Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

/-oq//-yoqyuklamalari, asosan, qipchoq guruh tillari va qisman o‘zbek, uyg‘ur tillarida mavjud bo‘lib, qadimgi turkiy tillarda ham, hozirgi turkiy tillarda ham voqea-hodisaning real yuz berganini ta’kidlab ko‘rsatadi: qadimgi turk. emdi-oq aydım “darrov, tezda aytdim”, bir-oq oğlı erdi “ yagona o‘g‘il edi”; olt. bu-oq kün “shu kuniyoq”, xak. pastux, xaydag, xoylar andag-ox “cho‘pon qanday bo‘lsa, qo‘ylari ham shundaydir”, sol kün-oq “o‘sha kuniyoq”; qoz. piili mağl-aq; chuv. činagax “shundayoq”, o‘zb. birinchi yildayoq kabi. Bu yuklama faqat otlardan keyin emas, balki olmosh, ravishdosh, ravish va kelishik shakllarini olgan so‘zlardan keyin ham qo‘shilib, yuqoridagi ma’nolarni anglatadi: eski o‘zb. Samarqandinoq Mašhaddaoq, burungidäk-oq, tünlä-oq; olt. ol-oq “o‘sha”, anda-oq, “o‘sha yerdayoq”; tat. kuptan-uk, bašta-uk; turkm. dašarık “tashqaridayoq”, yuqarıq “yuqorigayoq”; xak. tigden-oq “u yoqdanoq”, pun-ok “bugunoq”; chuv. kezerex “kechayoq”; shor. iraktan-oq ‘yiroqdanoq” kabi. Bu yuklamaning tarixiy shakli “Boburnoma”da aks etgan.
O‘zbek tilida -ki, uyg‘ur tilida -qu//-gü, gagauz tilida -kı, boshqa tillarda -qoy// -ğoy shaklida qo‘llanadigan yuklamalar ta’kid, istak, iltimos ma’nolarini ifodalaydi: qoz. Asqardın tuğan jeri Šortaŋ qalası dep edik-qoy; sen-ğoy Kereymin dediŋ “sen Kerey urug‘idanman deding-ku”; qirg‘. adamsin-ğo “odamsan-ku”; q.-qalp. belgili-ğoy “belgili-ku”; tat. min-av siŋa aytanquy “men senga aytdim-ku”, bazarğa bordımqoy “bozorga bordim-ku”; uyg‘. Axmat-ku xeligiča yetip bordı; o‘zb. u ketdi-ku, o‘ziku qandaydir ayb sezdi, bunda hech qanday yozuv yo‘q-ku va h.k.
Eŋ, juda, hattā, hattāki, lıq, ğarq, jiqqa, tap kabi so‘zlar, asosan, kuchaytiruv ma’nosini anglatadi: q.-balq. tap sen okuna kel “sen ham kel”; o‘zb. hatto men ham eshitmay keldim, zal talabalar bilan liq to‘la, usti jiqqa ho‘l va h.k.
3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina//-kina//-qına, faqat turli so‘z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab, ajratib ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Eski o‘zb. buginä, birginä, bir sariqqinä; boshq. bil kišigina; qoz. onı-ğana; Aqbutağana; tat. kečäginä, barančıginä “kartoshkagina”, tik šunnan soŋğinä; qoz. tek bul balanığana; o‘zb. faqat u kelgandagina, faqat bu kishigina, faqatgina; ona o‘z o‘g‘lini sevadi faqat, faqat sevadi-yu ertak aytadi (H.Olimjon).
4. Aniqlov yuklamasi:xuddi, naq o‘zi mansub bo‘lgan so‘zning ma’nosini aniqlab ko‘rsatish maqsadida qo‘llanadi: ӧtgän kün kečäsi xuddi šu yerdä katta majlis qılındi: har bašı naq bir savat bolardı kabi.
Bu yuklamaning ište, tam ko‘rinishi faqat turk tilida uchraydi: ište bu sirada “ana shu vaqtda”, tam bu sirada “aynan shu paytda” singari.
5. Gumon yuklamasi: -dir barcha so‘z turkumlariga qo‘shilib kela oladi va o‘zi aloqador so‘zga gumon, noaniqlik ma’nosini beradi: boshq. bil kiši kimdir; kim oldugumuzu aqlamıšsındır; chuv. sin albatta uzindin qalašındı yaratahındır “sen, albatta, o‘z kelinchagingni sevarsan”, ozak yoklagansindir “uzoq uxlagandirsan”; o‘zb. Bola uqdim, deganday boshini qimirlatib, qayergadir o‘qday uchdi. (Oybek).
Turkiy tillarda gumon ma’nosi to‘liqsiz fe’lning ekän, emiš shakllari orqali ham hosil qilinadi: turk. bu iši jiddiye almıyor muš-uz; qirg‘. ökmet qarızga aqča ber erteken; turkm. onuŋ neme xiyali baar-ka? o‘zb. yo‘q emiš, u ketgan emiškabi.
6.Inkor yuklamasi: na, tügül gapdan anglashilgan voqea-hodisaning amalga oshmasligini bildiradi. Masalan, ozarb. bu indi mumkun degil; no‘g‘. bu ayvon tüvil (bu hayvon emas); tat. ištan kočli narsa tabu momkin tügil; turk. yazajak degil “u yozmaydi”; ben, degil günde, haftada elli lirakazanamiyordum “men kunda emas, haftada 50 lira topa olmas edim”; o‘zb. bu yerda na tom, na deraza bor; uning esiga na sevgi, na istirohat keldi va boshqalar.
7. Gumon yuklamasi. Erinč erki, la, mat, kergäk. Erinč ol bardı “U bordi, shekilli” yoki “U borgandir”.
Chuvash tilida ham boshqa agglyutinativ tillardagi kabi predloglar o‘rnida yuklamalar ishlatiladi. Bunda ular qaysi so‘zga tegishli bo‘lsa, o‘sha so‘zdan keyin keladi. šan, šek, sar, ser, šar, valli yuklamalari doimo boshqaruvchi so‘z bilan birga keladi: manšan “men uchun”, uksasar “pulsiz”, yultašvalli “o‘rtoq uchun” va shu kabilar.