«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy t a r I x qadimgi dunyo
Download 5.4 Kb. Pdf ko'rish
|
Xudo Set Osiris huzuridagi tantanada Kotib ish ustida Shumer sopol idishlari 44 Xurmo daraxtini Mesopotamiya ahli «hayot darax- ti» deyishgan. Bir tup daraxt 50 kilogrammgacha hosil bergan. Xurmo mevasidan asalga o‘xshash moy siqib olingan. Daraxt poyasi o‘tin sifatida ishlatilgan. Xurmo danagidan qoramollarni boqish uchun yem tayyor- langan. Xurmo danaklarini temirchilik ustaxonalarida o‘tin o‘rnida ham ishlatishgan. Mesopotamiyaliklar paxsa va xom g‘ishtdan uylar qurishgan. Miloddan avvalgi 4-mingyillikda Mesopotami- yadD VKXPHUODU PDQ]LOJRKODUL YXMXdga kela boshladi. Ular Janubiy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb ataydilar. Mamlakatning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga ko‘chmanchi chorvadorlar – akkadlar o‘rnashdi. Mil. avv. 3-mingyillik oxirida shu- merlarga singishib ketgan akkadlar butun Mesopo- tamiyani egallab oldilar. Mesopotamiya aholi- sining mashg‘ulotlari Mesopotamiya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqon- chilik bo‘lgan. Dajla va Frot daryolarining har yilgi toshqinlari mahalida suv bilan birga dalalarga unumdor loyqa oqib kelgan. Mesopotamiyada yog‘och va metall singari xo‘jalik XFKXQ ]DUXU PDWHULDOODU ERµOPDJDQ DPPR don mo‘l- ko‘l yetishtirilar, chorva mollari ko‘p bo‘lgan. Shu- ning uchun Mesopotamiya aholisi savdo-sotiq bi- lan ham shug‘ullanardi. Qo‘shni Kavkazorti va Eron o‘lkalaridan donga ayirboshlab oltin, mis, kumush, qalayi va noyob toshlarni keltirishardi. Suriyadan esa kedr (sidra) yog‘ochi keltirilgan. Savdo ishlari suv va quruqlik yo‘llari orqali olib borilgan. O‘zingizni sinang! Shumer – ... Akkad – ... Eslab qoling! Mil. avv. 4- mingyil- likda Mesopotamiya- da shumerlar PDQ]LO gohlari vujudga kela boshladi. Ular Janu- biy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb atadilar. Mesopotamiyaning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga ko‘ch- manchi chorvadorlar - akkadlar o‘rnashdi. Xurmo daraxti – «Hayot daraxti» Gadimgi shumerlar 45 Mesopotamiya Mesopotamiyada turli mahsulotlar va hunarmand- chilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Metall buyum- ODU ]HE]L\QDWODU qurol-yarog‘ va kulolchilik buyumlari ayniqsa qadrlangan. Savdo-sotiqda kumush quymasi ko‘rinishidagi metall tangalar ishlatilgan. Mesopota- miyadagi og‘irlik o‘lchovi «mino» 550 gramm kumush- ga barobar bo‘lgan. Mil. avv. 4-mingyillikda shumerlar jahondagi eng qadLPJL \R]XYODUdan biri mixxatni ixtiro qilishgan. Shumerlar uchi o‘tkirlangan tayoqchalar bilan loytax- WDODUJD \R]LVKJDQ 6KXPHUODU ELOLPdon, tajribali quruv- chilar va hunarmandlar bo‘lishgan. Zargarlik san’ati shumerliklar shaharlarida yuksak darajaga ko‘tarildi. Mohir ustalar oltin va kumushdDQ KDU [LO ]HE]L\QDWODU yasashgan. Shahar-davlatlar Vaqt o‘tishi bilan asta-sekin man- ]LOJRKODU QLKR\DWda kengayib ket- di. Miloddan avvalgi 