bunnan  tɩsqarɩ  kishirek  wa`layat  esaplang‗an 

Besarɩq ha`m Qɩyat. Qon`ɩrat dep atalg‗an eki nawɩplɩq bolg‗an. 

Bunday  ha`r  bir  beklik  yaki  wa`layatlardɩn`  basɩnda  xan  ta`repinen  belgilengen  adamlar 

ta`repinen  basqarɩlg‗an.  Olar  o`zlerine  bekitilgen  jerde  nayɩp  yamasa  ha`kim  bolg‗an.  Xanlɩqta 

atalɩqlardɩn` en` u`lkeni inaq, onnan keyin atalɩq biy bolg‗an. Xanlɩqtag‗ɩ ha`r bir ha`meldardɩn` 

wazɩypasɩ qatan` belgilenip qoyɩlg‗an. Bul ha`meldarlardɩn` xɩzmetine qaray xannɩn` o`zi miynet 

haqɩ  mug‗darɩn  belgilegen.  XIX  a`sirde  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  quramɩndag‗ɩ  qaraqalpaqlar 

A`miwda`ryanɩn`  ayag‗ɩnda  Qon`irat,  Xojeli,  No`kis,  SHɩmbay,  Da`wqara,  Qɩpshaq 

a`tiraplarɩnda diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaqlar awɩl-awɩl bolɩp jasag‗an. Biy xan 

ta`repinen  bekitilgen.  Ha`r  bir  urɩwdɩn`  biyleri  ekinshi  bir  biylerden  g‗a`rezsiz  tuwrɩ  xang‗a 

bag‗ɩng‗an.  Basqa  biylerge  ku`shli  ta`siri  bar  biyler  xan  tartɩsɩp  qalg‗an  jag‗dayda  u`lken 

urɩslarg‗a,  ko`terilislerge  aylanɩwɩ  mu`mkin  bolg‗an.  O`ytkeni  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  ha`m  onɩn` 

quramɩndag‗ɩ qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda XIX a`sirdin` birinshi  yarɩmɩ ha`m ortalarɩ u`lken 

siyasiy  tariyxiy  waqɩyalarg‗a  bay  boldɩ,  qaraqalpaqlar  o`z  aldɩna  ma`mleket  bolɩp  jasaw  ushɩn 

gu`resler alɩp barg‗an. Bul ma`mleketshilikti tiklewge, o`zlerin-o`zleri basqarɩw ushɩn Aydos biy 

u`lken  gu`res  ju`rgizgen.  0l  1827-jɩlɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩnan  ajɩralɩp  o`z  aldɩna  ma`mleket  qurɩw 

niyetin a`melge asɩra almag‗an. 

Usɩ  sɩyaqlɩ  ekinshi  u`lken  ha`reket  1855-1856-jɩllarɩ  islenedi.  Onɩ  Ernazar  Alako`z  iske 

asɩrmaqshɩ  boladɩ.  Onɩn`  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  xalɩq  azatlɩq  gu`resi  barɩsɩnda  ko`terilisshiler 

Qaraqalpaq xanlig‗ɩn du`ziwge erisedi. Zarlɩq to`re qaraqalpaqlar xanɩ etip ko`teriledi. Biraq olar 

ko`terilisshilerdin`  ala  awɩzlɩg‗ɩ  sebepli  erisilgen  na`tiyjeni  qolda  uslap  qala  almaydɩ.  Ernazar 

Alako`z ha`m onɩn` ta`repdarlarɩ jen`iledi. 

Bunnan  keyingi  ha`reket,  Qon`ɩrat  qalasɩ ha`m  onɩn`  a`tirapɩna  birikken  xalɩqlardɩn`  o`z 

aldɩna  ma`mleket  qurɩw  ushɩn  ju`rgizgen  gu`resleri,  bul  da  sa`tsizlik  penen  tamamlanadɩ.  Bul 

ha`m  bunnan  keyingi  ha`reketler,  o`z  alɩna  ma`mleket  bolɩwg‗a,  o`zin-o`zi  basqarɩwg‗a 

umtɩlɩwlar  sa`tsizlik  penen  tamam  bolɩwna  qaramastan  qaraqalpaq,  qazaq,  o`zbek,  turkmen 

xalɩqlarɩn  bir  orayg‗a  birlestiriw  jolɩndag‗ɩ  u`lken  tariyxiy  a`hmiyetke  iye  waqɩyalar  boldɩ.  Bul 

ha`reketler  qaraqalpaqlardɩn`  o`zinin`  ma`mleket  qurɩw  jolɩndag‗ɩ  a`rmanlarɩn  iske  asrɩwda  o`z 

na`tiyjelerin  de  berdi.  Usɩ  gu`reslerdin`  juwmag‗ɩnda  Xiywa  xanɩ  Seydmuxammed 

qaraqalpaqlarg‗a  baylanɩslɩ  ma`mleketlik  basqarɩw  tarawɩnda  u`lken  o`zgerisler  kirgiziwge 

ma`jbu`r  boladɩ.  Ol  qaraqalpaqlardɩ  bekkem  administrativlik  ta`rtipke  bag‗ɩndɩrɩw  maqsetinde 

1859-jɩlɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  administrativlik  basqarɩw  sistemasɩnda  reforma  ju`rgizedi.  Ol 

Xiywa  taxtɩn  iyelewden  baslap  Ernazar  Alako`z  basshɩlɩg‗ɩnda  qaraqalpaqlardɩn`,  Atamurat 

xan  basshɩlɩg‗ɩnda  tu`rkmenlerdin`,  Muxammed  Panaxan  basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ  Qon`ɩrat  ko`terilisin 

bastɩrɩwg‗a erisedi. Bunnan bɩlay ko`terilislerdi boldɩrmaw maqsetinde qaraqalpaqlardɩn` basɩna 

o`zine  sadɩq  adamlardɩ  belgilew  ta`rtibin  engizedi.  Bul  ta`rtip  qaraqalpaqlar  arasɩnan  shɩqqan 

ku`tilmegen basshɩnɩn` biylerge ta`sir ko`rsetiw mu`mkinligɩn saplastɩradɩ. 

Seydmuxammed  xan  reforma  ju`rgizbesinen  burɩn  XIX  a`sirde  ha`m  onnan  burɩng‗ɩ 

da`wirlerde  de  qaraqalpaqlardɩn`  basqarɩw  sistemasɩnda  biylerdin`  atqarg‗an  xɩzmetleri  og‗ada 

u`lken  bolg‗an.  1850-jɩllardag‗ɩ  mag‗lɩwmat  boyɩnsha  qaraqalpaqlardɩn`  basqarɩw  islerinde  100 

ge shamalas biyler qatnasqan. Qaraqalpaqlar biylerge bag‗ɩnɩp, biyler tuwrɩ xang‗a bag‗ɩnatug‗ɩn 

bolg‗an.  Al  endi,  biyler  xang‗a  xabarlasɩw  mu`mkinshiliginen  ayɩrɩlɩp,  olardɩn`  u`stinen 

qaraytug‗ɩn  atalɩqlar,  beglerbegi  ha`m  ag‗abiy  lawazɩmɩn  engizedi.  Atalɩqqa  birneshe  biyler 

bag‗ɩng‗an.  Atalɩqlar  beglerbegine  bag‗ɩng‗an.  Qaraqalpaqlardɩn`  eki  arɩsɩnɩn`  eki  beglerbegi 

bolɩp, olar en` joqarɩ lawazɩm ag‗a biyge bag‗ɩng‗an. 

Atalɩqlardɩ  xannɩn`  o`zi  tayɩnlag‗an 

ha`m onɩn` xɩzmetleri u`stinen qadag‗alaw  ju`rgizip otɩrg‗an. 1859-jɩldan 1870-jɩllar  aralɩg‗ɩnda 

qaraqalpaqlardɩn`  turmɩsɩnda  Ernazar  atalɩq  degen  bolɩp,  ma`mlekettin`  siyasiy  islerine, 

diplomatiyalɩq  islerge  aralasqan.  Oraz  atalɩq,  To`remurat  atalɩq,  A`dil  atalɩq  ha`m  basqalar 

Xiywa xanlarɩnɩn` en` isenimli adamlarɩ bolg‗an.  Qaraqalpaq  ma`mleketshilik  sistemasɩnda 

engizilgen  tag‗ɩ  bir  ha`mel  Begler  begi  degen  ataq  bolg‗an.  Qaraqalpaq  tariyxɩnda  bul  ataqqa 

miyasar  bolg‗an  adam  Sayɩpnazar  biy.  Onnan  keyin  Qabɩlbiy  degen  adam  atqarg‗an.  Bul 

ha`mellerdin`  orɩnbasarlarɩ  lawazɩmlarɩn  Nayɩp  degen  at  penen  atag‗an.  Bul  orɩnlarg‗a 

qaraqalpaqlardan Qalmuxammed ha`m SHerjanbiy degen tayɩnlang‗an. 

Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul 

lawazɩm  engizilgeninen  baslap  Qaraqalpaqstan  jerinde  Rossiya  basɩp  alg‗ang‗a  shekem 

qaraqalpaqlardɩn` ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗an - ordasɩ 

SHɩmbay  qalasɩnɩn`  shɩg‗ɩs  ta`repinde  bolg‗an.  Ol  o`zinin`  arnawlɩ  armiyasɩ  ha`m  basqarɩw 

apparatɩna iye bolg‗an. 

