Fermentlar. Fermentli kataliz nazariy asoslari. Ferment-substrat kompleks tushunchasi. Fermentlarning aktiv markazi haqida tushuncha. I va II komponentli fermentlar

Kataliz 

tezlashtiruvchi 

yoki 

musbat 

(tezlashtiruvchi) 

va 

salbiy 

(sekinlashtiruvchi)  bo’ladi.  Undan  tashqari  gomogen  yoki  geterogen  katalizlar 

bo’ladi,  ya’ni  reaksiyalarda,  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar    biokatalizator  bir 

fazada bo’lsa gomogen kataliz, turli fazada bo’lsa, geterogen kataliz deyiladi.  

Har  qanday  katalizlarni  tushuntiruvchi,  ularni  mexanizmini  asoslovchi 

nazariyalar  mavjud.  geterogen  katalizda  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar,  

Masalan,  Balandinning  multiplet  nazariyasi.  Bu  nazariya  geterogen  katalizning 

mexanizmini tushuntiradi. Unga ko’ra kataliz shartlari: 

1.  Katalizator bilan reagentning o’zaro energetik mosligi. 

2. Aktiv markazlar bilan regentning fazoviy, geometrik mosligi. 

---

3. Regentning katalizator yuzasida adsorbsiyalanashi va desorb siyalanashi. 

Tirik  hujayralarda  kataliz  jarayoni  o’ziga  xos  katalizatorlar-fermentlar  yoki 

enzimlar, ya’ni oqsil tabiyatiga ega bo’lgan yuqori molekulyar biologik geterogen 

katalizatorlar  yordamida  amalga  oshadi.  Kimyoviy  katalizatorlardan        farqli 

ravishda biokatalizatorlar, ya’ni fermentlar reaksiyalarni o’ziga xos uch xil asosiy 

shart asosida amalga oshadi:  

1  -  shart:  Fermentlar  reaksiyalarini  nihoyatda  yumshok  sharoitda  amalga 

oshiradi. 

2  -  shart:  Fermentlar  reaksiya  sharoitida  yoki  muhiti  o’zgarishi  natijasida 

nihoyatda tez o’z hususiyatlarini o’zgartiradi yoki yo’qotadi. 

3    -  shart:  Fermentlar  tanlovchandir,  ya’ni  ko’pincha  bitta  ferment        faqat 

bitta  reaksiyani  va  aynan  bitta  moddadagi  ma’lum  reaksiyani  amalga  oshishini 

ta’minlaydi.  Masalan,  ureaza  fermenti  mochevina  tarkibidagi     

- C - N -

O H

      bogni 

uzilishini,  ya’ni  gidrolizlanishini  ta’minlaydi.  Lekin  bu  ferment  oqsil  tarkibidagi 

peptid  bogini  gidrolizlashda    katnasha  olmaydi.  Demak  fermentlar  tanlab  ta’sir 

etish hususiyatiga ega. 

      Har  bir  ferment  ma’lum  bir  organik yoki  kimyoviy  gruppalar  to’plamiga 

ega  bo’lib,  ular  qoldiqlari  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  bilan  birikadi  va  o’z 

katalitik  funksiyasini  bajaradi.  Bu  gruppaga  asosan  –SH-  (sulfigidril)  qoldigi, 

vitaminlar  qoldigi  va  boshqa  organik  birikmalar  kirishi  mumkin.  Bu  gruppalar 

to’plami  ferment  molekulasining  turli    qismlarida  joylashib,  fermentning