Zbekiston respu blikasi xalq

 

MA'RUZA № 17 

FOYDALI QAZILMA KONLARINI SANOAT VA GENETIK TIPLARI HAQIDA 

MA'LUMOT. 

Geologik  qidiruv  natijasida  kon  topilgach,  shu  konni  tashkil  qilgan  foydali  konning  zaxirasi 

aniqlanadi.  Chunki  foydali  qazilma  qimmatbaxo  bo’lsa  xam,  xarajatlarni  qoplamasligi  mumkin. 

Lekin  ba'zi  bir  konlar  sarflanadigan  xarajatlarni  qoplamasa  xam  qazib  olinadi.  Chunki  bunday 

konlarda mavjud bo’lgan foydali qazilmalar xalq xo’jaligi uchun juda zarur bo’lishi mumkin. 

Kon  zahira  qazilmaning  xajmi,  vazni  nuqtai  nazaridan  hisoblanadi.  Zaxiraning  miqdorini 

aniqlash  uchun  uning  yotish  kengligi,  uzunligini,  qalinligini  ko’paytirish  kerak.  Zaxira  xajmi  kub 

metrda o’lchanadi. Vaznini topish uchun xajmini zichligiga ko’paytiriladi, tonnada o‘lchanadi. 

V q L* H * m,     m3 

L – Kon qatlamining uzunligi m. 

H – Kon qatlami yoki ruda tomirining yotish uzunligi m 

m – Kon qatlamining qalinligi, m  

QqV (m) 

V – Konning xajmi,    m3. 

 (-ruda zichligi, tG`m3. 

Rudaning  zichligi  deganda  1m3  xajmga  ega  bo’lgan  foydali  qazilmada  necha  tonna  ruda 

borligi tushuniladi. Xar bir konda aniqlangan foydali qazilma miqdori geologik zaxira deb ataladi, 

ya'ni  foydali  qazilmaning  umumiy  miqdori  tushuniladi.  Geolgik  zaxira  o’z  axamiyatiga  ko’ra 

quyidagi turlarga bo’linadi, balansli, balansdan tashqari, sanoatga yaroqli. Kon zaxirasidagi umumiy 

foydali  qazilma  miqdorining  bunday  turlarga  bo’linishiga  sabab  rudali  jinsda  foydali  qazilmaning 

tarkibi bir xil bo’lmaydi (1-rasm). 

1- rasm. Qazilma jinsining joylashish elementlari. 

1-foydali qazilma; 2-qalinligi;3–ostki yon; 4–ustki yon; 5-chiziqligi; 6–og’ish burchagi. 

Balansli zaxira deganda zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajasida iqtisodiy jixatdan qazib 

olish  samarali  bo’lgan  umumiy  miqdorning  qismi  tushuniladi.  Balansdan  tashqari  zaxira  deganda 

zamonaviy  texnologiya  taraqqiyoti  darajisida  qazib  olish  iqtisodiy  jixatdan  samarasiz  bo’lgan 

umumiy  miqdorning  tegishli  qismi  tushuniladi.  Umumiy  miqdorning  tegishli  qismida  foydali 

mineral  yetarli  bo’lmaydi.  Lekin  keyinchalik  umumiy  ruda  miqdorining  bunday  qismi  qazib  olish 

va metallni bunday rudadan ajratib olish texnologiyasi va texnikasi rivojlanishi natijasida balansga 

o’tkazilishi mumkin. 

Foydali  qazilmaning  balansli  miqdori  xam  xar  doim  to’liq  qazib  olinmaydi.  Yerning  ustki 

qismida joylashgan inshootlarni va yer osti laxmlarining geometrik o’lchamlarini butunligini saqlab 

turish  maqsadidayer  osti  xavfsizlik  tirgagi  sifatida  bir  qism  ruda  qoldiriladi.  Ba'zi  bir  foydali 

qazilmalar qazib olinayotganda xosil bo’lgan bo’shliqning yon tomonlarini va shiftini butunligicha 

saqlab  turish  maqsadida  foydali  qazilmaning  o’zidan  tabiy  tirgak  qoldiriladi.  Tirgakning  katta-

kichikligi va shakli qazish natijasida hosil bo’lgan bo’shliqqa ta'sir qilayotgan kon bosimiga bog’liq. 

Kupincha tirgak turtburchak, uzun tug’ri burchakli, doira, ellips shaklida qoldiriladi. 

Qazib  olingan  rudaning  miqdori  uni  balansi  miqdoridan  kam  yoki  ko’p  bo’lishi  mumkin. 

Kamayishining  sababi  yer  ostidagi  rudaning  bir  muncha  miqdori  nobud  bo’lishidir.  Rudaga  yon 

atrofdagi jinslar qo’shilib ketsa, unda qazilma miqdori ko’payib ketishi mumkin. 

Foydali  qazilma  zaxirasi.  Foydali  qazilma  zaxirasi  o’rganilish  darajasi  buyicha  qo’yidagi 

toifalarga bo’linadi: 

1.  Mujassam tekshirilgan – A, V va S toifalar. 

2.  Xammasi baxolangan – S2 toifa. 

---

    “A” toifali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim: 

- 

O’lchamlari belgilangan; 

- 

foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli anialangan; 

- 

foydali qazilma ichida joylashgan atrof kon jinslarining tarxi ajratilgan va belgilangan; 

- 

foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan; 

- 

tabiiy sharoitda hosil bo’lgan minerallarning turlari aniqlangan; 

- 

Foydali qazilmaning tarxi belgilangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan. 

          “S1” kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarni qoniqtirishi lozim:  

- 

foydali qazilmaning shakli va o’lchami belgilangan; 

- 

foydali  qazilmaning  texnologik  xususiyati  sanoatga  yaroqli  deb  baxolash  uchun  yetarli 

darajada o’rganilgan; 

- 

foydali qazilmalarning tarxi aniqlangan yoki laxmlar yordamida aniqlangan; 

         “S2” kategoriyali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim: 

-  foydali  qazilmaning  o’lchamlari,  shakli,  ichki  tuzulishi  va  tabiiy  joylashish  sharoiti 

o’rganilgan; 

-  foydali qazilmaning xusuiyatlari laboratoriya sharoitida aniqlangan; 

-  Geologik ma'lumotlarga asoslanib foydali qazilmaga yul ochish mumkinligi belgilanadi.        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---