Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети қўлёзма ҳуқуқида

Жадвал 1.
Биология ўқитувчиларини тайёрлаш йўлларини таҳлил қилиш

Олий ўқув ютри	Мутахассислиги "Биология ўқитувчиси"	Педагогик мутахассислиги "Биология ўқитувчиси"
Жиззах давлат педагогика институти	+	Кимё, География
Қўқон давлат педагогика институти		География, Табиий фанлар, Биология, Кимё
Нукус давлат педагогика институти	+	Ботаника, Экология ва уларни ўқитиш методикаси, Зоология, Одам морфофизиологияси ва уларни ўқитиш методикаси
Навоий давлат педагогика институти	+	Кимё, География
Ўзбекисто миллий университети		Биокимё, Физиология и биофизика, Микробиология ва биотехнология, Генетика, Зоология, Ботаника ва ўсимликлар физиологияси, Экология
Тошкент давлат педагогика институти	+	Зоология, Анатомия
Бухоро давлат педагогика институти	+	Зоология, Биотехнология, Зоология

Мутахассис қуйидагиларни билиши керак: ўрта мактаб ўқувчиларига ўқитиш жараёнини ўқитиладиган фаннинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиб ўқувчини ўқитиш, тарбиялаш ва шахсий ривожланиш вазифаларига эътибор қаратган ҳолда амалга ошириш; психологик ва педагогик талабларни ҳисобга олиб ўқувчиларнинг синфдан ташқари ишларини ривожлантиришни рағбатлантириш учун; такомиллаштириш ва малакасини ошириш мақсадида ўз фаолиятини таҳлил қилиш; мактаб услубий бирлашмалари таркибида услубий ишларни бажариш; синф раҳбарининг ишини бажариш, ўқувчиларнинг ота-оналари билан алоқада бўлиш ва уларга оилавий тарбияни амалга оширишда ёрдам бериш.
Квазипрофессионал фаолиятни ўрганиш нуқтаи назаридан биология ўқитувчиларининг замонавий касбий таълими, биринчи навбатда, ўқув фанига йўналтирилганлиги, касбий-педагогик фаолиятнинг янги, ижтимоий-маданий шартли, функцияларини амалга оширишни таъминлаши керак, бу эса касбий тайёргарликнинг педагогик таркибий қисмига эътиборни қаратиб, унинг ўқитувчининг ишидаги махсус хусусиятларини таъкидлайди:

• 
  шахсий ва жамоавий шаклларда когнитив фаолиятни ўз-ўзини тарбиялаш фаолияти сифатида ташкил этиш тўғрисида;
  
• 
  ўқувчининг шахсий сифатларини тизимли диагностика қилиш ва унинг шахсий ўсишини қўллаб-қувватлаш;
  
• 
  таълим муассасасининг "яширин имкониятларидан" таълим муҳитини яратиш орқали фойдаланиб, замонавий мактабнинг очиқлик хусусиятига, шунингдек, маҳаллий ҳамжамият бўладими ёки мамлакат ва дунё бўладими, жамият имкониятларига таянади. Келажакдаги биология ўқитувчиларини тайёрлаш, бошқа соҳалар қатори, ушбу гуруҳ вазифаларини ҳал қилишга қаратилиши керак.
  

