Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

8-mavzu yuzasidan tarqatma materiallar


Ayrim adabiyotlarda ravishlarning maxsus morfologik belgisi yo‘qligi, ravishlardagi yasalish, daraja anglatish xususiyatlari ham boshqa turkumlarda mavjud bo‘lgan universal holat ekanligi ta’kidlanadi. Hozirgi turkiy tillardagi ravish sifatida beriladigan so‘zlarning yasalishi va morfologik tarkibi, ma’lum darajada, bu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, ozarb. indija “hozir”, daha ašağı“pastda”, tez-tez, doğrudan, doğruya; boshq. bayarak, bigirak, ip-irta, kepe-kendez; gag. šindijik “shu payt”, čabujak “birdan”, azar-azar “oz-oz”; qoz., no‘g‘., uyg‘. qayta-qayta, yeren-yeren, burunraq; q.-balq. alxarak, bilayirak- bulay “bundayroq”, berirek, artkarak; qirg‘. arirak, kiyinrek; tat. borin-borin “ilgari, burun”, baštarak; turk. deminjek “hozir”, arayikta “u yerda”, čap-čabuk “tezda”; o‘zb. nariroqda, eng oldin, gag., turk. burası “bu yerda”, orası “u yerda”, neresi “qayerda”; ozarb. sehyer, axšam - sutkaning qismi sifatida ot, payt bildirishi jihatidan ravish; gag. yirak; qaraim. keč; no‘g‘. keš; tat.son; boshq. koroley; tat. korilay “quruqlay”; xak. xuruğa, tirige “quruqlay, tiriklay”; no‘g‘. onğa; xak. ayni yedir kilčeler “ular har kuni hayvonlarni ovlaydilar” kabi.












9-mavzu. TAQLID SO‘ZLAR (MIMEMALAR). SONOMIMEMA VA VIDEOMIMEMALAR.
Режа:
1.Тақлид сўзларнинг грамматик хусусиятлари.
2.Товушга тақлидни билдирувчи сўзлар.
3.Ҳолатга тақлидни билдирувчи сўзлар.


Asosiy tashunchalar:mimologiya, mimema,sonomimema, videomimema.

Turkiy tillarda taqlid so‘zlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Taqlid so‘zlar lug‘aviy ma’no anglatmasligi, maxsus sintaktik shakllarga ega emasligiga ko‘ra mustaqil so‘z turkumlaridan, so‘zlar o‘rtasidagi munosabatni bildirmasligiga ko‘ra yordamchi so‘zlardan, emotsional-ekspressiv xususiyatlarga ega emasligiga ko‘ra undovlardan farq qiladi.

Taqlid so‘zlarni o‘rganuvchi soha mimologiya deb ataladi. Turkologiyadagi taqlid so‘zlarni o‘rganish N.I.Ashmarin faoliyati bilan bog‘liq. Olim 1918- yilda Qozonda “Основычувашскоймимологии” asarini e’lon qildi. Bu asarda taqlid so‘z ma’nosidagi “mimema” terminining mohiyati birinchilardan bo‘lib izohlab berilgan. N.K.Dmitriyev turkiy tillardagi taqlid so‘zlarni o‘rganar ekan, N.I.Ashmarin klassifikatsiyasi va terminologiyasidan foydalandi. N.K.Dmitriyev taqlid so‘zlar ma’nosida “mimema” terminini ishlatdi va uning mohiyatini yoritib berdi.
N.K.Dmitriyev taqlid so‘zlarni to‘rt guruhga ajratgan: 1) tovushga taqlidni bildiruvchi so‘zlar: pıt-pıt – qadam tovushi, tıraq – zarb tovushi, lüp-lüp – yengil jismning tushishidagi tovush, tıngır – quruq va tartibsiz tovush, jınğır - qo‘ng‘iroq tovushi, tıqır – sanalayotgan tangalar tovushi; 2) yorug‘lik holati va harakatini bildiruvchi taqlid so‘zlar: aput-aput – tebranib bormoq, pır-pır – uchish holati, efil-efil – yengil tebranish, pır-pır – yonishga nisbatan, parıt-parıt – yorug‘lik holatiga nisbatan; 3) tirik organizm holati bilan bog‘liq taqlid so‘zlar: hıšıt – shamollashda, tomoq bo‘g‘ilishida eshitiladigan tovush, ıpıt-ıpıt – quvonchdan qiyqirish, tırıt-tırıt – sovuqdan qaltirash, zaŋırdamaq – tishlarning takillashi; 4) bolalar nutqiga taqlidni bildiruvchi so‘zlar yoki bolalar nutqi shakllari: buwa – suv, nine – ona, ninni – alla.
Turkiy tillardagi taqlid so‘zlar, taqlid so‘zlarning shakllanishi va taraqqiyoti, janubiy turkiy tillar mimologiyasi, gagauz, qrim-tatar, ozarbayjon, turkman tillaridagi taqlid so‘zlarning xususiyatlari misollar asosida yoritilgan. Taqlid so‘zlarning izohli lug‘ati keltirilgan.²⁸
Hozirgi turkiy tillarda taqlid so‘zlar ikki turga ajratiladi: 1.Holat (obraz)ga taqlidni bildiruvchi so‘zlar (videomimemalar): yalt, yarq, milt-milt, bılq, dir-dir.
2. Tovushga taqlidni bildiruvchi so‘zlar (sonomimemalar): tars, turs, čars.
Turkiy tillardagi taqlid so‘zlarning xususiyatlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
1. Barcha turkiy tillardagi taqlid so‘zlarning fonetik tuzilishi, tarkibi bir xil: cvc: qad. turk. šap, qirg‘. čip; cvcc: boshq. šarq, qoz. šiyk; cvcvc: boshq. šatir, tat.dobir, turk. gurul, o‘zb. lapaŋ; cvccvc: tat. šaldır, šuldır, turk. šaqqir, gümbür, yıldır.
2. Taqlid so‘zlar yakka (tat.gop, o‘zb. ğiŋ), juft (tat. dobir-šatir), takror (turk. ıšıl-ıšıl, ozarb. šarq-šarq) ko‘rinishlarda bo‘ladi.
3. Taqlid so‘zlar nomlash xususiyatiga ega emas.
Taqlid so‘zlar yasalmaydi, ammo yasalish asosi bo‘la oladi.Turkiy tillarda taqlid so‘zlardan fe’l, ot, ba’zi hollarda sifat yasaladi: tuv. qoŋqay-, q.qalp. suppay, ozarb. qıčgırıq, turk. oksuruk “yo‘tal”, yıldırak “yashin”, yıldırım “chaqmoq”, boshq. bitibildik, o‘zb. lovullamoq, xurrak, qarsak,sharshara, so‘lqildoq, yaltiroq. shaqildoq, hiqildoq, yiltiroq.
5. Taqlid so‘zlar barcha turkiy tillarda yordamchi fe’llar bilan birikib, qo‘shma fe’l hosil qilishda ishtirok etadi: ozarb. ğonağele, turk. zannet, olt. qult et, qalt et, qoz. selq et, o‘zb. milt-milt qilmoq, taq etmoq.
6. Taqlid so‘zlar gapda asosan, aniqlovchi, hol vazifasida keladi. Otlashganda esa quyidagi vazifalarni bajaradi: a) ega: Qo‘yning “ba-a”si, musichaning g‘uv-g‘uvi eshitildi; b) to‘ldiruvchi: O‘z g‘uv-g‘uviga o‘zi shaydo bo‘lgan guzarga yaqin qoldi.