4-mingyillik oxirida Mesopotamiyada Uruk, Umma, Lagash, Ur va boshqa shaharlar vujudga kela boshladi. Ular sha- har va unga tutash dehqonchilik tumanlaridan iborat bo‘lgan shahar-davlatlar edi. Har bir shaharning hukm- dori oliy xudo – shahar homiysi hisoblangan. Xudo nomidan kohinlar hukmronlik qilgan, xudolar ibodatxo- nasi esa davlatdDJL KRNLPL\DW PDUND]L ERµOJDQ 0HVR Eslab qoling! Mil. avv. 4- mingyil- lik oxirida Mesopota- miyada Uruk, Umma, Lagash, Ur shaharlari \X]DJD NHOJDQ 8ODU shahar-davlatlar edi. Shumerning Ur shahri Mixxat yozuvi 46 potamiyaning qadimiy ibodatxonalari – zikkuratlar xom g‘ishtdan terib chiqLOJDQ PXKWDVKDP ]LQDpoyali inshoot bo‘lgan. Quyosh xudosi Shamash alohida ehtiromga VD]RYRU ERµOJDQ LORK ROL\ KDNDP KLVREODQLE \RYX] ishlari uchun odamlarni sud qilgan. Shuningdek, shu- PHUOLNODU 2\ [Xdosi Sina, suv xudosi Ea, hosildorlik va sevgi, urush va g‘alaba ilohasi Ishtarga sig‘inganlar. Shahar-davlatlar tepasida hukmdor turardi. Mil. avv. 3-mingyillikda Shumer shaharlari orasida eng qudratlisi Ur shahri bo‘lgan. Arxeologlar tomonidan podsholar maqbarasidan topib tekshirgan topilmalar ham Urning kuch-qudratidan dalolat beradi. Bular ol- tin buyumlar, qurol-yarog‘lar va kumush idishlardir. Mesopotamiyaning katta yer-mulklari hukmdorlar va kohinlar qo‘l ostida bo‘lgan. Dalalarga qullar va er- kin yollanma mehnatchilar ishlov berishgan. Shahar- lar tevaragida istiqomat qiluvchi aholi kichik-kichik \HU XOXVKODULJD HJD ERµOJDQ 2µ] RLODVLQL ERqish uchun kambag‘allar podsho va ibodatxona mulklarida ishla- ganlar. Miloddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalarida Lagash shahri yuksala boshladi, Shumer va Akkadning ko‘pgina shaharlari Lagashga qo‘shib olindi. Shumer shaharlari mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan edi. Shaharning bosh dDUYR]DVLdan boshlangan ko‘chalar PDUND]L\ PD\donga, ibodatxona va hukmdor saroyiga olib borgan. Qurilish tosh, xom va pishgan g‘isht bilan amalga oshirilgan. Lagashdagi ibodatxona xudolar va qDKUDPRQODU KD\NDOODUL ELODQ KDVKDPDWOL EH]DWLOJDQ edi. IbodatxonadDJL KRYX]da baliqODU VX]LE yurardi, bundan tashqari, kaptarlar kun kechiradigan bog‘, turli hayvonlar va qushlar yashaydigan tomoshabog‘lar ham barpo etilgan. Urush paytida shahar aholisi sardorni saylagan. %RUDERUD XODUQLQJ QXIX]L RUWib, sardRUODU PXQWD]DP Ishtar – hosildorlik, sevgi va urush ilohasi Uruk shahri podshosi Gilgamish 47 hukmronlik qila boshladilar. Ularni podsholar deb atashgan. Podsho shahar-davlatni asl- ]Rdalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayan- gan holda amaldorlar yordamida idora qilgan. Gilgamish haqidagi rivoyat Mesopotamiya rivoyat- larining eng sevimli qahramoni Gilgamish Uruk shahri podshosi bo‘lgan. Uning hayoti keyinchalik ko‘plab afsonalarga aylangan. Afsonada aytilishicha, Gilgamish dunyoga kelgandan keyin, mamlakat hukmdori bo‘lmish bobosi nevarasi undan taxtni tortib olishidan vahimaga tu- shib tashvishlangani