Fermentlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanish Raja Fermentlar ishlab chiqarish
Download 250.36 Kb. Pdf ko'rish
|
256373-Fermentlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanish.
|
Tashakkurnoma;
Magistrlik dissertatsiya ishining ,,Tajriba qismi’’ni amalga oshirishda yaqindan yordam bergan O’zR FA tasarrufidagi S. Yu. Yunusov nomidagi O’simlik moddalari kimyosi instituti (O’MKI) direktori kimyo fanlari doktori SH. SH. Sagdullayev, Alkaloidlar laboratoriyasi mudiri kimyo fanlari nomzodi Mukarramov N, ushbu laboratoriya katta ilmiy xodimi kimyo fanlari doktori professor Aripova S. F, kimyo fanlari nomzodi Rasulova X.A va kichik ilmiy xodim Oxunov I. larga o’z Shifobaxsh o’simliklar insoniyatga juda qadim zamonlardayoq ma’lum bo’lgan. O’tgan asrlarda ba’zi shifobaxsh o’simliklarning ta’rifi va ularni qo’llanilishiga doir asarlar etib kelgan. Sharq tabobatining qomusiy olimi Abu Ali ibn Sino hisoblanadi. Uning tib ilmiga oid asarlaridan biri bo’lgan ―Tib qonunlari‖ mana 600 yil mobaynida faqat arablarning emas, balki Yevropa shifokorlarining dasturi bo’lib qoldi. Ibn Sino 900 ga yaqin shifobaxsh o’simlikka ta’rif bergan va ularni qanday qo’llash usullarini yozib qoldirgan. Ispaniyada yashagan arab olimi Ibn Boytar 1400 xil shifobaxsh o’simlikka tarif berib Ibn Sinoni tarifini boyitdi. Ibn Sinoning tib ilmiga oid ―Tib qonunlari‖ asari besh kitobdan iborat bo’lib, ikkinchi kitobda o’sha davr tabobatida keng qo’llanilgan dori-darmonlar haqida zaruriy ma’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Unda o’simlik, hayvon va ma’danlardan olinadigan 800 dan ortiq dori-darmon ta’rifi, ularning davolik xususiyatlari va qo’llanish usullari batafsil bayon qilingan. Ibn Sinoning tarjimai holidan ma’lumki, uning bolalik chog’larida unga uyida Abu Abdulloh an- Notiliy degan kishi mantiq, geometriya, astronomiya va falsafadan dars bergan. Biroq Notiliyning fan tarixidagi xizmatlari yosh Ibn Sinoni tarbiyalash bilan cheklanmaydi. U 1 asrda yashagan yunon tabibi Dioskridning ―Dorilik moddalar‖ nomli mashhur kitobining arabcha tarjimasini qaytadan tahrir qilib chiqqan va oldingi tarjimonlar tomonidan aniqlanmay qolgan dorilik o’simliklar va boshqa moddalarning mahalliy nomlarini topib, tarjimadan foydalanishni ancha osonlashtirgan. Ibn Sino ―Qonun‖ ning sodda dorilarga bag’ishlangan ikkinchi kitobini yozishda Dioskridning asari tarjimasining mana shu Notiliy qilgan tahrirdan foydalangan. Hozirgi paytda bizning mamlakatimizda 3 mingga yaqin moddalar substantsiyasi va preparatlardan foydalaniladi, assortimenti muntazam ravishda yangilanib borilmoqda, dori-dormonlarning 1/3 qismi shifobaxsh o’simliklardan tayyorlanadi. So’nggi 10 yilliklar mobaynida shifobaxsh o’simliklardan keng foydalaniladigan bo’ldi. Chunki biz hozirgi kunda dorilar tufayli kelib chiqayotgan kasalliklarning va ularning asoratlari guvohi bo’lib turibmiz. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining bergan ma’lumotlariga qaraganda, kasalxonaga yotqizilgan bemorlarning 2,5–5 foizini dorilar asorat bergan kishilarni tashkil etadi. Shifobaxsh o’simliklarning yaxshi tomoni shundaki, ularning zarari deyarli bo’lmaydi va nojo’ya ta’sir qilmaganidan ularni uzoq vaqt ishlatish mumkin bo’ladi. Ular tarkibida biologik faol moddalar juda ko’p. Bundan tashqari, ular tarkibidagi moddalar uzoq vaqtgacha davo ta’sirini ko’rsatib turadi, lekin ular og’iz bo’shlig’i, me’da va ichakni zararlamaydi. Shifobaxsh o’simliklar qulay va iqtisodiy jihatdan arzonga tushadi. So’nggi yillarda shifobaxsh o’simliklarga faqat shifokorlar emas, balki bemorlar ham qiziqib qoldilar. Shifobaxsh o’simliklar yoki ulardan tayyorlangan dorilar qanday bo’ladi, davo ta’siri qanday, tabiat bag’ridan ularni qanday qilib tanib olish mumkin va qo’llanilishi qanday amalga oshiriladi, degan savollar ko’pchilikni