 

Seydmuxammedtin` ju`rgizgen bul reformasɩ jag‗daydɩn` talabɩ tiykarɩnda du`zilgen. Bul 

bir  jag‗ɩnan  qaraqalpaqlardɩ  qatal  ta`rtipke  engizip,  basqarɩwdɩ  an`satlastɩrsa,  ekinshi  jag‗ɩnan 

qaraqalpaqlar  ushɩn  da  aldɩna  qoyg‗an  maqsetinin`  orɩnlanɩwɩ  edi.  Qaraqalpaqlar  endi  o`zinin` 

ma`mleketlik du`zimine iye bolg‗an edi. Qaraqalpaqlar uzaq dawam etken siyasiy  gu`reslerdin` 

barɩsɩnda  qolg‗a  kirgizgen  bul  ma`mleketshiligi  Xiywa  xanlig‗ɩnɩn`  Rossiya  imperiyasɩ 

ta`repinen basɩp alɩng‗annan keyɩn saplastɩrɩldɩ. 

Xiywa  xanɩ  ta`repinen  1859-jɩlɩ  engizilgen  Ag‗abiy  lawazɩmɩn  qaraqalpaqlar  ushɩn  en` 

joqarɩ  basqarɩw  organ  bolg‗an.  Bul  lawazɩmdɩ  engizilgeninen  baslap  Qaraqalpaqstan  jerin 

Rossiya  basɩp  alg‗ang‗a  shekem  qaraqalpaqlardin  ataqlɩ  biyi  Erejep  biy  iyelep  turg‗an.  Erejep 

biydin`  otɩratug‗ɩn  qorg‗anɩ  ordasɩ  SHɩmbay  qalasɩnɩn`  shɩg‗ɩs  ta`repinde  bolg‗an.  Ol  jas 

waqtɩnan  siyasiy  islerge  belsene  qatnasɩp  Xiywa  xanlarɩnɩn`  armiyasɩnɩn`  quramɩnda 

Tu`rkmenstan ha`m  Iran jerlerine islegen atlanɩslarɩnda o`zinin` batɩrlɩg‗ɩ menen ko`zge tusken. 

Sonɩn` menen qatar ol ju`da` tapqɩr, sheshen bolg‗an. Ol el arasɩnda Erejep tentek degen at penen 

de bolgili bolg‗an. 

Erejep  ag‗abiydin`  ma`mleketlik  isker  retinde  o`zinin`  arnawlɩ  armiyasɩ  ha`m  basqarɩw 

apparatɩ  bolg‗anlɩg‗ɩ  tuwralɩ  mag‗lɩwmatlar  bar.  Ol  Xiywa  xanɩnɩn`  isenimli  adamlarɩnan 

bolg‗an.  Og‗an  1850-1860  jɩllɩndaXiywa  xanɩnɩn`  Qoqan  xanlɩg‗ɩna  jollag‗an  elshilerine 

basshɩlɩq  etiw  Xiywa  xanɩ  ta`repinen  isenip  tapsɩrɩlg‗an.  1873-jɩlɩ  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  Rossiya 

ta`reinen  basɩp  alɩng‗an  waqɩtlarɩ  Qaraqalpaqstan  jerlerinen  Xiywag‗a  barɩp  Tu`rkistan  general 

gubernatorɩ menen bolg‗an Xiywa xanɩnɩn` so`lesiwlerinde Erejep ag‗abiy de qatnasqan. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1 

XIX a`sirdin` 40-jɩllardag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnda qansha xalɩq jasag‗an? 

2 

Xiywa xanlɩg‗ɩ administrativlik basqarɩw sistemasɩnda neshe beklik ha`m wa`layatlarg‗a 

bo`lingen? 

3 

XIX a`sirde qaraqalpaqlar urɩw-urɩw bolɩp awɩllɩq jerlerde jasag‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa ha`m 

olardɩ basqarɩwda olardɩn` da`stu`riy basqarɩw ta`rtibin saqlap qalg‗an. Qaraqalpaqlardɩn` 

basqarɩw du`zimi haqqɩnda aytɩp berin`. 

4 

Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda 

u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Bunday o`zgeriske qanday waqɩyalar sebep 

bolg‗an? 

5 

Qaraqalpaqlardɩ basqarɩwda Seydmuxammed xan ta`repinen engizlgen lawazɩmlardɩ atap 

o`tin`. 

6 

Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organɩ bolg‗an. Bul 

lawazɩmdɩ qaraqalpaqlardan kim iyelegen? 

7 

Nayɩp lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqarg‗an? 

8 

Atalɩq lawazɩmɩn iyelegen qaraqalpaq biylerinen kimlerdi bilesiz? 

 

§13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M 

KIYIM-KENSHEKLERI. 

 

Qaraqalpaq  xalqɩ  tariyxiy  rawajlanɩw  jolɩnda  o`zine  ta`n  turmɩs  jag‗daylarɩn  ha`m 

ma`deniyatɩn  du`ziwge  eristi.  Olar  a`jayɩp  materiallɩq  ha`m  ruwxɩy  ma`deniyat  du`zip,  bul 

ma`deniyat a`wladtan-a`wladqa o`tip bizin` ku`nlerimizge shekem jetip keldi. 

Qaraqalpaqlardɩn`  Aral  ten`izi  jag‗alarɩnda  ha`m  A`miwda`rya  boylarɩnda  du`zgen 

materiallɩq  ha`m  ruwxɩy  ma`deniyatɩ  o`zine  ta`nligi  ha`m  sulɩwlɩg‗ɩ  menen  ajɩralɩp  turadɩ. 

Qaraqalpaqstannɩn`  alɩmlarɩ  ko`p  jɩllardan  beri  bul  a`jayɩp  ma`deniyat  u`lgilerin  jɩynap,  olardɩ 

izertlep, ko`plegen kitaplar, maqalalar jazdɩ. Respublikamɩzdɩn` ha`m burɩng‗ɩ awqamg‗a kirgen 

ma`mleketlerdin` muzeylerinde olardɩn` u`lgileri saqlanbaqta. 

Qaraqalpaqlardɩn`  qurg‗an  jaylarɩnɩn`,  meshit-medreselerdin`  qaldɩqlarɩ  usɩ  ku`nlerge 

shekem saqlanɩp kelmekte. A`miwda`ryanɩn` ba`rhama tolɩp tasɩwlarɩ, qaraqalpaqlardɩn` otɩrg‗an 

jerlerɩn  o`zgertip  turɩwɩna  alɩp  kelgen.  Qaraqalpaqlardɩn`  ha`r  bir  urɩwɩ  o`z  aldɩna  awɩl  bolɩp 

jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. 

Bul  tuwralɩ  orɩs  sayaxatshɩsɩ  A.Kaulbars  qaraqalpaqlardɩn`  A`miwda`rya  eteklerindegi 

awɩllarɩn ta`riyplep qɩzɩqlɩ mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an. 

Aral a`tirapɩnda No`kis, Qɩyat, Qon`ɩrat, Qɩpshaq ha`m basqa da urɩwlardɩn` atlarɩ menen 

atalg‗an  ku`shli  qorg‗anlarɩ  bolg‗an.  Bul  qorg‗an  qalalardɩn`  arasɩnda  Qon`ɩrat  qalasɩ  en` 

u`lkenlerinen  esaplang‗an.  Qon`ɩrat  qalasɩ  Aral  wa`layatɩnɩn`  orayɩ  bolg‗anlɩg‗ɩ  sebepli  siyasiy 

administrativlik  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Qon`ɩrat  qalasɩ  XIX  a`sirdin`  birinshi  yarɩmɩnda  biyik 

diywallar  menen  qorshalg‗an  bolɩp  jawgershilik  jag‗dayɩnda  a`tiraptag‗ɩ  xalɩq  qala  ishine  kelip 

jawdan qorg‗ang‗an, al paraxatshɩlɩq jag‗dayɩnda bul jerge kelip sawda islegen. Xojeli qalasɩ da 

aymaqtag‗ɩ  en`  bekkem  qorg‗anlardan  esaplang‗an.  Bul  qala  Aral  menen  Xiywa  ortasɩndag‗ɩ 

sawda  baylanɩslarɩnda  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Bul  jerde  sawda  ka`rwanlarɩnɩn` 

toqtaytug‗ɩn ornɩ bolg‗an ha`m usɩ jerde sawdagerlerden bajɩ pul o`ndirilgen. Usɩnday a`hmiyeti 

menen  belgili  bolg‗an  Xojeli  qalasi  bekkem  qorg‗anlarg‗a  iye  bolɩp,  siyasiy  islerge  de  belsene 

qatnasa baslaydɩ. 

Arallɩlardɩn`  Xiywa  xanlɩg‗ɩna  qarsɩ  gu`resinde  Xojeli  xalqɩ  Arallɩlar  ta`repinde  turɩp, 

Xojeli Xiywa xanɩna qarsɩ gu`reste ku`shli qorg‗an bolɩp xizmet etken. Ol ku`shli diywal menen 

qorshalg‗an.  1804-jɩlɩ  Xiywa  xanɩ  Eltuzer  bul  qorg‗andɩ  basɩp  alɩw  aldɩnda  onɩn`  diywallarɩn 

qɩyratɩwg‗a  buyrɩq  bergen.  Xannɩn`  a`skerleri  u`sh  ku`n  dawamɩnda  onɩn`  barlɩq  diywallarɩn 

qɩyratqan. 

