«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo
Download 5.4 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Isida – Osirisning xotini Quyosh xudosi – Amon-Ra Tot – Oy, donishmandlik va tabobat xudosi
- O‘zingizni sinang! Ptax – ... Xatxor – ... Apis – ... Isida – ...
- Anubis – marhumlar va mumiyolanganlar xudosi Maat – haqiqat va adolat ilohasi Xatxor – musiqa, go‘zallik
- Piramida qurilishida Qadimda piramidalar vodiysining ko‘rinishi «6DKUR VKRKLª ± V¿QNV
- O‘zingizni sinang! Piramidalar – ... Mumiyolash – ... Toshtobut – ... 6¿QNV ± Ibodatxona
- Muqaddas hayvonlar
- Mumiyolangan it Mushuk ko‘rinishidagi go‘zallik xudosi – Bastet Muqaddas hisoblangan qo‘ng‘izlar
- ,\HURJOLÀDU sirining kashf etilishi
- Xattot haykali Papirus Tosh lavha
- O‘zingizni sinang! ,\HURJOLÀDU ± Papirus – ... -) 6KDPpolyon – ... Rozett bitiktoshi – ...
- Astronom-olim Nefertiti – Misr malikasi Misrliklarning tibbiyot asboblari
- Osiris – marhumlar dunyosi hukmdori « Podsho tirsagi » – o‘lchov birligi Qadimgi Misr suv soati
- 12-§. Mesopotamiya sivilizatsiyalari Tabiiy sharoiti va aholisi
|
bo‘lib, u peshanasi va belida oq qashqasi bo‘lgan qRUD KRµNL] WLPVROLda tasavvur etilgan. 0LVUOLNODU Rµ] [Xdolariga butunlay ishonishgan, har bir ishni bajarishga kirishishdan avval ulardan masla- hat, madad \RNL UR]LOLN VRµUDVKJDQ Mil. avv. 2-mingyillikdan boshlab esa Quyosh xu- dosi Amon-Ra ¿U¶DYQODUQLQJ ERVK LORKL YD KRPL\VL KL ¿U¶DYQODUQLQJ ERVK LORKL YD KRPL\VL KL- soblangan. Dastavval ikkita xudo bo‘lgan: Fiva shahri homiysi Amon va Quyosh xudosi Ra, so‘ngra ikkalasi yagona xudoga birlashgan. Uning ibodatxonasi Geliopolda (Baolbek) bo‘lgan. Fir’avnlar Quyosh xudosi o‘g‘illaridir, hukmdorlar KDPPD LVKQL Rµ]LQLQJ VDPRYL\ RWDVL DPUL ELODQ DPDOJD oshiradi, degan qarash mavjud bo‘lgan. Xapi – Nil xudosi – Misrdagi hayotning birlamchi manbai va posboni, Osiris – yerosti saltanati xudosi hisoblangan. RivoyatdD D\WLOLVKLFKD 2VLULV 0LVUQLQJ ilk podsholaridDQ ELUL ERµOLE Rµ] [DOqini dehqonchilikka o‘rgatgan. Birodari Set HVD 2VLULVQL RµOdiradi. Ammo 2VLULVQLQJ [RWLQL Isida uni mumiyolagan va qayta tiril- WLUJDQ HNDQ 2µVKDQdan boshlab jon qaytib keladigan joy bo‘lishi uchun barcha marhumlar mumiyolanadi. 