qiziqtiradi. O’simliklar (qisman hayvon) to’qimalarida tayyor holda bo’ladigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloidlar deb ataladi. Alkaloid arabcha – ―alkali‖ ishqor va yunoncha ―eydos‖ o’xshash (simon) so’zlaridan iborat bo’lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni bildiradi. Bu alkaloidlarning asosli xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 1819-yilda Meysner sabadilla o’simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni birinchi bo’lib alkaloid deb atadi. Shundan keyin alkaloidlarni o’rganish sohasidagi ilmiy tekshirish ishlari ayniqsa, o’simliklardan alkaloidlar olish va ularni o’rganish ishlari qizib ketdi. Bu sohada rus olimlarining ishlari diqqatga sazovordir. Birinchi marta 1815-yilda Xorkov universitetining professori F.I. Gize xin daraxti po’stlog’idan alkaloid ajratib oldi va unga sinxonin deb nom berdi. Keyinchalik chuqur tekshirishlar natijasida uning xinin ekanligi aniqlandi. XIX asr oxirlariga kelib alkaloidlarni olish va ularni o’rganish bo’yicha bir qancha asarlar nashr qilindi. Farmakalogiya magistri. A. Shatskiyning ―O’simlik alkalodlari haqida‖ nomli monografiyasi shular jumlasidandir. Keyinchalik N. Ryabinaning ―Alkaloidlar‖ nomli kitobi chop etildi. Rus olimi A.M. Butlerov organik moddalar molekulalarining tuzilish nazariyasini kashf etgandan keyin va boshqa olimlarning organik kimyodagi ishlari tufayli 1900–yildan boshlab alkaloidlarni chuqur o’rganish, ularni sintez qilish usullari jadal suratlar bilan rivojlana boshladi. [36] Tarkibida alkaloid bo’lgan o’simliklar qadimdan ishlatib kelinsada, bundan taxminan 200 yil muqaddam alkaloidlarni o’rganish va tekshirish sohasida ilmiy ishlar boshlandi. 1792-yilda fransuz olimi Furkrua xin daraxti po’stlog’i tarkibidagi alkaloidlarni tekshirdi va ularni mumsimon holida ajratib oldi. 1797- yilda Bolee, 1804-yilda Derozi hamda fransuz farmatsevti Segen opiy alkaloidlaridan nikotin bilan morfin ajratib oldi va uni opiy tuzi deb atadi. Shunday bo’lsada, alkaloidlarni tekshirgan birinchi kishi nemis dorishunosi Sartyurner hisoblaydi. U 1806-yilda opiydan kristall holda alkaloid ajratib oldi va 1811-yilda bu birikmaga morfin deb nom berdi. Bu yangilik juda katta qiziqish uyg’otdi, chunki shu paytgacha o’simlikda faqat nordon, yoki neytral xarakterga ega bo’lgan moddalar bor deb o’ylashgan, asosli xossaga ega bo’lgan sintetik organik moddalar esa keyinroq (1848) ochilgan. Yangi alkaloidlarni topishga qaratilgan qizg’in ishlar boshlab yuborildi. Lekin o’sha yillari (1820-1840) organik kimyo nazariy va amaliy qurollanmagan edi, shuning uchun alkaloidlar bilan tanishish yuzaki bo’lib qoldi. Ularni yanada chuqurroq o’rganish, strukturasini tuzish va sintez qilishga urinib ko’rish keyingi davrda, aniqrog’i o’tgan asr oxirlariga to’g’ri keladi. Hozirgi kunda kimyoning bu bo’limi yaxshi va tez rivojlanmoqda. Alkaloidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan. Quyidagi oilaning vakillari: Papaveraceae (ko’knorguldoshlar), Leguminaseae (dukkaklilar), Solanaseae (ituzumguldoshlar), Ranunculaseae (ayiqtovonguldoshlar), Berberidaceae (zirkguldoshlar) lolaguldoshlar (liliaceae); chuchmomadoshlar (amaryllidaceae); kendirdoshlar (arosupaseae); ayiqtovondoshlar (Ranunsulaceae); ko’knordoshlar (Raraveraseae); dukkakdoshlar (Fabaseae); ituzumdoshlar (Solanaseae) singari oilalari alkaloidlarga boy. Shu davr ichida butun yer yuzida ajratib olingan va tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan faqat birgina kendirdoshlar oilasiga 897 tasi to’g’ri keladi. O’simliklarning tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15%, ba’zan 25% gacha alkaloidlar bo’lishi mumkin. O’simliklarda bir-biriga yaqin ko’pgina alkaloid bo’ladi. Alkaloidlar uchun eng xarakterli bo’lgan o’rni o’simlik organizmida tayyor holda bo’lishi va ular o’simlikning hayot faoliyati