Замоновий шароитда талабаларни ўқишга бўлган қизиқишини ошишга хизмат қилувчи, ўқитувчининг ўқитишни такомиллаштириш мақсадида талабаларининг ўқув материалларини ўзлаштиришга тайёр эканликларини билдирувчи, ўқитишнинг энг самарали усуллари излаш механизми бўлган "ўқиш учун баҳолаш" ёки "шакллантирувчи баҳолаш" деб номланган янги баҳолаш мезонларини таълим тизимига жорий етишни бўлажак ўқитувчиларга ўргатиш масаласи ҳам жуда муҳим ҳисобланади.
Касбий тайёргарлик жараёнида илмий назарияни педагогик фаолият амалиёти билан бирликда бирлаштириш зарур. Шу билан бирга, мактабда биологияни ўқитиш тажрибасини ва у билан боғлиқ қимматли услубий ғояларни тўплашни диққат билан таҳлил қилиш, замонавий мактаблар амалиётида биология ўқитиш усулларининг инновацион ютуқларини ўрганиш ва уларни маҳаллий мактаб учун биологик таълим бўйича бўлажак мутахассиснинг бевосита тажрибасига киритиш муҳимдир.
Шунинг учун талабаларнинг маъруза, лаборатория, семинар, мустақил таълим ва амалий машғулотларида фаол иштирок этишини такомиллаштиришнинг самарали усуллари масаласига эътибор қаратиш лозим.
Амалий машғулотлар давомида ўз-ўзини тарбиялаш мотиви бўлган реал ва зарурий билимлар ўртасида зиддиятлар пайдо бўлади.
Педагогик тайёргарлик бевосита бўлажак ўқитувчининг онги, билим ва изланишга қизиқиши, ижодий истеъдодига таъсир етади ва келажак авлодларга шахсий ва касбий таъсир кўрсатади. Шу муносабат билан амалиётнинг умумий мақсадлари қуйидагилардан иборат: университетдаги назарий дарсларнинг мактаб иши билан алоқасини таъминлаш; талабалар ўқиш давомида олган билимларини кэнгайтириш, мустаҳкамлаш ва текшириш; ўқитувчининг малака хусусиятлари талаблари асосида фан ўқитувчиси ва синф ўқитувчиси сифатида педагогик ишларни олиб боришда асосий касбий ва педагогик кўникмаларни шакллантириш; ўқувчиларнинг мактаб ўқувчиларини ўқитиш ва тарбиялашнинг долзарб масалаларини ўрганишга бўлган қизиқишини ривожлантириш; унивеситет битирувчиларини ўқитувчининг ижодий фаолиятига тайёрлаш вазифалари.
Педагогик тайёргарликнинг муваффақияти кўплаб омилларга боғлиқ:
- ўқиш жойини танлаш;
- муайян шароитларда ишлашнинг илғор усулларини жорий етиш;
- ўқитувчиларнинг методик даражаси ва профессионаллиги (улар ўз ўқувчиларида ижодий фаоллик, масъулият ҳисси, мақсадга мувофиқлик ва меҳнатга виждонан муносабатни ривожлантиради). Амалиёт даврида касбий ва педагогик маҳоратни шакллантиришнинг бутун жараёнини бир неча босқичларга бўлиш мумкин: тайёргарлик, фаолият, якуний. Ўқитувчи-амалиётчи фаолият босқичининг ишини фаол ва пассивга бўлиш мумкин.
Пассив амалиёт давомида талабалар малакали ўқитувчилар томонидан ўтказиладиган дарсларга қатнашадилар, ўқув жараёнини ташкил этиш, услубий ишларнинг ўзига хос хусусиятлари билан танишадилар. Ўқитувчи-амалиётчиларга дарсларга тайёргарлик кўриш бўйича топшириқ ва тавсиялар берилади.
Босқичма-босқич ўқитувчиларни тайёрлаш тизимидаги педагогик амалиётнинг биология бўйича ўқув дастури доимий такомиллаштиришни, касбий ўсишни, ижодий бойитишни ва талабани муваффақиятли, бахтли қилиш ва унинг компетентликларини шакллантиришга интилишини таъминлаши керак.
Касбий фаолият давомида талаба бир нечта вазифаларни бажариши керак. Биринчидан, педагогик фаолиятнинг барча замонавий усулларидан фойдаланган ҳолда дарс ўтказиш малакаларини шакллантириш, бошқача айтганда, дарс ишланмасини ёзиш, дарснинг мақсади, вазифалари ва босқичларини аниқлаш; мақсадларга эришиш учун самарали усулларни танлаш; турли даражадаги вазифалардан фойдаланиш. Иккинчидан, биология дарсларида интизомий ишларни бажариш малакаларини шакллантириш; талабанинг интеллектуал, ҳиссий соҳаларини ва унинг когнитив қизиқишини шакллантириш [11].