sababli, Gilgamishni jarga tashlab yuborishga farmoyish beradi. Jarga uloqtirilgan Gilga- mishni uchib ketayot gan burgut tutib olib, ko‘tarib keta- di va uni bir bog‘bonga eltib beradi. Bog‘bon Gilgamish- ni mehr bilan parvarishlab tarbiyalaydi. Balog‘atga yet- gan Gilgamish bobosidan hokimiyatni tortib oladi va o‘zi Uruk shahrini boshqarishga kirishadi. Gilgamish Enkidu degan pahlavon bilan do‘st tutinadi. Ikkalasi bir bo‘lib yovuz maxluqotlarga qarshi kurashadilar, buning uchun xudolar Enkiduni jazolaydilar va u o‘ladi. Boqiy hayotga erishish uchun Gilgamish dengiz tubi- da o‘sadigan sehrli giyohni izlab topadi, uni o‘z xalqi bilan baham ko‘rishga qaror qiladi. Ammo iziga qay- tayotganida bir ko‘lga cho‘milgani tushadi, bu paytda, gulning isini ilon sezib qoladi va mehrigiyoni o‘g‘irlab ketadi. O‘shandan beri, afsonada aytilishicha, ilonlar har yili po‘stini tashlab yasharishar emish. Gilgamish esa jonajon shahri devorlari uni himoya etishini, ezgu ishlari uni umrboqiy qilishini tushunib yetadi. Akkadning yuksalishi Shahar-davlatlar bir-birlari bilan ti- QLPVL] XUXVKDU Hdi. Ana shu urush- lar natijasida Sargon I butun Meso- potamiya podshosi bo‘ladi. Mil. avv. 3-mingyillikning ikkinchi yarmida u Akkadni va Shumer shaharlarini Eslab qoling! Mesopotamiya rivo- yatlarining eng sevimli qahramoni Gilga- mish hisoblanadi. U Uruk shahrining pod- shosi va ko‘plab af- sonalar qahramoni bo‘lgan. Gulni olib qochayotgan ilon. Gilgamish haqidagi afsonaga ishlangan rasm Urdagi katta zikkurat (ibodatxona) 48 Rµ] KRNLPL\DWL RVWLda birlashtiradi. Savdo-sotiqni rivoj- lantirish maqsadida Sargon I barcha shaharlar uchun \DJRQD ERµOJDQ X]XQOLN PD\don va og‘irlik o‘lchovini joriy etadi. U jahon tarixidD ELULQFKL ERµOLE PXQWD]DP qRµVKLQ WX]Ddi. Bu lashkar 5400 nafar jangchidan ibo- rat bo‘lgan, keyinchalik esa ular Sargon I ga ko‘plab shaharlar va qRµVKQL PDPODNDWODUQL ]DEW HWLVKJD LP- koniyat yaratgan katta qo‘shinlarning asosiy kuchiga aylangan. Sargon I Mesopotamiyadan Arabiston, Eron va Hindistonga boradigan dHQJL] VDYdo yo‘llarini egallab oldL 2µ] KXNPURQOLJLQLQJ VRµQJLda Sargon I «to‘rt iqlim mamlakati podshosi» unvonini oldi. Yago- na dDYODW X]Rq yashamadi. Sargon I vafotidan keyin bir-biri bilan kurashni davom ettirgan ko‘plab shahar- davlatlarga bo‘linib ketdi. Mil. avv. 2-mingyillikda Shumer-Akkad davlati ko‘chmanchi qDELODODU ]DUEDVL- dan parchalangan. Tayanch konspekt Mesopotamiya ĺ Ikki daryo oralig‘i (Dajla va Frot daryolari oralig‘i) mil. avv. 4-mingyillik ĺ shumerlar – janub; akkadlar – shimol dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq shaharlar – Uruk, Umma, Lagash, Ur ]LNNXUDWODU ± LERdatxonalar xudolar – Shamash, Sina, Ea, Ishtar Gilgamish – Uruk shohi Sargon I – Shumer-Akkad shohi mil. avv. 2-mingyillik – Shumer-Akkad davlatining qulashi o o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Xaritadan Ikki daryo oralig‘ida joylashgan shahar-davlatlarni toping. 