Fеrmеr xo’jaliklarida mеhnatni tashkil qilish va uning samaradorlik ko’rsatkichlari

Q-кўндаланг ички куч катталиги, Q каби ўзгармас бўлган нейтрал ўққа нисбатан бутун кесим Jx инерция моменти, аниқланаётган кучланиш даражасидан кесим «эни» b (b катталиги тўғри тўртбурчак, двутавр девори кабилар учун ўзгармас, доира учун ўзгарувчи бўлиши мумкин), ҳисоблаш даражасидаги юқорида жойлашган кўндаланг кесим юзасининг статик моменти лар киради.

Мисол тариқасида томонлари 20 х12 бўлган тўғри тўртбурчак шаклидаги балка кесимларида уринма кучланишлар эпюрасини қуришни кўрамиз (3 расм).

• 3 Расм

• Уринма кучланишларни (4) Журавский формуласидан топамиз

• Берилган кесим учун ўзгармас Q ни кўндаланг кучлар эпюрасидан топамиз Q= 4 тк, марказий ўққа нисбатан инерция моменти Jx -қуйидагига тенг

• bh3  12 =

• (3.3 бўлимга қаранг)

• Бизнинг мисолимизда кесим эни b ўзгармас катталик ва 12 га тенг. Кесимни бир қатор-нолинчидан тўртинчигача даражаларга бўлиб чиқамиз.
• Тўғри тўртбурчак юқори қиррасидан ўтувчи нолинчи даража учун статик момент нолга тенг мос равишда 1= 0

• Биринчи даража учун кесим ҳисоб юзаси

• иккинчи даража учун кесим ҳисоб юзаси

• Учинчи даража учун кесим ҳисоб юзаси 15 x 12=180 см2, аммо унинг кесим x нейтрал ўқига нисбатан статик моменти «мусбат» ва «манфий» қисмлардан ташкил топади,

• Тўртинчи даражадан юқорида бутун кўндаланг кесим юзаси ётади ва статик момент аниқланаётган x ўқи марказий ўқ бўлгани учун (8.2 бўлимга қаранг), катталиги нолга тенг, демак мос равишда кесим пастки қирраларидаги уринма кучланишлар нолга тенг. 3 расмда кўндаланг эгилишдаги балка тўғри тўрт бурчакли кесимларида уринма кучланишлар эпюраси тасвирланган.
• Эпюрадан энг катта уринма кучланишлар кесимнинг нейтрал ўқ билан мос келувчи даражасида ҳосил бўлиши кўриниб турибди. Умумий ҳолда томонлари «b» ва «h» бўлган тўғри тўртбурчак учун

• асоси «с», баландлиги «h» бўлган тенг ёнли учбурчак учун

• диаметри d бўлган доира учун

• Двутавр учун

• бу ерда х ўқига нисбатан двутавр юқори қисми статик моменти, d-двутавр девори қалинлиги , ва d қийматлари ҳар бир шакл учун сортаментда келтирилади.

• Юқорида келтирилган мисолдан кўриниб турибдики, абсолют миқдор жиҳатидан уринма кучланишлар нормал кучланишларга нисбатан унчалик катта эмас, ундан ташқари уларнинг энг катта қийматлари нормал кучланишлар нолга тенг бўлган нейтрал ўққа яқин соҳаларда пайдо бўлади. Бу ҳол одатдаги мустаҳкамликка хисоблашларда уринма кучланишлар таъсирини ҳисобга олмай ҳисобни фақат нормал кучланишлар бўйича, яъни соф эгилишдаги мустаҳкамлик шарти асосида олиб боришга имкон яратади.
• Ҳодисанинг сифат томонини кўрадиган бўлсак, шуни эътиборга олиш лозимки, кўндаланг кесимдаги уринма кучланишлар ва бўйлама кесимлардаги унга жуфт кучланишлар кичик бўлишига қарамасдан, баъзи ҳолларда брус мустаҳкамлигини баҳолашга сезиларли таъсир қилиши мумкин.
• Масалан, калта ёғоч бруснинг кўндаланг эгилишида бузилиш қистириб маҳкамланган жойдаги кўндаланг кесимда эмас, балки бўйлама текисликдаги нейтрал қатламга яқин жойда юз беради, у ерда га эришади (4 расм). Кўндаланг эгилишда бўйлама кесимлардаги уринма кучланишлар брус қатламлари орасидаги мавжуд боғланишлар таъсирини кўрсатади. Баъзи ҳолларда бу боғланишлар бузилса, брус эгилиш характери ўзгаради. Масалан, n листдан ташкил топган брусда (5 расм) ишқаланиш кучлари бўлмаса ҳар бир лист алоҳида эгилади. Листга тушувчи ташқи куч га
• тенг, лист кўндаланг кесимидаги энг катта нормал кучланиш эса

• 4 Расм

• Агар листларни қаттиқ болтлар ёрдамида бир-бирига жипс қилиб қотирилса (5 б расм) брус яхлит ҳолда эгилади. Бу ҳолда энг катта нормал кучланиш катталиги n марта камаяди, яъни

• 5 Расм

• Шундай қилиб, боғланган листлар ўрами биринчи яқинлашишда боғланмаганга нисбатан n марта катта юкламани кўтара олади.
• Балка ўрамларини бириктирувчи болтлар кўндаланг кесимларида ҳосил бўлувчи уринма кучланишлар, балка бўйлама қатламлари ораси уринма кучланишлардан ҳолилигини компенсациялайди.
• Мисол тариқасида битта болт билан бириктирилган иккита листдан иборат консолни кўрамиз (6 расм)

• 6 Расм

• Листлар туташган текисликдаги уринма кучланишлар

• туташиш юзасига таъсир этувчи умумий силжитувчи Т куч

• Бу кучланишлар рухсат этилгандан кичик бўлиши керак, яъни

• бу ердан болтнинг диаметри аниқланади

• Агар консол текис тақсимланган юклама билан юкланган бўлса, у ҳолда Q катталиги нолдан q гача ўзгаради (7 расм)

• 7 Расм

• Бу ҳолда консол охиридан z масофада жойлашган ҳар бир кесимдаги силжитувчи куч уринма кучланишлари

• мос равишда умумий силжитувчи куч

• болт кесиш текислигидаги уринма кучланишлар

• га тенг, мос равишда болт диаметри

• шартидан топилади; ўзгармас Q куч ва бир-биридан «а» қадамдаги бир нечта болтлар ҳолида чеккаларидаги болтлардан ташқари болтлардаги кучланиш, мос равишда

• ўзгарувчи Q куч ҳолида эса (7 расм) энг катта кучланиш қистириб маҳкамланган жойга энг яқин болтда ҳосил бўлади.

• ундан болтни керакли диаметрини аниқлаш мумкин.

•