XIX  a`sirdin` birinshi  yarɩnmda  Qon`ɩrat, Xojeli,  Man`g‗ɩt, SHɩmbay  qalalarɩnda  u`lken 

siyasiy  waqɩyalar  bolɩp  turg‗an.  Usɩnday  qalalardɩn`  biri  Jan`a  qala  bolɩp,  ol  a`skeriy  topɩlɩslar 

bolg‗an jag‗dayda qaraqalpaqlardɩn` qorg‗anatug‗ɩn jaylarɩ bolg‗an. Sonday-aq, Xiywa xanlarɩna 

qarsɩ  ko`terilis  waqtɩnda  paydalanatug‗ɩn  Aydos  qala,  Ernazarqala  ha`m  t.b.  qalalar  bolg‗an. 

Olardɩn`  arasɩndag‗ɩ  en`  u`lkenleri  SHɩmbay,  Qon`ɩrat,  No`kis  qalalarɩ  bolg‗an.  Orɩs 

sayaxatshɩlarɩ  SHɩmbay,  No`kis,  Qon`ɩrat  qorg‗anlarɩ  tuwralɩ  jazba  mag‗lɩwmatlar  jazɩp 

qaldɩrg‗an. 

Qaraqalpaq  awɩllarɩ  o`z  aldɩna  ma`deniy  oray  bolg‗an.  Olardɩn`  bir  qanshalarɩ  u`lken 

medreselerdin`  a`tirapɩnda  qa`liplesken.  Solardan  Qaraqum  iyshan,  Ko`ko`zek,  Iyshanqala 

a`tirapɩndag‗ɩ  awɩllar  bunɩn`  ayqɩn  mɩsalɩ  bola  aladɩ.  Usɩ  da`wirde  qaraqalpaqlardɩn`  negizgi 

qonɩsɩ ko`shpeli awɩl bolɩp, olar tiykarɩnan qara u`ylerde jasag‗an. Sonɩn` menen birge baylardɩn` 

paqsadan  o`rilgen  u`lken  jaylarɩ  bolɩp,  olar  diywallar  menen  qorshalg‗an.  Olardɩn`  arasɩnda 

usɩnday  u`lken  ha`wlilerden  Oraz  atalɩqtɩn`,  Erejepbiy  ha`m  Sasɩq  biylerdin`  jaylarɩ  belgili. 

Bulardɩn` birinshisi Qarao`zek rayonɩ, ekinshisi SHɩmbay rayonɩ aymag‗ɩnda saqlang‗an. 

Qaraqalpaqlarda 

arxitekturalɩq 

esteliklerden 

SHɩmbayda  Ayɩmbet 

iyshan, 

Ko`ko`zek 

boyɩnda 

A`bdireyim  iyshan,  SHɩlpɩqtɩn`  qasɩnda  Tas  medresesi, 

Xalqabadta  Iyshan  qala  ha`m  t

.b.  estelikler 

bolg‗an. 

Qon`ɩrat qalasɩnda 7 

meshit bolɩp, 

diywal menen 

qorshalg‗an.

 

Qaraqalpaqlarda  jergilikli  qurɩlɩs  materiallarɩnan  jaylar  salɩng‗an.  Olardɩn`  arasɩnda 

sho`pker jaylar ko`plep ushɩrasadɩ. Sonday-aq, waqɩtsha salɩng‗an qaqɩra ha`m ɩlashɩqlar bolg‗an. 

Biraqta  en`  tiykarg‗ɩsɩ  bul  qara  u`y  bolɩp,  og‗an  xalqɩmɩz  bar  uqɩbɩn  jumsap,  ha`r  bir  balag‗a 

ha`m  qɩzɩna  shamasɩ  kelgen  adamlar  u`y  qurɩp  berip  u`ylendirip,  o`z  aldɩna  shan`araq  etiw 

da`stu`ri ken` da`rejede rawajlang‗an.  

Ha`r  bir  xalɩqtɩn`  jasag‗an  ta`biyiy  ortalɩg‗ɩna,  xojalɩq  turmɩsɩna  muwapɩq  o`zine  ta`n 

milliy  kiyimleri  bolg‗an.  Bul  milliy  kiyimleri  olardɩn`  a`sirler  dawamɩnda  qa`liplestirip, 

qa`sterlep  saqlap  kelgen  milliy  ma`deniyatɩnɩn`  bir  bo`limi  bolɩp  tabɩladɩ.  Qaraqalpaqlar 

o`zlerinin`  kiyimleri  arqalɩ  da  basqa  xalɩqlardan  ajɩralɩp  turadi.  Bunda  olardɩn`  kiyimleri 

o`zlerinin`  stili,  fasonɩ  menen  ajɩralɩwɩ  menen  birge  bul  kiyimlerdi  tigiwde  olarg‗a  salɩng‗an 

nag‗ɩslarɩ,  kiyimlerdin`  tayarlanɩw  usɩllarɩ,  jumsalg‗an  materiallarɩ  menen  de  basqa  xalɩqlardan 

ajɩralɩp turg‗an. 

Qaraqalpaqlardɩn`  kiyimleri  ulɩwma  alg‗anda  basqa  xalɩqlardɩn`  kiyimleri  menen  bir 

qansha usaslɩqlarg‗a iye bolɩwɩ menen birge, basqa xalɩqlarda ushɩraspaytug‗ɩn kiyimleri de bar. 

Bul  kiyimler  qaraqalpaqlardɩn`  ruwxɩy  du`nyasɩna,  milliy  psixologiyasɩna  baylanɩslɩ  rawajlanɩp 

otɩrg‗an. Bul kiyimlerdi u`yreniw arqalɩ qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy ha`m materiallɩq ma`deniyatɩn 

tu`siniwge boladɩ. 

Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri ishinde ton u`lken orɩn iyelegen. Tonlardɩn` 

bir neshe tu`rleri bolg‗an. Bulardan qoy terisinen  tigilgen tonlar, tay terisinen tigilgen-tayshaxɩ, 

eshki  terisinen  tigilgen-qɩlqanɩ  aytsa  boladɩ.  Tayshaqɩ  menen  qɩlqanɩ  tiykarɩnan  padashɩlar 

kiygen.  Bul  tonlar  terisi  ishke,  ju`ni  sɩrtqa  qaratɩp  tigilgen.  Qaraqalpaqlar  ko`binese  tondɩ  qoy 

terisinen islegen. Bunda qoy terisi iylenip jumsartɩlɩp bolg‗an son` ju`ni astarma qaratɩp tigilgen. 

Sɩrtɩ sulɩw etip ha`r kɩylɩ boyawlar menen boyalg‗an. Ton tek g‗ana jɩllɩ ju`riw ushɩn g‗ana emes, 

al  sa`n  ushɩn  da  kiyilgen.  Xalɩq  arasɩnda  saqlang‗an  an`ɩz  boyɩnsha  belgili  qaraqalpaq  biyi 

Aydostɩn` «qɩsta ton kiymegen, jazda qatɩq ishpegen qaraqalpaqtan ken`es sorawg‗a bolmaydɩ», 

dep aytqan so`zi usɩ waqɩtqa shekem saqlang‗an. 

Sonɩn`  menen  birge  er  adamlardɩn`  ko`plegen  kiyimlerdi  shapan  ha`m  shekpenler, 

ko`ylek,  beshpentler  kiygen.  Bellerin  qayɩslar  ha`m  belbewler  menen  buwatug‗ɩn  bolg‗an. 

Belbewlerdin` qamarɩ belbew,  gu`darɩ belbew sɩyaqlɩ tu`rleri bolɩp, olardɩn` bir neshe pɩshaqlar 

ushɩn, shay qalta ushɩn arnawlɩ qɩnlarɩ bolg‗an. 

Qaraqalpaq bas kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan o`zgeshelenip turg‗an. Erler basɩna 

taqɩya,  malaqay,  sho`girmeler  kiygen.  Solardɩn`  arasɩnan  jas  qozɩlardɩn`  sulɩw  terilerinen 

islengen sho`girmeler u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. SHo`girmeler qurash dep te atalg‗an. 

Erler  ayag‗ɩna  etikler,  ma`siler,  gewishler  kiygen.  Ayaq  kiyimler  ha`r  qɩylɩ  mallardɩn` 

terilerinen  tigilgen.  Etiklerdin`  bir  neshe  tu`rleri  bolg‗an.  Olardan  uyɩq,  sharɩq,  baykem  etik. 

Bunday etiklerdi tigetug‗ɩn ha`r bir awɩlda ha`m qalada arnawlɩ etikshiler bolg‗an. 

Qaraqalpaqlar qɩzlarɩn jaslayɩnan kiyim tigiw, o`rmek toqɩw, keste tigiw sɩyaqlɩ sheberlik 

islerge u`yretip  kelgen.  Ha`r  bir  qɩz  turmɩsqa  shɩg‗aman  degenshe qaraqalpaq  milliy kiyimlerin 

tigiwdi, milliy nag‗ɩslar toqɩwdɩ biliwi tiyis bolg‗an. 

Qaraqalpaq  qɩz-kelinsheklerinin`  kiyim-kenshekleri  sulɩw  etip  nag‗ɩslar  menen  bezelip, 

kiyimler ha`r tu`rli ren`lerge iye bolg‗an. A`sirese olar qɩzɩl ko`k ren`degi gezlemelerden tigilgen 

kiyimlerdi ko`p kiygen. 