2. Tarixiy atamalar lug‘atidan foydDODQLE ©VLYLOL]DWVL\Dª WXVKXQ- FKDVLJD L]RK EHULQJ 3. Ikki daryo oralig‘i qadimda qandD\ DWDOJDQ" 4. Mesopotamiyaning qaysi qismlari shumerlar va akkadlar to- monidDQ Rµ]ODVKWLULOJDQ HdL" QDFKRQ" Eslab qoling! Shoh Sargon I mil.avv. 3-mingyil- likning ikkinchi yar- midD Rµ] KXNPURQ- ligi ostida Akkadni va Shumer shaharlarini birlashtirdi, qo‘shni PDPODNDWODUQL ]DEW etib, «to‘rt iqlim mamlakati podsho- si» unvonini oldi. Sargon I – Shumer - Akkad shohi 49 13-§. Bobil podsholigi Bobil – «xudolar darvozasi» Miloddan avvalgi II-mingyillikda Bobil podsholigi Mesopotamiya ja- nubidagi eng yirik qudratli davlatga aylandi. Bobil qXOD\ JHRJUD¿N RµULQJD HJD ERµOLE )URW va Dajla dDU\RODUQLQJ Rµ]DQODUL ELUELULJD yaqinlashib ketadigan hududda joylashgandi. Kemalarda turli PDKVXORWODU ELODQ VX]LE NHOJDQ VDYdogar lar bu sha- harga qo‘nib o‘tishar edL ©%RELOª VRµ]LQLQJ Rµ]L HVD «xudolar darvozasi» degan ma’noni anglatadi. Bobil shahrida ajoyib saroylar, muhtasham ibodat xonalar bo‘lgan. Bobilning bosh ko‘chasi g‘alaba ilohasi Ishtar darvozasidan boshlangan. Bobil davlatida dehqon- chilik, hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdo- sotiq ULYRMODQJDQ $PPR Rµ]DUR XUXVKODU EXQJD [DODqit berardi. Miloddan avvalgi XVIII asrda (mil. avv. 1792– 1750-yillar) Bobil podshosi Xammurapi butun Meso- potamiyani yagona davlatga birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Xammurapi hukmronligi davrida Bobil eng qudratli davlatga aylanadi. Xammurapi qonunlari Xammurapi tarixda qRQXQODU WX]XY chi hukmdor sifatida nom qoldirgan. Xammurapi qonunlari hajmi jihatidan, hayotning har xil tomonlarini qamrab olishi bilan ilgari mavjud bo‘lgan barcha qonunlardan ustunlik qila- di. Xammurapi qonunlari hamma uchun – badavlat va qashshoq kishilar uchun birdek bo‘lgan. Qonun- larning matnlari mamlakatning barcha shaharlarida RµUQDWLOJDQ WRVK XVWXQODUJD \R]LE qo‘yilardi. Xammurapi qonunlari qat’iyligi bilan kishini lol qoldiradi. Xususan, shifokor amalga oshirgan jarroh- lik muolajasi natijasida bemor bevaqt vafot etsa, shi- fokorning qo‘llari kesib tashlanishi shart bo‘lgan. Ma- bodo binokor qurgan uy to‘satdan qulab, biror kishini Iloha Ishtar nomidagi darvozaning naqshlari Bobil Xammurapi 4 – Tarix, 6-sinf. 50 bosib qolsa, binokor qDWO HWLOLVKL OR]LP ERµOJDQ QDU]QL YDqtida qD\WDUPDJDQ NLVKL Rµ] RLOD D¶]RODULQL qDU] EHUJDQ NLVKLJD XFK \LO PXddatga qullikka berilishi shart bo‘lgan. Mabodo aybla- QXYFKL MDEUODQXYFKLQLQJ NRµ]ODULJD MDURKDW \HW- ND]JDQ ERµOVD Rµ]L KDP VKXQdD\ MD]RODQLVKL NRµ]ODULJD MDURKDW \HWND]LOLVKL VKDUW ERµOJDQ Yong‘in mahalida o‘g‘rilik ustida qo‘lga tush- JDQ NLPVD RµVKD ]DKRWL RORYJD RWLOJDQ Qulf- EX]DU RµJµUL HVD EXQdan ham qattiqroq MD]RJD PDKNXP HWLOJDQ X Rµ]JDQLQJ PXONLJD WDMR- YX] qilgan joyida o‘ldirilgan va o‘sha yerning Rµ]Lda ko‘mib yuborilgan. Xammurapi qonunlari nomigagina pod- shoning qarori bo‘lmasdan, xudolar xohish- irodasi sifatida talqin etilgan, shuning