Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

I. Teng bog‘lovchilar. Teng bog‘lovchilar gap bo‘laklari va ayrim sodda gaplar orasidagi teng munosabatlarni ifodalaydi. Teng bog‘lovchilar grammatik jihatdan teng bo‘lgan gap bo‘laklarini, teng munosabatli sodda gaplarni bog‘laydi. Teng bog‘lovchilar a) uyushiq bo‘laklarni b) qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog‘lash uchun xizmat qiladi. Teng bog‘lovchilar quyidagicha:
1.Biriktiruv bog‘lovchilari: ve, hem-hem,hem, de ki, ve hem de, ne... ne, ne de ki, da // de, hemčinin, hetta, habele. Biriktiruv bog‘lovchilarimurakkab tarkibli gaplarning oddiy bo‘laklari va qismlarini bog‘laydi, gaplar, gap bo‘laklari o‘rtasidagi mantiqiy-grammatik munosabatni ifodalashga xizmat qiladi.
2. Zidlov bog‘lovchilari: ammo, lekin, biraq, balki, halbuki (-u,-yu),valekin.
3. Ayiruv bog‘lovchilari: ya, yaxud, yaki, yainki, gah..., gah, ba’zan...,ba’zan, xoh...,xoh, dam..., dam, bir..., bir: azu /aju “yoki”: üzüm yegil azu qağun yegil “uzum yoki qovun yegin”.
va (-u//-vu//-yu) bog‘lovchisi: eski o‘zb. Dard va ğamım ol biru bir; ozarb. sanin xalgin hisabsiz Rum va Rus va Afğanistan va Hindiston va Turkistan va Arabistan va Faraŋistan mamlakatlarini...;
ham, hamda bog‘lovchisi: boshq. min uqızım, ham yazam; ozarb. uzun ham enli; eski o‘zb. könül berdi söz ham yürüttı tiliŋ;
taki/ ta// dabog‘lovchisi: qadimgi turk. üč yüz taqı sekiz altmıš; kün toğušından da kün batusıgača; turk. bunu alsın da oqusun, beni gördü de salam verdi; o‘zb. kitobni oldi-da ketdi;
basa//baza bog‘lovchisi: olt. bistiŋ derde meš qarağay čibi baza tit ozup d'at; tuv. xat xadan baza čas čağğan “shamol turdi va yomg‘ir yog‘di”; xak. aniŋ pu sarinda kider tirekter sotter paza tittar tulğapčatxannar “uning bu tomonida qator teraklar o‘sgan va tutlar tebranadi”.
bilan//ilä//minen//meŋ//-lä//bog‘lovchisi: ozarb. šakl ila mana arasında; qoz. qalam men däpter; qirg‘. uy menen qoy “sigir bilan qoy”, Aziz menen Abdilda; qum. al bulän yašıl,kök bilän yerni arasında; tuv.öškü bil xoy, kidiraaš bilä qarandaš “daftar bilan qalam”;
Zidlovbog‘lovchilari uyushiq bo‘laklar, sodda gaplar va bog‘lovchili qo‘shma gaplar tarkibida qo‘llanib, ular o‘rtasidagi zidlik munosabatini ifodalaydi. Bular quyidagilar:
Yemi//de//yebog‘lovchisihamma turkiy tillarga xos emas, ayrim turkiy tillardagina uchraydi: olt. qıš qarlu d'e sök emes “qish qorli, lekin sovuq emas”, bistiŋ taadabis qargan de qadiiq “bobomiz keksa, lekin baquvvat”; xak. Chulım sug ulug nimes če tireŋ “Chulim daryosi katta emas, lekin chuqur” kabi.
Tize(ŋ) // dezebog‘lovchisi: olt. olor biske ayttılar bis deze ukpadibis “ular bizga aytdilar, lekin biz anglamadik”; shor. men seni qıyğırğam sen teze un perbediŋ “men seni chaqirdim, lekin sen javob bermading”, alar anda qaldılar men teze pere nan keldim “ular qoldi, men esa keldim”, xak. xaxpas xiri irgilenin čarimi-la turča čarimin tizeŋ kemniŋ-de xoli čardinaŋ naačilap saltır “ochiq qoldi, lekin yarmi yana kimningdir qo‘li bilan yopildi”.