Hayal-qɩzlar ko`ylektin` sɩrtɩnan shapan, beshpent, jen`se kiygen. Al jasɩ u`lken hayallar 

ha`m kempirler aq ren`degi gezlemeden tigilgen kiyimler kiygen. 

i

 

Jas  qɩzlar  basɩna  taqɩya  kiygen,  oramal  tartqan.  Er  jetken  qɩzlar  baslarɩn  sulɩwlap  orap, 

sɩrtɩnan oraypek jamɩlg‗an. 

Hayal-qɩzlar  ayag‗ɩna  mallardɩn`  terisinen  tigilgen  gewish,  ma`si,  biyik  o`ksheli  etikler 

kiygen. 

Qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩ bulardan basqa kiymeshek, jegde, sa`wkele kiygen. 

Kiymeshektin`  eki  tu`ri  bolg‗an.  Aq  kiymeshekti  kempirler,  al  qɩzɩl  kiymeshekti  jas 

kelinshekler  kiygen.  Jas  qɩzlar  kiymeshektin`  bir  tu`ri  o`n`irshe  kiygen.  O`n`irshenin` 

kiymeshekten ayɩrmashlɩg‗ɩ, o`n`irshe tu`yme, ten`geler menen bezetilip kestelengen. 

Jegde-qaraqalpaq  hayal-qɩzlarɩnɩn`  bas  kiyimi  esaplanɩp,  ol  shapang‗a  uqsas  bolg‗an, 

biraq  onɩn`  jen`leri  bolmag‗an.  Jegdenin`de  jas  ayɩrmashɩlɩg‗ɩna  qaray  tu`rleri  bolg‗an.  Qɩzlar 

ha`m jas-kelinsheklr - jipekten tigilgen qɩzɩl jegde, al kempirler aq jegde jamɩlg‗an. 

Sa`wkele toy-merekelerde  kiyiletug‗ɩn kiyim  bolɩp,  uzatɩlg‗an  qɩzg‗a  jen`gesi  ta`repinen 

kiygizilgen.  Sa`wkele  gu`mis,  altɩn  ten`geler,  monshaqlar,  marjanlar  menen  bezetiletug‗ɩn 

bolg‗an. 

Hayal-qɩzlardɩn`  kiyim-kensheklerine  sa`ykes  zergerler  ta`repinen  sog‗ɩlg‗an  ju`zik, 

ayshɩqlɩ  sɩrg‗a,  bilezik,  a`rebek,  ha`ykel,  shar  tu`yme,  o`n`ir  monshaqlar  sɩyaqlɩ  tag‗ɩnshaqlarɩ 

bolg‗an. 

Sorawlar ha`m tapsɩrmalar: 

1 

Qaraqalpaqstan jerinde jaylasqan qorg‗an ha`m qalalardɩn` atlarɩn atap ko`rsetin`. 

2 

1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer ku`shli diywal menen qorshalg‗an qorg‗andɩ basɩp alɩw ushɩn 

onɩn` diywallarɩn qɩyratɩwg‗a buyrɩq beredi. Bul qaysɩ qala? 

3 

XIX a`sirde qaraqalpaqlardɩn` tiykarg‗ɩ qonɩsɩ awɩllar bolg‗an. Bul awɩllar qanday jaylardan 

du`zilgen? 

4 

Qaraqalpaqlar o`zlerinin` jaylarɩn qanday materiallardan qurg‗an? 

5 

Qaraqalpaqlarda ayrɩqsha arxitekturalɩq usɩllarda qurɩlg‗an qanday esteliklerdi bilesiz? 

6 

Qon`ɩrat qalasɩnda qansha meshit-medreseler bolg‗an? 

7 

Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri tuwralɩ aytɩp berin`. 

8 

Qaraqalpaq hayal-qizlarɩnɩn` kiyetug‗ɩn kiyimleri tuwralɩ ne bilesiz? 

9 

Qaraqalpaqlarda  jas  qɩzlar  neshe  jastan  baslap  ha`r  tu`rli  kiyim-kenshekler  tigiwge 

u`yretilgen? 

 

§14. MILIY TAG‘AMLAR, XALƖQTƖN` U`RIP-A`DETLERI, BAYRAMLARƖ HA`M 

XALƖQ KALENDARƖ. RUWXƖY MA`DENIYATƖ 

 

Qaraqalpaqlar  o`zlerinin`  jaylasqan  geografiyalɩq  ortalɩg‗ɩnɩn`  mu`mkinshiliklerinen 

paydalanɩp, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq ha`m balɩqshɩlɩq penen bir qatarda olardɩn` barlɩg‗ɩ menen 

de shug‗ɩllang‗an. Usɩg‗an baylanɩslɩ qaraqalpaqlardɩn` miliy tag‗amlarɩ da o`zlerinin` o`ndirgen 

o`nimine baylanɩslɩ bolg‗an. 

Da`nli  o`simliklerden  qaraqalpaqlar  arasɩnda  biyday,  ju`weri  u`lken  a`hmiyetke  iye 

bolg‗an. Biyday ha`m ju`weri unɩnan qamɩr iylenip, nanlar japqan. Biyday unɩnan pa`tir, sho`rek, 

bawɩrsaq,  shelpek  pisirgen,  ju`weri  unɩnan  geshir  ha`m  asqabaq  qosɩlɩp  zag‗ara  japqan.  Nanlar 

tandɩr ha`m qazanlarda  jabɩlg‗an. Bawɩrsaq,  shelpek bayram,  ma`resim  ku`nleri,  sonday-aq  ata-

babalar ruwxɩna arnalg‗an iyis ku`nleri pisirilgen. 

Bunnan  basqa  gu`rishten  palaw,  sha`wle  pisirgen.  Ma`sh,  lobiya  ha`m  gu`rish  qosɩlɩp 

ma`shaba go`je pisiri, .og‗an mal su`tinen tayarlag‗an qatɩq, su`zbe, toraq qosɩp paydalang‗an. 

Qaraqalpaq  awqatlarɩ  arasɩnda  su`tli  tag‗amlar  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Mal 

su`tinen  balalar  ushɩn  su`ykimli  bolg‗an  su`t  go`je  tayarlag‗an.  Su`t  pisirilip,  onnan  qatɩq 

uytɩlg‗an.  Su`t  ha`m  qatɩq  qaymaqlarɩnan  gu`bide  pisilip,  sarɩ  may,  ayran  tayarlag‗an.  Ayran 

jazdɩn`  ɩssɩ  ku`nleri  sho`ldi  qandɩrɩwshɩ  ishimlik  esabɩnda  ishilgen.  Sarɩ  mayg‗a  tarɩdan 

tayarlag‗an so`k qosɩlɩp, may so`k islengen. May so`k kelin tu`siriw toylarɩnda, shashɩw toylarda 

ha`m bayram ku`nleri tayarlang‗an. 

Mal  su`tinen  bulardan  tɩsqarɩ  toraq  ha`m  su`zbe  tayarlap,  paydalang‗an.  Qaramaldɩn` 

su`tinen  tɩsqarɩ  qaraqalpaqlar  qoy  ha`m  eshkinin`  su`tlerinen  de  paydalang‗an.  Xalɩq  arasɩnda 

«qoydɩn`  su`ti-qorg‗asɩn»,-  degen  maqal  bar.  Bul  maqal  qoydɩn`  su`ti  qoyɩw  boladɩ,-degendi 

bildiredi. Sonday-aq eshkinin` su`tin a`sirese jas balalarg‗a ishkizilgen. 

Qaraqalpaqlar  awqat  pisiriwde  qawɩn  shopag‗ɩ,  ayg‗abag‗ar,  gu`nji,  kendir  ha`m  tag‗ɩ 

basqa  da  o`simliklerden  alɩng‗an  maylardan  paydalang‗an.  Ha`r  bir  awɩlda  may  shɩg‗arɩwshɩ 

jawazxanalar bolɩp, onɩn` iyesi jawazshɩlar dep atalg‗an.  

Qaraqalpaqlar  turmɩsɩnda  go`shli  tag‗amlarg‗a  ko`birek  itibar  berilgen.  Go`shli 

awqatlarg‗a iri qara mal, qoy, eshki, tawɩq go`shlerinen paydalang‗an. A`sirese olardɩn` en` jaqsɩ 

ko`rip  pisiretug‗ɩn  awqatɩ  go`sh  sorpa  bolg‗an.  Onɩn`  sorpasɩna  biyday  ha`m  ju`weri  unɩnan 

tayarlang‗an gu`rtik salɩnɩp, qaraqalpaqlardɩn` milliy tag‗amɩ gu`rtik pisirilgen. 

Qaraqalpaqlar  turmɩsɩnda  an`shɩlɩqtɩn`  da  ornɩ  u`lken  bolg‗anɩ  sebepli,  olar  an` 

go`shlerinen  de  ko`p  paydalang‗an.  An`  go`shlerinen  kiyik,  qoyan,  qɩrg‗awɩl  ha`m  basqa  da 

an`lardɩn` go`shlerinen ha`r qɩylɩ awqatlar tayarlang‗an. Xalɩq arasɩnda kiyiktin` go`shi eshkinin` 

go`shine, qɩrg‗awɩldɩn` go`shi tawɩqtɩn` go`shine ten`lestirilgen. An` go`shlerinen tayarlanatug‗ɩn 

awqatlardan a`sirese qoyan sha`wle en` jaqsɩ ko`retug‗ɩn tag‗amlardan esaplang‗an. Qɩs ku`nleri 

ushɩn go`shler duzlap, qaq etilip saqlanatug‗ɩn bolg‗an. 