uchun ham XODUQL VRµ]VL] RJµLVKPDVdan bajarish talab qili- nardi. QDW¶L\OLJL YD D\RYVL]OLJLJD qaramay, Xammurapi qonunlari jamiyat rivojiga katta imkoniyat yaratib berdi, negaki talon-taroj, o‘g‘rilik va davlat mulkini o‘marish kabi jinoyatlar deyarli sodir etilmasdi. O‘zingizni sinang! %RELOQLQJ PD¶QRVL ± ;DPPXUDpi – ... Xammurapi dH\DUOL RµWWL] \LO davomida qo‘shni PDPODNDWODUQL Rµ]LJD ERµ\VXQdirish uchun tinim- VL] XUXVKODU ROLE ERUDdi. Xammurapi vafotidan keyin tog‘lik kassitlar qabilasi shaharni bosib oladi. Kassit- lar bosqini Bobilning inqLUR]LJD VDEDE ERµODdL X]Rq davom etgan inqLUR]dan so‘ng, miloddan avvalgi VII asrda Yangi Bobil podsholigi vujudga kelishi bilan, Bobil qayta yuksaladi. Jangdagi kamonchilar Jangchilar qal’aga hujum qilmoqdalar 51 Yangi Bobil podsholigi Navuxodonosor II hukmronligi davrida Yangi Bobil podVKROLJL Rµ] UDYQDqining cho‘qqisiga erishadi. Bu hukmdor Misr- ni Yangi Bobil podsholigiga qo‘shib oladi, Iyerusalim (Quddus)ni vayron qilib tashlaydi, Bobilni esa mus- tahkam qal’aga aylantiradi. Navuxodonosor II turar joy binolari va mudofaa devorlari qurilishida pishgan g‘isht ishlatish to‘g‘risida farmon beradi. U hukmron- lik qilgan davrdD %RELO VKDKULQLQJ VDNNL]WD dDUYR]DVL bo‘lgan, ulardan har biri mamlakat bosh xudolaridan birining nomi bilan atalgan. Ayniqsa, iloha Ishtar no- midagi dDUYR]D FKLUR\OL YD QD¿V ERµOLE DIVRQDYL\ hayvonlar tasviri tushirilgan niliy naqshinkor toshtax- WDFKDODU ELODQ EH]DWLOJDQ Qadimgi forslar lashkari mil. avv. 539-yilda Bobil- ga bos tirib kiradL )RUVODU VKDKDUQL ]DEW HWDdilar. Shu paytdan boshlab Yangi Bobil podsholigi Fors davlati tarkibiga kiradi. Forslarni Bobildan Makedoniyalik Aleksandr haydab chiqardi. Uning vafotidan so‘ng Bobil Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi. Bobil madaniyati Shumer va Akkad Bobil madaniya- tining eng qadimiy o‘choqlari edi. Jahondagi eng qadLPL\ \R]XYODUdan biri bo‘lmish Shumer mixxati dastavval «suv», «qu- yosh» va boshqa alohidD VRµ]ODUQL DQJODWJDQ UDVP- lardan iborat bo‘lgan. Hukmdorlar saroylari va ibodatxonalardD ]Rda- gonlar va badavlat odDPODU RLODODULQLQJ IDU]DQd- lari ta’lim oladigan maktablar tashkil qilingan edL 2µquvchilar nam loy taxtachalarga suyak va yog‘ochdan yasalgan tayoqFKDODU ELODQ \R]JDQODU Loy taxtachalar avval oftobda quritilgan, so‘ngra xum- donlarda pishirilgan. Bu taxtachalar ilk kitoblar bo‘lib, o‘qXYFKLODU DVRWLUODU YD DIVRQDODUQL NRµFKLULE \R]LVK- gan, o‘simliklar, qushlar, hayvonlar va qurt-qurmus- qalar nomlari qayd HWLOJDQ URµ\[DWODU WX]LVKJDQ /R\ taxtachalarda mamlakatlar, shaharlar va qishloqlar nomlari ham sanab o‘tilgan. Navuxodonosor II Eslab qoling! Mil. avv. 539- yilda forslar Bo- bilni bosib oldilar. Yangi Bobil pod- sholigi Fors davlati tarkibiga kirdi. Shumer mixxati 52 Shumerlar sanoq WL]LPL quyosh va oy taqvimlarini ham yaratdilar. Quyosh yili davomiyligi shumerliklar to- monidan 365 kun, oy yili esa 354 kun etib belgilangan. Shumerlik