natijasida hosil bo’lishi. Alkaloidlar qimmatbaho dorivor modda bo’lganligi uchun uni aniqlashga va kimyoviy strukturasini o’rganishga qiziqish oshdi. Alkaloidlar strukturasini o’rganish bizlarga bir qator izlanishlarni olib borishga va shu bilan birga yangi dorivor preparatlarni yaratishga olib keladi. Alkaloidlarning strukturasini aniqlash juda qiyin va murakkab vazifa hisoblanadi. Bu vazifani hal qilishda organik kimyoning barcha analitik va sintetik usullaridan foydalaniladi. Ilgari ma’lum oilada faqat ma’lum xil alkaloidlar bo’ladi deb o’ylar edilar, hozir esa bir-biridan juda yiroq oilalardan ham bir xil alkaloidlar topilgan. Masalan, efidren va berberin alkaloidi turli oilaga mansub besh xil o’simlikda borligi aniqlangan. Alkaloidlar o’simliklarning po’stlog’i, kartoshkasi, bargi va urug’ida va boshqa a’zolarida uchraydi. O’simlikning bir organida alkaloid bo’lsa, ikkinchi bir organida bo’lmaydi yoki juda kam bo’ladi. Bitta o’simlikning o’zida har xil alkaloid bo’lishi ham aniqlangan. Alkaloidlar o’simlikning vegetatsiya davriga, tuproq sharoitiga qarab miqdor va sifat jihatdan o’zgarib turadi. Ular o’simliklarda olma, sirka, limon, oksalat, qahrabo propion, sut, sulfat, fosfat kislotalarining tuzlari holida uchraydi. O’z tuzlaridan hosil qilingan erkin alkaloidlar asosli xossaga ega bo’lgani uchun alkaloid-asoslar deb yuritiladi. Bundan tashqari o’simlik organlaridagi alkaloidlar miqdori turli faktorlarga chunonchi, o’simliklarning o’sish fazasiga bog’liq holda o’zgarib boradi. Shuning uchun o’simliklardan alkaloidni qachon ajratib olishni aniqlash muhim ahamiyatga ega. O’simlikdagi alkaloidlar sifati va miqdori shu o’simlikni bir iqlimdan ikkinchi iqlimga ko’chirishga bog’liq. Tarkibida bitta alkaloid bor o’simliklar juda kam, chunki ularda bir necha xil alkaloidlar bo’ladi. Masalan, xin daraxti po’stlog’i va ko’knoridan olinadigan alkaloidlar soni 15-20 dan ham ortiq. Alkaloidlarning o’simliklar hayotidagi tutgan o’rni haqida bir qancha fikrlar bo’lib, ular quyidagicha: 1. Bir guruh olimlar, alkaloidlar o’simliklar hayotida hosil bo’lgan chiqindi modda, deb fikr yuritadilar. 2. Alkaloidlar o’simliklar uchun zaxira ozuqa o’rnida xizmat qiladi, degan nazariya ham bor. To’g’ri ma’lum sharoitda o’simliklar alkaloiddan zaxira ozuqa sifatida foydalanishi mumkin. Lekin alkaloidlarning o’simliklar uchun ahamiyati shu bilangina chegaralanadi, deyish katta xato bo’lar edi. 3. Alkaloidlar o’simliklarni hashoratlardan va hayvonlardan himoya qiluvchi birikma deb ham fikr yuritiladi. Haqiqatan, alkaloid o’simliklari zaxarli bo’ladi, shuning uchun ular kam kasallanadi hamda hayvonlar bunday o’simliklarni deyarli iste’mol qilmaydi. Lekin alkaloidlarning vazifasi faqat o’simliklarni himoya qilishdan iborat deb o’ylash to’g’ri emas. Xulosa. 1. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishini bajarish jarayonida atrofimizni o’rab turgan o’simliklar dunyosi turli shifobaxsh xususiyatlarga ega ekanligi adabiyotlardagi ma’lumotlarlar va qilingan amaliy ishlar asosida o’rganildi. 2. Haplophyllum turkumiga kiruvchi o’simliklardan ajratib olingan alkaloidlar, adabiyotlardagi ma’lumotlar asosida o’rganildi. 3. Haplophyllum ferganicum o’simligining alkaloid tarkibini o’rganish natijasida o’simlikdagi asoslar yig’indisini bo’lish va alkaloidlarni umumiy sumasi olindi. 4. Birinchi marta ikki xil o’sish joyidan terilgan Haplophyllum ferganicum (toshbaqao’t) o’simliklaridan alkaloidlar summasini olish, olingan summalarning kimyoviy tarkibini solishtirib o’rganildi. 5. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishini tayyorlash natijasida olingan alkaloidlarni fizik-kimyoviy usullar yordamida taxlil qilib isbotlash ko’nikmasi hosil bo’ldi. 6. Haplophyllum ferganicum o’simligini alkaloidlar o’rganish hamda undan bir nechta fiziologik faol moddalarni ajratib olish ishlandi |