Qaraqalpaqlar  ma`kan  etken  aymaqta:  Aral  ten`izi  ha`m  A`miwda`rya  boylarɩnda  sol 

waqɩtlarɩ ko`l ha`m kanallar ko`p bolg‗an. Bul ko`l ha`m kanallar balɩqqa og‗ada bay bolɩp, xalɩq 

sazan,  bekire,  su`wen,  ɩlaqa  usag‗an  balɩqlardɩ  awlap,  ku`ndelikli  turmɩsta  paydalanɩp  kelgen. 

Balɩqtan  ha`r  qɩylɩ  awqatlar  pisirgen.  Balɩqtɩ  mayda  quwɩrɩp  balɩq  quwɩrdaq  tayarlang‗an.  Taza 

balɩqtan  sorpa  pisirip,  onɩn`  sorpasɩna  biyday  unɩnan  islengen  gu`rtik  salɩnɩp,  balɩq  qarma 

tayarlag‗an.  Balɩqtan  awqatlar  tayarlaw  menen  bir  qatarda  olardɩ  keptirip  qaqpash  etip  te 

paydalang‗an.  SHɩmbay,  Qon`ɩrat  ha`m  basqa  da  qalalarda  arnawlɩ  balɩq  bazarlarɩ,  balɩq 

quwɩrdaqxanalarɩ bolg‗an. 

Bulardan basqa qaraqalpaqlar turmɩsɩnda tek g‗ana bayram ku`nleri pisiriletug‗ɩn bayram 

tag‗amlarɩ bolg‗an. Ma`selen, ba`ha`rdin` kirip keliwi menen baslanatug‗ɩn Nawrɩz bayramɩnda 

nawrɩz go`je ha`m su`melek tayarlag‗an. 

A`yyemgi  da`wirlerden  saqlanɩp  kiyatɩrg‗an  su`melek  biyday  da`ninen  tayarlang‗an. 

Tazalang‗an  biyday  suwda  bo`rttirilip,  nɩsh  jarɩp  shɩqqannan  keyin,  bo`leklerge  bo`linip  kelide 

tu`yilgen.  Onnan  shɩqqan  suwɩ  qazang‗a  biyday  yamasa  ju`weri  unɩnan  azg‗ana  qosɩlɩp 

qaynatɩlg‗an.  Su`melek  ila`hiy  tag‗am  dep  esaplanɩp,  onɩ  taza  jerde,  pa`kize  dep  sanalg‗an 

hayallar  ta`repinen  tayarlang‗an.  Su`melek-  «juwannɩn`  jin`ishkerip,  jin`ishkenin`  u`zilip 

turg‗an» waqtɩnda din`ke endiriwshi, toyɩmlɩ awqat sɩpatɩnda pisirilgen. Nawrɩz go`je - jeti tu`rli 

da`nnen  tayarlang‗an.  Nawrɩz  go`je  pisirgen  xojalɩq  jaqsɩ  niyet  penen  pisirgen  go`jeden 

qon`sɩlarɩna taratqan. 

Qaraqalpaqlar  ku`ndelik  turmɩsɩnda  ha`m  awqat  pisiriwde  palɩz-baqsha  eginlerinen 

paydalang‗an. Qawɩn, g‗arbɩz, asqabaq, palawqabaq, piyaz, geshir sɩyaqlɩ eginlerdi o`z atɩzlarɩna 

egip,  olardɩn`  o`nimlerin  qɩs  ku`nleri  qalay  saqlaw  kerekligin  bilgen.  Qawɩnnan  qawɩn  qaq, 

qawɩn qurt tayarlag‗an.  

Xalɩq arasɩnda bayram, toy-mereke ko`p bolg‗an. Ata-babalarɩmɩz a`yyemgi zardushtiylik 

zamanlardan baslap toy-merekeler xalɩq u`rp-a`detlerine sa`ykes o`tkerilgen. Toylarda at shabɩs, 

ɩlaq oyɩn, palwan gu`res, ko`kpar oyɩnlarɩ ha`m basqa da xalɩq oyɩnlarɩ o`tkerilip, bayraqqa ha`r 

qɩylɩ zatlar qoyɩlg‗an. 

Xalɩq turmɩsɩnda qɩz uzatɩw da`stu`ri ken` orɩn  alg‗an. Qɩz ha`m jigittin`  ata-analarɩ bir-

biri  menen  kelisimge  kelip,  qalɩn`  mal  mug‗darɩ  belgilengen.  Qɩz  ayttɩrɩlɩp,  qalɩn`  mal 

to`legennen  keyin  ku`yew  o`z  qalɩn`lɩg‗ɩ  menen  qiz  jen`geleri  ja`rdeminde  so`ylesiwge  huqɩqlɩ 

bolg‗an.  Qalɩn`  maldɩn`  ko`lemi  ha`r  qɩylɩ  bolɩp,  o`zgerip  otɩrg‗an.  Qalɩn`  maldan  tisqarɩ  su`t 

haqɩ, el qa`desi ha`m basqa da qa`delerdi orɩnlawɩ tiyis bolg‗an. 

Qalɩn`  mal  ha`m  qa`deler  orɩnlang‗annan  son`,  belgilengen  mu`ddette  qɩz  uzatɩw  toyɩ 

o`tkerilip, qɩz jen`geleri ha`m ku`yew jigit jora-joldaslarɩ menen qɩzdɩ uzatɩp alɩp ketken. Qɩzdɩn` 

ata-anasɩ qɩzɩ ushɩn mu`mkinshiligi bolg‗ansha arnap otaw tayarlag‗an. 

Qɩz  uzatɩlg‗annan  keyin,  jigittin`  ata-anasɩ  kelin  tu`siriw  toyɩn  bergen.  Bul  toyda  bet 

ashar  aytɩw  da`stu`rge  aynalg‗an.  Bet  ashardɩn`  wazɩypasɩ  -  jan`a  tu`sken  kelindi  ata-enesi, 

ag‗ayin-tuwɩsqanlarɩ ha`m jan`a tu`sken jerindegi adamlar menen jaqɩnnan tanɩstɩrɩw bolɩp, bet 

ashar aytɩwshɩ bular jo`ninde ɩqsham sulɩw poetikalɩq so`zler ja`rdeminde tanɩstɩrg‗an. 

Bunnan  basqa  besik  toyɩ,  tusaw  kesiw,  su`nnet  ha`m  mu`shel  toylarɩ  o`tkerilgen.  Bul 

toylardɩn`  ha`r  biri  o`zine  sa`ykes  o`zgeshelikleri  menen  bala  tuwɩlɩwdan  er  jetemen  degenshe 

da`wirlerde jaqsɩ niyetler menen o`tkerilgen. 

Bul toylarda ha`r qɩylɩ xalɩq oyɩnlarɩnan tɩsqarɩ jɩrawlar, baqsɩlar ayttɩrɩlg‗an. Altɩn qabaq 

attɩrɩw  oyɩnɩ  o`tkerilip,  qabaqtɩ  atɩp  tu`sirgen  adamlarg‗a  sɩylɩqlar  berilgen.  Qiz-jigitler  ushɩn 

arnawlɩ u`y berilip geshtek uyɩmlastɩrɩlg‗an. Onda a`tko`nshek tebiw, qɩz-jigit aytɩsɩ o`tkerilgen. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  islam  dinine  shekemgi  da`stu`rler  orɩn  alg‗an.  Olar  ten`izge, 

suwg‗a,  otqa,  ata-babasɩnin`  a`rwag‗ɩna  sɩyɩng‗an.  Qaraqalpaqlar  jerdi  hu`rmetlep,  og‗an 

sɩyɩng‗an. Jerdi qorg‗awdɩ, biykar paydalanbawdɩ u`yretken. Ha`r bir haywannɩn`, maydɩn` iyesi-

piri bar dep isengen. Qoy piri - SHopan ata, sɩyɩr piri - Za`n`gi baba, jɩlqɩ piri - Qambar ata, tu`ye 

piri - Oysɩl qara degen tu`sinikleri bolg‗an. 

Xalɩq  arasɩnda  o`lgen  adamlardɩ  jerlew  da`stu`ri  islam  dininin`  talaplarɩna  muwapɩq 

ju`rgizilgen.  O`liktin`  betin  qublag‗a  -  Ma`kke  Ma`dina  ta`repke  qoyɩp  jerlegen.  Ha`r  bir 

awɩldɩn`  o`zlerinin`  qoyɩmshɩlɩg‗ɩ  bolɩp,  xalɩq  bul  qoyɩmshɩlɩqqa  o`tken  ata-babalardɩn`  ruwxɩ 

saqlang‗an jer retinde u`lken hu`rmet penen qarap qoyɩmshɩlɩqlardɩ qa`sterlegen. 

Adam o`lgennen son` xalɩq da`stu`rine sa`ykes namazɩ, qɩrqɩ, ju`zi ha`m jɩlɩ o`tkerilgen. 

Bug‗an  alɩslarg‗a  xabar  jiberilip,  o`lgen  adamnɩn`  yaki  onɩn`  jaqɩnlarɩnɩn`  tamɩr-tanɩslarɩ, 

ag‗ayinleri  shaqɩrɩladɩ.  Merekede  o`lgen  adamg‗a  arnap  joqlaw  aytɩladɩ  ha`m  onɩn`  ruwxɩna 

bag‗ɩshlap  quran  oqɩladɩ.  Jɩlɩ  bolaman  degenshe  xojalɩq  ag‗zalarɩ  qara  kiyim  kiyip  ju`rgen. 