va bobillik kohinlar – munajjimlar astronomi- yaga oid bilimlarga ega bo‘lishgan. Eng qadimgi rasad- xonalar baland, ko‘p]LQDOL LERdatxonalar – zikkuratlar yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan. Mil. avv. 3- mingyillikdayoq Mesopotamiyada turli- tuman dori-darmonlarni tayyorlash bo‘yicha dastu- ULODPDO WX]LOJDQ *HRJUD¿\D VRKDVLdagi bilimlar shumerliklar va bo- billiklarga kemalarda dHQJL] ERµ\ODE VX]LVKJD LPNRQL- yat yaratib bergan. 2ODP \DUDWLOLVKL KDqidagi eng qadimiy asotirlardan biri Mesopotamiyada yaratilgan. Tayanch konspekt mil. avv. 2- mingyillik – Bobil podsholigi Bobil – «xudolar dDUYR]DVL» mil. avv. XVIII asr ĺ Xammurapi – yagona podsholik Xammurapi qonunlari Navuxodonosor II hukmronligi – ravnaq topishi mil. avv. 539-yil – Bobilning forslar tomonidDQ ]DEW etilishi mixxat, taqvim olamning yaratilishi haqidagi afsona o o o o o o o o Savol va topshiriqlar 1. Xaritadan Bobil podsholigi va uning poytaxtini toping. 2. Nima uchun Bobil shahrini «xudolar dDUYR]DVLª deb atash- JDQ" 3. Qaysi hukmdor davrida va qachon Bobil yagona davlatga aylandL" 4. Xammurapi qonunlari qaysi maqsadda yaratilgan edL" %X qo- nunlar kimlarga mo‘ljallangan edL" 6L]QLQJFKD QLPD VDEDEGDQ ;DPPXUDpi qonunlari bu qadar qDW¶L\ ERµOJDQ" 6. Navuxodonosor II hukmronligi davrida Yangi Bobil podsho- ligida qandD\ Rµ]JDULVKODU URµ\ EHUdL" 7. Bobil madaniyati haqidD QLPDODUQL ELODVL]" Qadimiy yozuvning vujudga kelishi Bobil minorasi Eslab qoling! QadLPL\ \R]XYODUdan biri – shumer mixxati – mil. avv. 4-mingyil- likda vujudga kelgan. 6KXPHUOLNODU Rµ]ODULQLQJ sanoq WL]LPL quyosh va oy taqvimlarini yaratdi- lar. 53 14-§. Old Osiyo davlatlari va ularning qo‘shnilari Miloddan avvalgi 2-mingyillikda 2Od 2VL\R hududida yashagan xalqlarni birlashtirgan ilk davlat- lar vujudga kela boshladi: Ossuriya, Xett, Mitanni, kabi davlatlar va Finikiya shahar-davlatlari shular jum- lasidandir. Bu davlatlar doimiy bosqinchilik va mudo- faa urushlarida kun kechirishgan. Ossuriya podsholigi QadLP ]DPRQODUda ossuriyaliklar Daj- la daryosi yuqori oqimidagi kichik hududni egallashgan. Avval Oshshur shahri, keyin esa Nineviya shahri poytaxt bo‘lgan. Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va savdo- sotiq edL 2VVXUL\DOLNODU davlati miloddan avvalgi XX asr DWURÀDULda vujudga kelgan. 2VVXUL\DOLNODU MDQJDUL [DOq bo‘lgan. Ular qo‘shni \HUODUJD WH]WH] KXMXP qilib turardLODU 2VVXUL\DOLNODUQ- ing qudUDWOL ODVKNDUL KDU \LOL \DQJL \HUODUQL ]DEW HWLVKJD otlanar edi. Bo‘ysundirilgan xalqODU 2VVXUL\D KXNP- doriga katta miqdorda o‘lpon to‘lagan. Mil. avv. XIII asrda podsho Salmanasar hukmronligi davridD 2V- suriya podVKROLJL Rµ] UDYQDqining yuqori cho‘qqisiga erishadi. Mil. avv. VIII–VII asrlarda 2VVXUL\D pod- sholigi qayta yuksalgan davrda Bobil, Bibl, Tir, Sidon va Falastinning bir qismi ham bosib olingan. Ossuriyalik kamonchi Sher bilan jang. Nineviya saroyi devorida o‘yib ishlangan tasvir Ossuriyaliklarning shaharni bosib olishi