2VLULV LERdatxonasi xarobalari Abidos shahridD KR]LU- gacha saqlanib qolgan. Isida – Osirisning xotini Quyosh xudosi – Amon-Ra Tot – Oy, donishmandlik va tabobat xudosi 36 Kohinlar va ibodatxonalar Kohinlar xudolar va odamlar o‘rtasida vositachi bo‘lishgan. Misr- liklar e’tiqodicha, mabodR larga madad bermay qo‘yadilar. Kohinlar diniy ma- rosimlarni bilar, qurbonlik bag‘ishlar edilar. Kundalik turmushdD KDP NRKLQODUVL] ELURQ LVK qilish mushkul edi. Kohinlar Nil toshqini vaqtini, qachon urug‘lik so- chish va hosilni yig‘ishtirib olish muddatini aniq bi- lishgan. Barcha «nom»larda ibodatxonalar bo‘lgan, ¿U¶DYQODU XODUJD NDWWDNDWWD ER\OLN YD \HUODU KDdya eti- shardi. Asosiy xudolarga atab qurilgan ibodatxonalar katta-katta yer-mulklariga egalik qilar edL +DU ELU ]D- farli bosqinchilik yurishidDQ NH\LQ ¿U¶DYQODU RµOMDQLQJ ELU qismini ibodatxonalarga hadya etganlar. O‘zingizni sinang! Ptax – ... Xatxor – ... Apis – ... Isida – ... Amon-Ra – ... Maat – ... Tot – ... Osiris – ... Tayanch konspekt misrliklar, xudolar odamlar orasida yashaydi, deb hisoblashgan Amon-Ra Ptax ĺ Apis XapL 2VLULV 7RW 6HW ,VLda, Xatxor, Anubis, Maat ibodatxonalar ĺ kohinlar ĺ qurbonlik qilish o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Misrliklarning hayvon timsolidagi xudolarga sig‘inishi haqida VRµ]ODE EHULQJ 2. Nega Quyosh xudosi Misrning bosh xudRVL KLVREODQJDQ" 3. Qadimgi misrliklar dinining eng qadimgi odamlar diniy e’tiqodi bilan o‘xshashligi nimadD ERµOJDQ" 4. Qadimgi Misr xudolarini sanab bering. 0LVU NRKLQODUL QXIX]L YD NXFKqudratining sababi nimadD" Anubis – marhumlar va mumiyolanganlar xudosi Maat – haqiqat va adolat ilohasi Xatxor – musiqa, go‘zallik va sevgi ilohasi 37 9-§. Piramidalar va maqbaralar Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalardan! QadLPJL YD 2µUWD podsholiklar davrida misrliklar barpo etgan ulkan piramidalar ¿U¶DYQODU dafn etiladigan joy – maqbaralar bo‘l- JDQ 2µWJDQ PLQJ\LOOLNODU davomida ko‘pdan ko‘p sha- harlar va davlatlar yo‘q bo‘lib ketdi, ibodatxonalar va saroylar xarobaga aylandi, faqat piramidalar vaqtdan qo‘rqmaydi, faqat piramidalargina to‘rt ming yildan oshiq vaqt davomidD Rµ]JDUPDVdan turibdi. Eng mashhur piramidDODU 0HP¿V VKDKUL \Dqinida XFK ¿U¶DYQ ± Xufu, Xafra va Menkaura uchun bunyod etilgan. Bu piramidDODU MDKRQQLQJ \HWWL PRµML]DVLdan ELUL ERµOLE XODU KR]LUJD qadar saqlanib qolgan birdan- bir inshootlardir. Eng katta piramida Xufu uchun (yunonlar uni Xeops deb atashgan) miloddan av- valgi 2600-yil DWUR¿da qurilgan. Uning balandligi 147 metr bo‘lgan. Piramida har biri ikki tonnadan og‘irroq bo‘lgan 2,5 million dona tosh bo‘laklaridan tashkil topgan. Toshlar shunchalik tekis qilib kesilgan va taroshlanganki, ular o‘rtasidagi yoriq 0,5 millimetrdan oshmaydi. Piramida ichida dDKOL] ELODQ WXWDVKWLULOJDQ ELU qancha xonalar mavjud. Ulardan biridD ¿U¶DYQQLQJ PXPL\RODQJDQ MDVD di solingan toshtobut – sarkofag joylashgan. Misrliklar, inson vafot etganidDQ VRµQJ Rµ]JD ELU olamga yo‘l oladi, bu hayotda foydalangan narsalar- ning hammasi narigi dunyoda ham kerak bo‘ladi, deb hisoblashgan. Dahmalar ichi esa munojotlar va qarg‘ishlardan iborat bitiklar bilan qopODQJDQ XODU ¿U¶DYQQL KLPR\D qLOLVKL YD Rµ]JD KD\RWJD RµWD\RWJDQLda unga yordam berishi mo‘ljallangan. Yirik piramidalarni o‘rtacha 20 yil davomida qurish- gan. Bu o‘ta og‘ir mehnat bo‘lgan. Piramidalarni V¿QNV – tanasi sherniki va boshi odamniki bo‘lgan ulkan Piramida qurilishida Qadimda piramidalar vodiysining ko‘rinishi «6DKUR VKRKLª ± V¿QNV 38 haykal qo‘riqlaydL ©6DKUR VKRKLª ± V¿QNV KD\NDOL WRVK- dan ishlangan bo‘lib, uning balandligi 20 metrga teng. Yangi podsholik davriga kelib ehrom qurmay qo‘yishdi. Fir’avnlarni tog‘larga o‘yilgan tosh maqba- ralarga dafn etadigan bo‘lishdi. Ularga kiraverish yo‘llarini bekitib tashlashgan. Eng mashhur maqEDUD ¿U¶DYQ Tutanxamon- ga tegishli bo‘lgan. Maqbara ichidagi tasavvurga sig‘maydLJDQ ER\OLNODU EL]JD qadar yetib kelgan. Mumiyolash Qadimgi misrliklar inson vafot etgani- dan keyin marhumlar saltanatiga ke- tadi, o‘sha yerda umrini davom ettira- di, deb hisoblashgan. Ammo marhumlar saltanatidagi KD\RW PLVUOLNODU ¿NULFKD 2VLULV VXdining natijalariga bog‘liq bo‘ladL 7DUR]LQLQJ ELU pallasiga marhumning yuragi, boshqasiga esa qush patlari qo‘yiladi. Mabo- dR WDUR]L pallalari tenglashsa, demak inson bu dunyo- dagi hayotida faqDW H]JX LVKODU qilgan bo‘ladi, u vafot etganidan keyin ajoyib bir sharoitda umrini davom et- tiradi. Mabodo, yurak og‘irroq kelsa, demak inson bir talay yomon ishlarni qilgan bo‘lib chiqadi, badbashara maxluqlarga yemish bo‘ladL 2VLULV qarshisidD JRµ]DO qiyofada qad rostlash uchun misrliklar inson jasadini mumiyolashgan. 2datda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Jasadga maxsus ishlov berilganidan keyin ko‘pdan ko‘p matolar bilan o‘rab chirmashgan, qimmatbaho taqinchoqODU ELODQ EH]DVKJDQ 0DWRODU qati orasiga omad keltiruvchi tumorlar qo‘yilgan. Mumiyolash faqat PDUKXPQLQJ L]Lda qolgan boy-badavlat qarindoshlar- gaga nasib etgan. O‘zingizni sinang! Piramidalar – ... Mumiyolash – ... Toshtobut – ... 6¿QNV ± Ibodatxona devorlari va ustun Tutanxamon Osiris – marhumlar dunyosining xudosi 39 Muqaddas hayvonlar Misrliklar diniy e’tiqodiga ko‘ra, xu- dolar ko‘pincha muqaddas hayvonlar qiyofasida gavdalanadi. Misrliklar xu- dolari bir talay bo‘lgani uchun deyarli barcha hayvon- lar xudo deb hisoblangan. Mushuk, qRµ\ KRµNL] VLJLU arslon, lochin, ilon va boshqalarni muqaddas hayvon- lar deb bilishgan. Hasharotlar orasida qRµQJµL] DORKLda hurmat- H¶WLERUJD