Ўқитувчи амалий фаолиятининг энг муҳим таркибий қисмлари дарс натижаларини унинг мақсадлари билан таққослаш орқали унинг дарсдаги фаолияти самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолашдир. Бунда ўқувчига дарсни кузатган мактаб ўқитувчиси ҳам, ўқитиш методикаси бўйича мутахассис ҳам ёрдам бериши керак.
Квазипрофессионал фаолият жараёнида ўқувчилар биринчи навбатда биология ўқитувчиси фаолиятига мослашишлари, касб танлашда адашмаган эканликларига ишонч ҳосил қилишлари ҳамда келажакдаги педагогик фаолияти учун зарур бўлган сифатларни аниқлашлари керак. Бу касбий маҳоратни шакллантиришнинг бошланиш босқичидир. Маълумки талабалар амалий-касбий ва педагогик билимларга эга, бу эса ўз навбатида уларнинг назарий билимларни муваффақиятли ўзлаштиришга ёрдам беради ва улар ўз ишларини режалаштириш, топшириқларни тақсимлаш, керакли материални танлаш ва уларни аниқ ҳолатларга қўллай олиш, ишнинг бориши ва натижаларини баҳолаш кўникмаларини ривожлантириш, ўқувчиларининг унга бўлган муносбатини ва ўз ишини бошқа амалиётчиларнинг иши билан таққослаш имконияти пайдо бўлади.
Вақт ўтиши билан ўқувчилар томонидан амалга оширилган фаолиятни гуруҳда таҳлил қилиш, педагогик амалиёт раҳбарлари, бошқа ўқитувчилари ва ўртоқларнинг маслаҳатлари ўқувчиларни ўз-ўзини таҳлил қилишга олиб келади. Шунда талабалар ва педагогик амалиёт раҳбарлари талабаларнинг ўз-ўзини тарбиялашда кўп нарса эътиборга олинмаслигини тушуна бошлайдилар ва улар мактабда ишлашга чиндан тайёрлигини анлаш даражасига йетмагунларича ўз-ўзини билиш, ўз-ўзини кузатиш, ўз-ўзини таҳлил қилиш ҳамда ўз-ўзини баҳолашни бевосита амалиёт жараёнида ўрганиш зарур эканлиги намоён бўлади. Бу вақт ичида талабалар амалиёт раҳбарининг ёрдамига ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ муҳтож бўладилар, бу, биринчи навбатда, ҳар бир талаба учун индивидуал ёндашувни талаб этади. Чунки бир талабага ўз-ўзини билиш учун, бошқа талабага индивидуал амалиёт дастурини тузишда ёрдам керак бўлади. Aмалиёт раҳбари ҳар бир талаба учун ўз-ўзини тарбиялаш жараёнини режалаштиришда, ўз-ўзини такомиллаштириш бўйича кейинги реал ҳаракатлар билан зарур бўлган индивидуал ёрдам кўрсатишнинг тегишли усулларини аниқлаши керак.
Педагогик амалиётнинг амалдаги кўрсатмалари ва дастурларини [154,169] таҳлил қилиб, шундай хулосага келиш мумкинки, амалиёт ўташ жараёнида талаба низомга кўра маълум миқдордаги мустақил дарсларни ўтказиши, улар иштирок етиши керак бўлган тадбир шакллари, ҳисобот бериш шартлари ҳамда унинг тартиби кабилар берилган. Юқорида айтилганларнинг барчаси талабалар ижодкорлик қобилиятини намоён қилмасдан ва ўз-ўзини таҳлил қилмасдан туриб ўқув-услубий кўрсатмаларни ишлаб чиқиш, методистлар томонидан - талабалар тингловчиларининг машғулотларига асосан мониторинг қилиш, натижаларни баҳолаш учун қатнашишига ва уларнинг ишини дастур талабларини бажариш ҳажмини ҳисобга олган ҳолда амалиётни расмийлаштиришга олиб келади.
Aйнан фаолиятни расмийлаштириш педагогик амалиётнинг мазмун-психологик омилини, бўлажак ўқитувчининг шахсий ўсиши жараёнида унинг ҳаётий позицияни фаоллаштириш, ижтимоийлик, хушмуомалалик, танқидийлик ва бошқалар каби фазилатларни тарбиялаш имкониятларини эътибордан четда қолдиради. Яъни, квазпрофессионал фаолиятни талабанинг касбий имтиҳонининг ижтимоий-психологик соҳаси сифатида кўриш керак.
Юқорида айтиб ўтилганидек, мактабларда биология дарслари кимё, биотехнология, география, биокимё, зоология, ботаника ва физиология ўқитувчиларига берилади.
Бўлажак биология ўқитувчиларининг квазипрофессионал тайёргарлигини такомиллаштиришда педагогик амалиёт муҳим ўрин эгаллайди. Муваффақиятли педагогик амалиёт шартлари ва мавжуд бўшлиқлар 2-жадвалда келтирилган.
Олий ўқув юртларида бўлажак мутахассиснинг амалий тайёргарлигини ташкил этиш пухта ўрганилиши керак, чунки амалиёт назарий машғулотлар жараёнида билимларни тўплаш ва касбий фаолият давомида кўникма ва малакаларни шакллантириш билан боғлиқ бўлган квазипрофессионал фаолиятдир.