tasviri Ossuriya podsholigi 54 Shaharni bosib olgan ossuriyaliklar qal’a devor- larini, uylar va ibodDW[RQDODUQL EX]LE WDVKODE DKROLQL asirlikka haydab ketganlar. Hukmdorlarning haddan tashqari shafqDWVL]OLJL VDEDEOL 2VVXUL\D poytaxti Nineviyani «qonga botgan shahar» yoki «sherlar darasi» dH\D WD¶ULÀDVKJDQ Yurishlarda raqiblardan tortib olingan hamma narsa poytaxtga oqib kelar edi. Ulug‘vor saroylar va ibodat- xonalar boylikka to‘lib ketib, Oshshurbanapal hukm- ronligi yillarida NineviyadD 2Od 2VL\Rdagi eng yirik sopol taxtachalardan iborat kutubxona jamlangan edi. $VWDVHNLQ 2VVXUL\D dDYODWL ]DLÀDVKLE ERUdi. Mil. avv. 627-yilda dastlab Bobil, so‘ngra Midiya 2VVXUL yadan ajralib chiqdi. Bobil va Midiya birlashib, bir KDPOD ELODQ 2VKVKXU YD 1LQHYL\DQL mil. avv. 612-yilda ]DEW HWLVKdi. Mil. avv. 605-yilda 2VVXUL\D qo‘shinlari Bobil va Midiya tomonidan qirib tashlangandan keyin bu dDYODW KDP ]DYROJD \X]ODQdi. Xett va Mitanni podsholigi Taxminan miloddan avvalgi XVIII asr- da .LFKLN 2VL\R PDUND]LdD KR]LU gi Turkiya hududida) xettlar degan shi- mollik xalq Rµ] davlatiga asos soladi. Xattusa shahri ana shu davlatning poytaxti bo‘lgan. Aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chor- vachilik edi. Xettlar qo‘shni mamlakatlar bilan doimiy urushlar olib borishgan. Jangovar aravalar va temir uchli nay- ]DODUdan foydalanishgan. Xettlar Suriyaning anchagi- na shaharlarini bosib olib, Bobilni talon-taroj qilganlar. +R]LUJL 6XUL\D KXdudida vujudga kelgan qo‘shni Mitanni podsholigi [HWWODUQLQJ [DYÀL UDqibiga aylan- di. Urushlarda mitanniliklar otliq qo‘shindan foyda- lanishgan. Bu xettlar poytaxti Xattusani bosib olish chog‘ida hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Shunday bo‘lsada, miloddan avvalgi XIV asr boshlarida Xett podsholigi tag‘in kuchaya boshladL ;HWWODU 2µUWD\HU dHQJL]L ERµ\ODUL KXdudlarini qaytarib oldilar va Mitanni Ossuriya poytaxti Nineviya shahri. Tiklangan Oshshurbanapalning mixxat yozuvidagi kutubxonasi Eslab qoling! 2VVXUL\D davlati mil. avv. XX asrda vujudga keldi; mil. avv. XIII asrda rav- naqining yuqori cho‘q- qisiga erishdi; mil. avv. 605-yilda tarix sahnasidan ketdi. 55 podVKROLJLQL ]DEW HWdilar. FaqDW 2VVXUL\D WDKdidi xavf- xatari ostida xettlar Misr hukmdRUL ELODQ VXOK WX]LVKJD majbur bo‘ladLODU 2VVXUL\DOLNODU %RELOQL ERVLE RODdilar, DPPR [HWWODU XODUQLQJ WD]\Lqini to‘xtatishga muyassar bo‘ladilar. Miloddan avvalgi XIII asr oxirida tarixda nom- lari noma’lum xalqlar (ularni «dengiz xalqlari» deb atashgan) xettlar poytaxtini bosib olib, shaharni bu- tunlay vayronaga aylantirdi. Davlat nuradi, xettlar esa boshqa xalqlarga singishib ketdi. Urartu podsholigi Urartu dDYODWL .DYND]RUWLda, Van, Urmiya va Sevan ko‘llari oralig‘ida joylashgan. Aholisini urartlar de- yishgan. Yagona davlat tashkil topLVKL 2VVXUL\D KX- jumlaridan mudofaa qLOLVK ]DUXUDWLQL WH]ODVKWLUDdL 2V- suriyaliklarni tor-mor etish imkoniyati bo‘lmagan Urar- tu