VD]RYRU ER‘lgan. Misrliklar Yer shari ham qRµQJµL] dumalatib borayotgan sharcha singari osmon kengliklaridD D\ODQLE NH]LE \XUDdi, deb hisoblash- gan. Shuning uchun ham qRµQJµL]ODU Quyoshning yor- damchilari hisoblangan. Jismida Bastet degan iloha gavdDODQJDQ PXVKXN VKDUD¿JD X\XVKWLULOJDQ ED\UDP- larda Misrning jami aholisi ishtirok etgan. Muqaddas hayvonlarni ham xuddi vafot etgan odamlar singari mumiyolashgan, i]]DWLNURP ELODQ dafn etishgan. Tayanch konspekt piramidD ± ¿U¶DYQ PDqbarasi Xufu ĺ Xafra ĺ Menkaura Xufu (yunoncha – Xeops) – mil. avv. 2600- yillar V¿QNV Tutanxamon mumiyolash – 70 kun %DVWHW ± JRµ]DOOLN LORKDVL o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Qadimgi Misr hukmdorlari piramidalarni qanday maqsadda barpR HWWLULVKJDQ" 2. «Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalardDQ ª degan iborani qandD\ WXVKXQDVL]" 3. Misrdagi eng mashhur piramidalar qayerda barpR HWLOJDQ" 1LPD VDEDEGDQ ¿U¶DYQODUQL dafn etayotganda maqbaraga hayotda foydDODQJDQ EX\XPODULQL KDP ELUJD NRµPLVKJDQ" 5. Marhumlar qaysi maqsaddD PXPL\RODQJDQ" Mumiyolangan it Mushuk ko‘rinishidagi go‘zallik xudosi – Bastet Muqaddas hisoblangan qo‘ng‘izlar 40 10–11-§§. Qadimgi Misr madaniyati Yozuv QadLPJL PLVUOLNODU \R]XYL LQVRQL\DW- QLQJ LON \R]XYODULdan biri edi. Avvaliga KDU ELU VRµ] UDVP NRµULQLVKLdD \R]LOJDQ shuning uchun ham uni «muqaddas» yoki «xudolar kalomi» deb nomlashgan. Qadimgi yunonlar ularni «L\HURJOLÀDU» deyishgan («toshga chekilgan muqaddas bitiklar» ma’nosini ang latadL Misrliklar alifbosi 750 iyeroglifdan iborat bo‘lgan. +DU ELU VRµ] Rµ]Lda bir qDQFKD UDP]ODU YD WLPVROODUQL ifodD HWJDQ ,\HURJOLÀDUQL RµUJDQLVK DQFKD qiyin ish bo‘lib, savod chiqarish ko‘pchilikka ham nasib etaver- PDJDQ ,\HURJOLÀDUQL qamish qilqalam bilan papirusga, ya’ni papirus poyasidan ishlangan qRJµR]JD \R]LVK- gan. Turli rangdagi mineral bo‘yoqODU VL\RK YD]LIDVLQL o‘tagan. Ta’lim ola yotganda sopol buyumlar parchasi- JD \RNL RKDNWRVKJD \R]LVKJDQ +XVQL[DW VDQ¶DWLQL egallagan kishilar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savod[RQ NLVKLODU VDQDOJDQODU XODU NDWWD LPWL\R]ODUJD HJD ERµOLE L]]DWKXUPDWGD ERµOJDQODU Qashshoq oila- ODU IDU]DQdlarining ko‘pchiligi savodVL] ERµOLE qolaver- gan, hunarlarni esa ota-onalaridan o‘rgangan. ,\HURJOLÀDU sirining kashf etilishi TaniqOL IUDQVX] ROLPL Jak-Fransua Shampolyon 1822- yilda jahon- VKXPXO DKDPL\DWJD PROLN NDVK¿\RW qildi: Misr matnlarini o‘qishga erishdi. Bu NDVK¿\RW- ga Qohira shahridDQ XQFKD X]Rq bo‘lmagan Rozett shahri yaqinidagi bir toshga chekilgan qadimgi misr va qadimgi yunon tillaridagi bir xil ma’nodagi bitik sababchi bo‘ldi. Yunon tilidan tarjima qilish qiyin- chilik tug‘dirmadi, matnlarni taqqoslab ko‘rib, har bir iyeroglif anglatgan ma’noni tushuntirib berish imkoni topildL $QD VKX NDVK¿\RWdan keyin papiruslarga bitil- Xattot haykali Papirus Tosh lavha 41 gan ko‘plab matnlar, ibodatxonalar va piramidalar de- vorlaridagi bitiklar ko‘p asrlik jimjitlikdan so‘ng «tilga kirdi». Tarixchilar esa QadLPJL 0LVU VLYLOL]DWVL\DVLQL o‘rganish uchun muhim va ishonchli manbaga ega bo‘lishdi. Bugungi kundD 5R]HWW ELWLNWRVKL /RQdondagi %ULWDQL\D PX]H\Lda saqlanmoqda. O‘zingizni sinang! ,\HURJOLÀDU ± Papirus – ... -) 6KDPpolyon – ... Rozett bitiktoshi – ... Nazariy bilimlarning dunyoga kelishi 0LVUOLNODU QD]DUL\ ELOLPODULQLQJ dun- yoga kelishi va rivoj topishi ular- ning kundalik hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan. Ziroatchilar qachon urug‘likni yerga qadash, qay mahaldD KRVLOQL \LJµLVKWLULE ROLVKQL ELOLVKL ]DUXU edi. Bu muddatlarni misrliklar yuldX]ODUJD qarab aniq- laganlar. Shu tariqa, astronomiya, ya’ni yuldX]ODU KD- qidagi fan dunyoga keldi. YuldX]ODUQL NX]DWD WXULE PLVUOLNODU \LO davomiyli- gini 365 kun etib aniq-raso belgiladilar, birinchi bo‘lib taqYLP WX]dilar, 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimladilar, ortib qolgan 5 kunni bayram kunlari sa- nab, hisobga kiritishmadi. Misrliklar tomonidDQ WX]LO gan osmonda yuldX]ODU MR\ODVKXYL [DULWDVL KR]LUJD qadar saqlangan. Misrliklar dHQJL]ODU YD VDKURODUda yuldX]ODUJD qarab mo‘ljal olishgan, yo‘lni belgilashgan. Anhorlar qD]LOD\RWJDQda, istalgan imorat va in- shootni barpo etayotganda maydon hajmini o‘lchash ]DUXU Hdi, shu tariqD JHRPHWUL\D IDQL ± \HU \X]DVLQL o‘lchash ilmi dunyoga keldi. Misrliklar nafaqat oddiy arifmetik hisoblashni, qolaversa kasrlar, maxrajlar va murakkab hisob-kitoblarni ham bilishgan. Matematika fani ana shu asosda taraqqiy etdi. Misrliklar tibbiyot fani haqidagi bilimlarga ega bo‘lganlar. Mumiyolangan mayitlarni tayyorlash ja- Astronom-olim Nefertiti – Misr malikasi Misrliklarning tibbiyot asboblari 42 rayonida, misrliklar odDPQLQJ LFKNL WX]LOLVKLQL KDP yaxshi o‘rgandilar. Davolash muolajasida ko‘katlar dDPODPDVL PLQHUDO VXYODU YD WX]dan keng foydala- nishgan. Misr shaharlarida tabiblarga ta’lim beruvchi maxsus maktablar bo‘lgan. Misrda asosiy o‘lchov birligi «tirsak» bo‘lib, u tir- sakdan barmoqODU XFKLJDFKD ERµOJDQ X]XQOLNND WHQJ edi. QRµOODU X]XQOLJL WXUOLFKD ERµOJDQL VDEDEOL ©podsho tirsagi» degan yagona o‘lchov joriy etilgan, u 52,5 san- timetrga teng bo‘lgan. «Podsho tirsagi» butun mam- lakat uchun yagona o‘lchovga aylangan. Bundan ham qisqD X]XQOLNODUQL RµOFKDVKda kaft yoki barmoqlardan foydalanilgan. Misrda vaqt 24 ta bo‘lmaga ajratilgan max- sus idishdan iborat bo‘lgan suv soatlari yordamida o‘lchangan. Bir bo‘lmadan ikkinchisiga oqib o‘tadigan suvning hajmi bir soat deb hisoblangan. Qadimgi yunonlar matematika, arxitektura, tibbi- yot va boshqa sohalardagi ko‘plab yutuqlarni misr- liklardDQ Rµ]ODVKWLULE ROLVKJDQ Adabiyot 0LVUOLNODU \R]XYL VKXQFKDOLN PXUDNNDE edLNL KDU NLP KDP XQL Rµ]ODVKWLUD RO- masdL /HNLQ DVRVL\ YD]LIDVL PDWQODUQL \R]LVK YD Rµqish bo‘lgan xattotlar mehnati tufayli misr- liklarning badLL\ DVDUODUL EL]JDFKD \HWLE NHOJDQ Qadimgi Misrda ertaklar, afsonalar, asotir- lar, xudolar va podsholarga madhiya va qasidalar keng tarqalgan. Aksariyat asarlarda real hodisalar to‘qima voqealar bilan qRULVKLE NHWJDQ 2damlar xatti-harakatiga xudolar aralashadL H]JXOLN \RYX]OLN ustidan g‘alaba qR]RQDdi. Masalan, «Ikki aka-uka haqida ertak », «O‘lim shahzodasi haqida ertak », IsidD YD 2VLULV KDqida afsona, «Sinuxet hikoyasi » kabi badia asarlar mashhur bo‘lgan. Osiris – marhumlar dunyosi hukmdori « Podsho tirsagi » – o‘lchov birligi Qadimgi Misr suv soati 43 Tayanch konspekt L\HURJOLÀDU ± WD ± ©[Xdolar kalomi», «ilohiy bitiklar» papirus Jak-Fransua Shampolyon (1822- yil) 5R]HWW ELWLNWRVKL ± qadimgi misr va qadimgi yunon tillari astronomiya ĺ taqvim geometriya matematika tibbiyot ertaklar, afsonalar, rivoyatlar o o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. QadLPJL 0LVU \R]XYLQLQJ Rµ]LJD [RVOLJL QLPDdD" 1LPD XFKXQ PLVUOLNODU L\HURJOLÀDUQL ©PXqaddas kalom» deb DWDVKJDQ" 0LVU \R]XYLQL NLP RµqLVKJD PXVKDUUDI ERµOJDQ" Qanday qLOLE" 6L]QLQJFKD QLPD VDEDEGDQ IDQ YXMXdJD NHOJDQ" 5. Misrliklar fan sohasida erishgan yutuqlarini sanab bering. 6L]QLQJFKD piramidalar qurilishiga rahbarlik qilgan kohinlar qaysi bilimlarga ega bo‘lishi kerak edL" 12-§. Mesopotamiya sivilizatsiyalari Tabiiy sharoiti va aholisi Dajla va Frot daryolari oralig‘idagi vodiyni yunonlar Mesopotamiya deb nomlashgan, bu atamaning tarjimasi Ikki daryo oralig‘i degan ma’noni anglatadL 2damlar Mesopotamiyaga qadLP ]DPRQODUda ko‘chib joylash- ganlar. Mesopotamiya daryolarning toshqin suvlari turli tuproq va tog‘ jinslaridan iborat loyqalarni olib kel- gan. Ular yerlarni o‘g‘itlagan. Shu sababli Mesopo- tamiya yer lari ishlov berish uchun qulay, serunum bo‘lgan. Qishda surunkali yomg‘ir va daryolar toshqini bo‘lib turgani sababli Mesopotamiyada jahondagi eng qadimiy rivoyatlardDQ ELUL ± Download 5.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|