Piyshembi,  iyis  ku`nleri  marhum  hu`rmetine  iyis  shɩg‗arɩlɩp,  bawɩrsaq  ha`m  shelpek  pisirgen, 

quran oqɩlg‗an. 

Qaraqalpaqlar  o`tken  da`wirlerde  ha`r  tu`rli  bayramlardɩ  bayramlag‗an.  Solardɩn`  biri 

Nawrɩz  bayramɩ  bolɩp,  bul  bayram  a`yyemgi  waqɩtlardan  beri  Xorezm  xalɩqlarɩnɩn`  turmɩsɩnda 

ken`nen  belgilengen.  Bul  bayram  ha`r jɩlɩ ku`n  menen  tu`n ten`lesken  waqɩtta,  yag‗nɩy  21-mart 

ku`nine  ten`  kelgen.  Bul  ku`n  jan`a  jɩldɩn`  baslang‗an  ku`ni,  yag‗nɩy  ba`ha`rdin`  baslanɩwɩ 

sɩpatɩnda g‗alaba xalɩq bayramɩ bolɩp belgilengen. 

Nawrɩz bayramɩ o`zinin` kelip shɩg‗ɩwɩ boyɩnsha erte zamanlarg‗a zardushtiylik da`wirine 

barɩp  taqaladɩ.  Nawrɩz  bayramɩ  diyqanshɩlɩq  penen  ba`ha`r  menen  baylanɩslɩ  payda  bolg‗an 

bayram.  Nawrɩzdɩn`  ayyemgi  da`wirlerde  kelip  shɩqqanlɩg‗ɩ  tuwralɩ  ullɩ  ilimpaz  Beruniy  o`z 

miynetlerinde ko`rsetip bergen. 

Qaraqalpaqlarda Nawrɩz 21-mart ku`ni belgilenedi. Usɩ ku`nnen baslap da`stu`r boyɩnsha 

jerge tuqɩm taslap, diyqanshɩlɩq etiwge bolatug‗ɩn bolg‗an. 

Nawrɩz  bayramɩnda  Nawrɩz  seyili  baslang‗an.  Seyil  eki  ha`ptege  shekem  dawam 

etetug‗ɩn bolg‗an. Seyilge awɩl jasɩ u`lkeni ta`repinen belgilengen adam basshɩlɩq etken. 

Seyilde  aldɩn  ala  belgilengen  da`stu`r  boyɩnsha  a`tiraptag‗ɩ  awɩllarg‗a  xabar  jiberilip, 

bayram mu`na`sebeti menen at jarɩslarɩ, ɩlaq oyɩnɩ, arqan tartɩspaq, palwan gu`resleri sɩyaqlɩ sport 

jarɩslarɩ  menen  qatar  qoshqar  du`gis,  qoraz  urɩstɩrɩw  sɩyaqlɩ  zawɩqlar  o`tkerilip,  son`ɩnan  baqsɩ, 

jɩrawlardɩn` atqarɩwɩnda qosɩqlar ha`m da`stanlar tɩn`lang‗an. 

Qiz-jigitler arnawlɩ qurɩlg‗an a`tko`nsheklerde ushqan. Jaslar bayramɩ keshte o`tkerilgen 

otɩrspa,  geshteklerde  dawam  etken.  Geshteklerde  jigit  ag‗asɩ  ha`m  qɩz  jen`gesi  basshɩlɩq  etken. 

Olardɩn` basshɩlɩg‗ɩnda saz-sa`wbet ha`m oyɩn zawɩqlar o`tkerilgen. 

Orazadan  eki  ay  keyin  qurbanlɩq  hayt  bayramɩ  belgilengen.  Bul  bayram  diniy  tu`sinik 

ha`m isenimler menen baylanɩslɩ bayram bolɩp, bul bayramda ha`r bir musɩlman quday jolɩnma 

jɩlɩna bir ma`rte qurbanlɩq islewi sha`rt bolg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩnda qurbanlɩqqa ko`binese iri 

qara  mallardɩ  soyg‗an.  A`dette  qurbɩ  jetpegenler  jeti  xojalɩq  birigip  bir  mal  soyg‗an. 

Mu`mkinshiligine qaray qoy-eshkiler de soyɩlg‗an. 

Soyɩlg‗an  mallardɩn`  go`shleri  tolɩg‗ɩ  menen  asɩlɩp,  pisirilgen  awqatqa  qon`sɩ-qoba, 

ag‗ayin  tuwg‗anlar  mira`t  etilip,  berilgen  sadaqanɩn`  hu`rmetine  sadaqa  beriwshinin`  ata-

babalarɩna arnalg‗an quranlar oqɩlg‗an ha`m pa`tiya berilgen. 

Da`stu`r boyɩnsha qurbanlɩq ku`ni jeti u`yden awqat jep, quran oqɩp, pa`tiya islew sawap 

dep  esaplag‗an.  Sonɩn`  menen  birge  Qurban  Hayt  ku`ni  ha`r  qɩyli  oyɩn-zawɩqlar  da  o`tkerilgen. 

Bul ku`n qaraqalpaqlar ushɩn en` ulken bayramlardan esaplang‗an. 

Qaraqalpaqlar  o`zbekler,  qazaqlar,  tu`rkmenler  ha`m  t.b.  xalɩqlar  arasɩnda  islam  dinine 

shekemgi zoroastrizm dinine tiyisli a`detler bilimler ju`da` ko`p saqlang‗an. 

Qaraqalpaqlar u`lken aymaqlarda jasap, Aral boylarɩnɩn` geografiyasɩnn jaqsɩ bilgen. Olar 

diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq islerin rawajlandɩrɩw ushɩn ta`biyattɩn` sɩrlarɩn, juldɩzlardɩ, 

ku`n menen tu`n, ha`r jɩldɩn` ha`r ma`wsimnin` jaqsɩ biliwi kerek bolg‗an. Olar hawa rayɩnɩn` jɩl 

sayɩn o`zgeriwin, jɩllɩlɩq ha`m suwɩqlɩqtɩn` baslanɩw waqɩtlarɩn boljap bilgen. Aspan juldɩzlarɩna 

qarap,  olar  tu`nlerde  arqa  menen  qublanɩn` qayaqta  ekenligin anɩqlap  bilip adaspay  bir awɩldan 

ekinshi  awɩlg‗a  baratug‗ɩn  bolg‗an.  Ol  ushɩn  olar  aspandag‗ɩ  juldɩzlardɩn`  ornalasɩw  ta`rtibin 

bilgen.  «Temir  qaziq»,  «sholpan»,  «jeti  qaraqshɩ»,  «u`rker»  ha`m  tag‗ɩ  basqa  da  juldɩzlarg‗a 

qarap  jɩl ma`wsimlerinin`  o`zgerislerin  bilgen. Sonday-aq,  «su`mbile»,  «ta`rezi» ha`m  basqa  da 

juldɩzlardɩn` qa`siyetlerin xalɩq bilgen ha`m olarg‗a qarap o`zlerinin` ta`jiriybe islerinde ken`nen 

paydalang‗an. 

Qaraqalpaqlarda  ha`r  on  eki  jɩl  bir  mu`shel  bolɩp  esaplanadɩ.  Ha`r  bir  jɩldɩn`  o`z  atɩ 

bolg‗an. Ha`r jɩldɩn` da o`zinin` belgili qa`siyeti bolɩp, olar haywan atlarɩ menen atalg‗an. Ha`r 

bir  qaraqalpaq  o`zinin`  tuwɩlg‗an  jɩlɩn  usɩ  haywan  atlarɩ  menen  bilgen.  Qaraqalpaqlarda  xalɩq 

kalendarɩ usɩ on eki haywan atlarɩ menen belgili bolg‗an. 

XIX  a`sirde  qaraqalpaqlar  arasɩnda  islam  dini  ken`  tarqalɩp  bilimli  adamlar  ju`da`  ko`p 

bolg‗an.  Olar  baslang‗ɩsh  bilimdi  o`z  awɩllarɩndag‗ɩ  mekteplerde  alg‗an.  Ha`r  bir  awɩldɩn` 

mektep mollasɩ bolg‗an. Awɩldɩn` ha`r bir balasɩ jeti jasqa tolg‗annan keyin mekteplerge qatnap, 

mollanɩn` basshɩlɩg‗ɩnda sawatɩn ashqan. 

Bul  mekteplerde  arab  alfavitinde  oqɩw  ha`m  jazɩw  u`yretiliw  menen  birge  baslang‗ɩsh 

diniy  tu`sinikler  berilgen.  Usɩnday  mekteplerdin`  sanɩ  XIX  a`sirde  Qaraqalpaqstan  aymag‗ɩnda 

318 bolg‗an. 

Mekteplerdi  pitirgen  jaslar  o`zlerinin`  ɩqlasɩna  ha`m  materiallɩq  mu`mkinshiliklerine 

qarap, joqarɩ oqɩw orɩnlarda -Medrcselerde bilimin jetilistirgen. Bunday Medreselerden Qaraqum 

iyshan  medresesi  Pu`tku`l  Oraylɩq  Aziyag‗a  belgili  bolg‗an.  Bunnan  basqa  qaraqalpaqlar 

arasɩnda  sol  sɩyaqlɩ  bir  neshe  medreseler  bolg‗an.  Bulardan:  Qalila  axun,  Embergen  axun, 

Ayɩmbet iyshan, Iyshan qala medreseleri. Solardɩn` arasɩnda Tas medrese ha`m Qaraqum iyshan 

medreseleri  ha`zirgi  Qaraqalpaqstan  aymag‗ɩnda  sufizm  ta`liymatɩn  tarqatɩwda  u`lken  xɩzmet 

atqarg‗an. 

Tas medrese ha`zirgi A`miwda`rya rayonɩ aymag‗ɩnda 1841-jɩlɩ Xojaniyaz biy ta`repinen 

qurɩlg‗an. 

Qaraqum iyshan medresesi XIX a`sirdin` ortalarɩnda ha`zirgi Bozataw rayonɩ aymag‗ɩnda 

qurɩlg‗an.  Onɩn`  talabalar  oqɩytug‗in  30  o`jiresi  bolg‗an.  Medresede  o`z  zamanɩna  ɩlayɩq 

kitapxana bolg‗an. Onɩn` qorɩnda A`liysher Nawayɩ, Ferdawsiy ha`m basqa da shɩg‗ɩs a`debiyatɩ 

klassiklerinin`  shɩg‗armalarɩ  menen  tolg‗an  kitaplar  bolg‗an.  Bul  kitapxana  ken`es  ha`kimiyatɩ 

jɩllarɩ ishinde joq etilgen. 

Qaraqum  iyshanlarɩ  Aral  boyɩ  xalɩqlarɩ  menen  sonɩn`  ishinde  qaraqalpaq,  qazaq,  o`zbek 

xalɩqlarɩnɩn`  arasɩnda  sufizm  ideyalarɩn  taratɩwda  u`lken  a`hmiyetke  iye  bolg‗an.  Qaraqalpaq 

a`debiyatɩnɩn`  belgili  wa`killeri  Berdaq  shayɩr  Qaraqum  iyshannɩn`  medresesinde  oqɩg‗an. 

Qaraqum iyshan medresesinin` qalg‗an orɩnlarɩ elege shekem Aral boyɩ jag‗alarɩnda saqlanɩp tur. 

Onda Berdaq, Ku`nxoja shayɩr qa`birlerine u`lken estelik salɩng‗an.  

Qaraqalpaqlar  haqqɩnda  qazaq  xalqɩnɩn`  ullɩ  ilimpazi  SHoqan  Walixanov  aytqanɩnday, 

olar  saxranɩn`  bu`lbili  bolg‗an.  Olar  qosɩqsɩz,  da`stanlarsɩz,  tariyxiy  a`n`gimelersiz  o`zlerinin` 

toy-merekelerin  o`tkermegen.  Qaraqalpaqlarda  folklor  u`lgileri  og‗ada  ko`p  bolg‗an.  Folklor 

u`lgilerinin` bizin` zamanɩmɩzg‗a jetken nusqalarɩnɩn` ilimpazlar ta`repinen 100 tomlɩg‗ɩ basɩlɩp 

shɩqtɩ.  Xalɩq  o`zlerinin`  so`z  ustalarɩ  bolg‗an  sheshenlerin,  dilwarlarɩn,  jɩraw-baqsɩlarɩn  u`lken 

hu`rmet-izzetke  bo`legen.  Qosɩqlar,  jɩrlar  xalɩqtɩn`  turmɩsɩnda  bolg‗an  jan`alɩqlarg‗a  baylanɩslɩ 

bolg‗an.  Olardɩn`  arasɩnan  bet  ashar  u`lken  orɩn  iyelegen.  Sonɩn`  menen  birge  «Ha`wjar», 

«Sin`siw» ha`m basqa da qosɩqlar ken` orɩn alg‗an. Xalɩqtɩn` turmɩsɩndag‗ɩ qayg‗ɩlɩ waqɩyalarg‗a

 

baylanɩslɩ  aytɩlatug‗ɩn  «Joqlaw»da  u`lken  orɩn  iyelegen.  Onda  o`lgen  adamnɩn`  islegen 

xɩzmetlerin,  minez-qulqɩn,  basqalarda  ushɩraspaytug‗ɩn  jaqsɩ  ta`replerin  aytɩp  joqlaw,  xalɩqqa 

u`lken  ta`sir  etken.  Ha`r  bir  awɩlda  hayal-qɩzlar  jaqɩn  adamlarɩna  bolg‗an  jɩllɩ  sezimlerin 

bildirgen. 

Qaraqalpaqlarda  ju`da`  ko`p  ertekler  saqlang‗an.  Olardɩn`  ko`pshiligi  a`yyemgi 

da`wirlerden  saqlanɩp,  xalɩqtɩn`  turmɩsɩnda  bolg‗an  ja`miyetlik  siyasiy  o`zgerislerdi  bildirgen. 

Qaraqalpaq  erteklerinin`  tu`rleri  og‗ada  ko`p.  Olar  o`zlerinin`  mazmunɩna  qarap  bo`lingen. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  ken`nen  taralg‗an  erteklerdin`  birewi  orɩs  izertlewshisi  I.Karazin 

ta`repinen  1873-jɩlɩ  SHɩmbay  qalasɩnan  80  jasar  shamasɩndag‗ɩ  ertekshi  kempir  awzɩnan  jazɩp 

alɩng‗an ha`m onɩ bastɩrɩp shɩg‗arg‗an. Bul ertek «Hayallar patshalɩg‗ɩ tuwralɩ ertek» dep atalɩp, 

ol  a`yyemgi  amazonkalar  da`wiri  tuwralɩ  mag‗lɩwmatlar  beredi.  Sonday-aq  «Anqaw  mergen», 

«Jiyrenshe sheshen»,  «Aldar ko`se»,  «Xoja Nasraddin» usag‗an ertekler bolg‗an. Ko`p ertekler 

qon`sɩ xalɩqlardɩn` ertekleri menen jaqɩn bolg‗an. 

Qaraqalpaqlarda  geypara  adamlardɩn`  o`mirine  baylanɩslɩ  ku`ldirgi  so`zler  ko`p  bolg‗an. 

Olardan O`mirbek laqqɩ tuwralɩ ko`plegen ku`ldirgi so`zler saqlanɩp bizin` ku`nlerimizge shekem 

jetip kelgen. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  a`yyemgi  waqɩtlardan  beri  qaharmanlɩq  da`stanlar  ken`nen 

taralg‗an.  Olardan  «Qɩrɩq  qɩz»,  «Alpamɩs»,  «Qoblan»,  «Ma`spatsha»  usag‗an  qaharmanlɩq 

da`stanlar ken`nen ma`lim. Olar xalɩq tariyxɩnɩn` joldasɩ bolg‗an. Qaraqalpaqlar eski da`stanlardɩ 

yadɩnda saqlawg‗a, onɩ a`wladtan-a`wladqa jetkeriwge u`lken itibar bergen. 

Qaraqalpaqlar  arasɩnda  en`  su`yikli  batɩrlɩq  da`stanlardan  biri  «Edige»  da`stanɩ  bolɩp 

esaplanadɩ. Izertlewshilerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha «Edige» da`stanɩnda su`wretlengen waqɩyalar, 

adamlardɩn`  atlarɩ  tariyxta  bolg‗an.  Qaraqalpaq  jɩrawlarɩ  bul  da`stang‗a  xalɩqtɩn`  basɩnan  o`tken 

tariyxiy waqɩya sɩpatɩnda qarag‗an. 

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  turmɩsɩnda  «Qɩrɩq  qɩz»  da`stanɩ  en`  a`hmiyetli  orɩn  iyeleydi.  Onda 

qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩ ha`m ma`deniyatɩ tuwralɩ ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar.  

Qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  «Alpamɩs»  da`stanɩnda  da  a`yyemgi  da`wirdegi  tariyxiy  waqɩyalar 

menen birge XVIII-XIX a`sirdegi azatlɩq gu`resi o`z sa`wlesin tapqan.  

Qaraqalpaqlar  basqa  tu`rkiy  xalɩqlarg‗a  uqsap  awɩzsha  an`ɩzlarg‗a  u`lken  itibar  bergen. 

Qaraqalpaqlar  tariyxɩ  boyɩnsha  ko`plegen  mag‗lɩwmatlar  jɩynag‗an  akademik  S.Kamalov, 

ko`rnekli  tariyxshɩlar  T.A.Jdanko,  R.  Qosbergenov,  U.  SHalekenov,  L.S.Tolstova  o`zlerinin` 

tariyxiy  miynetlerin  jazba  tariyxiy  derekler  menen  birge  qaraqalpaqlar  arasɩnan  jɩynalg‗an 

an`ɩzlar,  tariyxiy  a`psanalar  negizinde  jazdɩ.  Olardɩn`  pikiri  boyɩnsha  XVIII-XIX  a`sirdegi 

qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya, Jan`ada`rya, A`miwda`rya boyɩndag‗ɩ qonɩslarɩ, olardɩn` Orta Aziya 

jerlerine  qonɩslasɩw  tariyxɩ  boyɩnsha  awɩzsha  mag‗lɩwmatlarɩ,  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  tariyxiy 

mag‗liwmatlarɩ menen tuwra keletug‗ɩnlɩg‗ɩn ko`rsetken. 

Tolg‗awlar.  Qaraqalpaqlar  jawgershilikti  ko`p  ko`rgen  xalɩq.  Sonlɩqtanda  xalɩqtɩn`  awɩr 

awhalɩ,  o`zlerinin`  otɩrg‗an  jerlerin  taslap  ko`shiwi  tuwralɩ  jɩrawlar  ta`repinen  atqarɩlɩp  usɩ 

ku`nlerge shekem jetken. 

Ormambet  tolg‗awɩ  XVI  a`sirdin`  waqɩyalarɩn  sa`wlelendirgen.  Ormambet  tariyxta 

bolg‗an adam. Ol nog‗aylɩ awqamɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an, qaraqalpaqlardɩn` nog‗aylɩ da`wirindegi 

tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar beredi. 

Qaraqalpaq  a`debiyatɩ  wa`killeri.  Ku`nxoja  (1799-1880).  XIX  a`sirdegi  qaraqalpaq 

shayɩrlarɩ o`zlerinin` shɩg‗armalarɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda bolg‗an siyasiy waqɩyalardɩ o`zlerinin` 

poeziyalɩq  shɩg‗armalarɩnda  jazɩp  bardɩ.  Xalɩqtɩn`  ku`n  ko`risi,  xojalɩg‗ɩ,  toy-merekeleri,  arzɩw-

a`rmanlarɩ  o`z  sa`wlesin  tapqan.  Solardɩn`  biri  Ku`nxoja shayɩr  bolɩp Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasag‗an 

xalɩqlardɩn`  turmɩsɩn  ko`rsetken.  Ol  qaraqalpaq  diyqanlarɩn  -  sharwalarɩnɩn`,  balɩqshɩlarɩnɩn` 

awhalɩn ko`rsetetug‗ɩn shɩg‗armalarɩn jazg‗an. 

Ku`nxoja  Xiywa  xanlɩg‗ɩnɩn`  paytaxtɩ  Xiywa  qalasɩnda  o`tkerilgen  so`z  ustalarɩnɩn` 

jarɩsɩna  shaqɩrtɩlg‗an.  Onda  ol  o`zinin`  «Umɩtpaspan»  shɩg‗armasɩn  jazg‗an.  Onda  Xiywa 

xanlɩg‗ɩnɩn`  XIX  a`sirdin`  ortalarɩndag‗ɩ  sotsial-ekonomikalɩq  ha`m  ma`deniy  turmɩsɩn 

ko`rsetken. 

A`jiniyaz  Qosɩbay  ulɩ  (1824-1878).  A`jiniyaz  qaraqalpaq  shayɩrlarɩnɩn`  arasɩnda  en` 

joqarɩ da`rejeli bilimge iye bolg‗an. Ol Xiywa qalasɩndag‗ɩ joqarɩ bilim orayɩ bolg‗an medreseni 

oqɩp  pitkergen.  Bul  medresede  o`z waqtɩnda  ullɩ  tu`rkmen  shayɩrɩ  Maqtumqulɩ da  bilim alg‗an. 

Ol  bir  neshe  tillerdi  bilgen.  SHɩg‗ɩs  xalɩqlarɩnɩn`  lirikasɩn  u`yrengen.  Xalɩq  turmɩsɩnan  alɩp 

a`jayɩp  shɩg‗armalar  do`retken.  Ol  Qazaqstanda,  Rossiya  ma`mleketinin`  aymaqlarɩnda, 

Orenburg, Bashqurstan, Tatarstan jerlerinde bolg‗an. 

A`jiniyaz  shɩg‗armalarɩnda  xalɩqtɩn`  tariyxiy-etnografiyalɩq  mag‗lɩwmatlarɩ  ken`  tu`rde 

sa`wlelengen.  Ol qaraqalpaq  qɩzlarɩnɩn`  a`jayɩp  kiyim-kenshekleri,  olardɩn`  sulɩw  ko`rki  tuwralɩ 

a`jayɩp shɩg‗armalar jazg‗an. Olar qɩssaxanlar yadɩnda usɩ ku`nlerge shekem kelip jetken. 

A`jiniyaz qaraqalpaq xalqɩnɩn` ma`deniy turmɩsɩnda a`hmiyetli orɩn iyelegen  «Bozataw» 

poemasɩnɩn`  avtorɩ.  Onɩn`  qazaqtɩn`  shayɩr  qɩzɩ  «Qɩz  Men`esh»  penen  aytɩsɩ  Qazaqstan, 

O`zbekstan  aymaqlarɩnda  ken`  taralg‗an.  Bul  u`lken  tariyxiy  shɩg‗armalar  qaraqalpaq  xalqɩnɩn` 

tariyxɩn u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. 

Berdaq  G‗arg‗abay  ulɩ  (1827-1900).  Qaraqalpaq  ma`deniyatɩ,  tariyxɩnda  ko`rnekli 

orɩn  iyelegen  Berdaq  1827-jɩlɩ  Aral  ten`izi  aymag‗ɩnda  tuwɩlɩp,  1900-jɩlɩ  73  jasɩnda  qaytɩs 

bolg‗an.  O`zinin`  jaslɩq  jɩllarɩn  diyqanlar,  balɩqshɩlar  arasɩnda  o`tkerip,  ko`plegen  da`stanlar, 

qosɩqlar do`retken. Ol jas waqtɩnan baslap xalɩq arasɩnda tarqalg‗an Nawayɩnɩn`, Ferdawsiydin`, 

Fizuliydin`  ha`m  basqa  da  musɩlman  xalɩqlarɩnɩn`  shɩg‗armalarɩn  qɩzɩg‗ɩp  u`yrengen.  O`zinin` 

tuwɩlg‗an jerindegi diniy oqɩw ornɩn tamamlag‗an. Onɩn` sanalɩ o`miri qaraqalpaqlardɩn` Xiywa 

xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩnda bolg‗an da`wirine sa`ykes keledi 

Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩn, tariyxɩn sa`wlelendiretug‗ɩn ju`da` ko`plegen shɩg‗armalar 

jazg‗an.  Ol  o`zinin`  «Aqmaq  patsha»  shɩg‗armasɩnda  qaraqalpaq  hayal-qɩzlarɩnɩn`  ma`rtligin, 

go`zzallɩg‗ɩn ta`riypleydi. 

Berdaq 

shayɩrdɩn` 

tariyxiy 

shɩg‗armalarɩ 

arasɩnda 

ko`rnekli 

orɩn 

iyelegen 

shɩg‗armalarɩnɩn`  biri  «SHejire».  Onda  qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  kelip  shɩg‗ɩw  tariyxɩ  poeziyalɩq  til 

menen su`wretlengen. 

Berdaq  qaraqalpaq  xalqɩnɩn`  XIX  a`sirdegi  turmɩsɩnɩn`  tariyxiy  deregi  sɩpatɩnda  u`lken 

a`hmiyetke  iye.  A`sirese  Berdaq  shɩg‗armalarɩna  qaraqalpaq  basshɩlarɩnɩn`  Xiywa,  Buxara 

xanlarɩna  qarsɩ  ko`terilisleri  tuwralɩ  da  bir  qansha  da`stanlar  shɩg‗arg‗an.  Olardan  «Aydosbiy», 

«Ernazarbiy», «Amangeldi» ha`m basqa da shɩg‗armalarɩ u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ. 

O`tesh  shayɩr  Alshɩnbay  ulɩ  (1829-1902).  Qaraqalpaq xalqɩnɩn` a`debiyatɩnda O`tesh 

Alshɩnbay  ulɩnɩn`  shɩg‗armalarɩ  ayrɩqsha  orɩn  iyeleydi.  O`tesh  1829-jɩlɩ  Aral  ten`izinin` 

boyɩndag‗ɩ  atawlardɩn`  birinde  tuwɩlg‗an.  Ol  waqɩtta  bul  jerler  A`miwda`ryanɩn`  bir  shaqabɩ 

bolg‗an, Ko`ko`zek da`ryasɩ quyɩp turg‗an. Onɩn` eki jag‗asɩnda qalɩn` el otɩrg‗an. Ol jerde bir 

qansha meshit ha`m medreseler bolg‗an. Olarda balalar oqɩp bilim alg‗an. Bul oqɩw orɩnlarɩnda 

Buxara  ha`m  Xiywada  bilim  alɩp  kelgen  mollalar  sabaq  bergen.  Usɩ  mekteplerde  bilim  alg‗an 

O`tesh  shayɩr  musɩlman  xalɩqlarɩnɩn`  a`debiy  shɩg‗armalarɩ  menen  jaqsɩ  tanɩs  bolg‗an.  Onɩn` 

jazg‗an  shɩg‗armalarɩnda  «YUsup-Zlixa»,  «Taxir-Zuxra»,  «Layli-Majnun»,  «Farxad-SHiyrin», 

«G‗a`rip-ashɩq»,  «SHaxsa`nem»  ha`m  basqa  da  da`stanlardɩn`  atlarɩ  ko`rinedi.  Bug‗an 

qarag‗anda O`tesh jas waqtɩnan baslap a`debiy shɩg‗armalardɩ teren` u`yrengen. 

O`tesh  shayɩr  Berdaq  shayɩr  menen  dos  ha`m  ag‗ayɩn,  dayɩlɩ-jiyenli  bolg‗an.  Berdaq 

shayɩrdɩn`  o`limine  arnap  iri  ko`lemli  shɩg‗arma  jazg‗an.  Onda  Berdaq  shayɩrdin`  o`miri, 

qaraqalpaq  a`debiyatɩnda  tutqan  ornɩna  joqarɩ  baha  bergen.  Sonɩn`  menen  birge  Jiyen  jɩraw, 

Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m basqa da qaraqalpaq shayɩrlarɩna sɩpatlama bergen.