qo‘shinlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri janglarga kirmaslikka amal qilardilar. Miloddan avvalgi IX–VIII asr boshlarida Sardur I va Menua hukmronligi davrida Urartu davlati gullab- yashnadi. Tushpa shahri Urartu davlati poytaxtiga aylanadi. Urartlar bir necha bosqinchilik yurishlariga chiqadilar va ossuriyaliklar ustidan g‘alaba qR]RQDdi- lar. Ammo miloddan avvalgi 714-yilda ossuriyaliklar qo‘shinlari urartlar qo‘shinlarini tor-mor etib tashladi. Bir qancha Urartu hukmdorlari davrida jamlangan XONDQ [D]LQD JµROLEODU qo‘liga o‘tdi. Teyshebaini shahri- dagi qal’a ishg‘ol etildi va vayron qilib tashlandi. Shun- dan keyin Urartu podVKROLJL DQFKD ]DLÀDVKLE qoldi, uni ko‘chmanchi skif qabilalari va Midiya podVKROLJL Rµ]LJD tobe qildi. Mil. avv. 590-yilda Urartu podsholigi ham tarix sahnasidan ketdi. Finikiya va Falastin QadLP ]DPRQODUda Finikiya 2µUWD\HU dHQJL]LQLQJ VKDUqiy qirg‘og‘i bo‘ylab KR]LUJL /LYDQ KXdudida va Suriya- ning bir qismida joylashgan. Finikiyaliklar dehqon- FKLOLN ELODQ VKXJµXOODQJDQODU ERJµODU YD X]XP]RUODUQL Teyshebaini shahridagi qal‘a Xettlar jang oldidan Eslab qoling! Xett podsholigi ho- ]LUJL 7XUNL\D 0LWDQQL dDYODWL HVD KR]LUJL Suriya hududida joy- lashgan. 56 parvarishlaganlar. Finikiya ninabargli daraxt – kedrli o‘rmonlarga boy bo‘lgan. Kedr yog‘ochidan kemalar yasalgan. Kedr qatroni (smolasi) mumiyo tayyorlash uchun Misrga keltirilardi. Savdo-sotiq ¿QLNL\DOLNODUQLQJ DVRVL\ PDVKJµXORW laridan biri bo‘lgan. Finikiyaliklar qo‘shnilariga \RJµRFK PHWDOODU YD JD]ODPDODU VRWDUdLODU 2µUWD\HU dHQJL]L VRKLOLda Tir, Sidon, Ugarit singari yirik dHQJL] bo‘yi shaharlari vujudga keladi. Finikiyaliklar dHQJL]FKLOLN LVKLQL D¶OR darajada bi- lishgan. Mil. avv. 2-mingyillikdayoq ular Kipr oroli va .LFKLN 2VL\R VRKLOODULda koloniyalarga asos soldilar. ShundDQ NH\LQ ¿QLNL\DOLNODU 6KLPROL\ $IULND ,Vpaniya sohillarida, Sardiniya va Sitsiliya orollarida ham pay- do bo‘lishdi. Mil. avv. X–IX asrlarda Finikiyada Tir-Sidon pod- sholigi vujudga keldi. Mil. avv. VIII asrda bu davlatni 2VVXUL\D podsholigi bosib oldi. Mil. avv. X asrda Finikiyada 22 undosh harfdan iborat bo‘lgan alifbo yaratildi. Yunonlar ana shu alif- ERQL Rµ]ODVKWLULE ROdLODU YD XODUJD XQOL KDUÀDUQL KDP qo‘shib qo‘ydilar. Mil. avv. 2-mingyillik o‘rtalarida Falastinga qadim- gi yahudiy qabilalari ko‘chib joylashdilar. Mil. avv. XI asrda Falastin hududida Isroil podsholigi vujudga keldi, keyinchalik u Yahudiy podsholigi bilan birlashdi. Vaqt o‘tishi bilan Isroil-Yahudiy podsholigi alohida Is- roil (Shimoliy Falastin) va Yahudiy (Janubiy Falastin) podsholiklariga parchalanib ketdi. Isroil podVKROLJLQL RVVXUL\DOLNODU ]DEW HWDdilar. Mil. avv. 586-yilda Yahudiya Bobil podsholigi tomonidan bosib olindi. Qadimiy yahudiylarning afsonalari diniy kitoblarga \R]LE ERULOJDQ %X NLWREODU WRµplami «Bibliya»ga jam- ODQJDQ EX VRµ] \XQRQFKDda «kitob» degan ma’noni anglatadi. «Bibliya»dD 2ODP Download 5.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling