Finanslıq jaǵday hám ondaǵı ózgerislerdi bahalawda bul tártip álbette júdá kóp kemshiliklerge juwap tabıw imkaniyatın beredi

3.1. Finanslıq nátiyjeler boyınsha esabat: Milliy hám xalıqaralıq tájiriybe
Ózbekstannıń jáhán ekonomikasına integraciyalasıwı esap siyasatında da zárúrli ózgerislerdi ámelge asırıwdı talap etedi. Sonlıqtan, milliy standartlardıń dúzilisin ayrıqsha atap kórsetiw kerek. Házirgi kúnge shekem buxgalteriya esabınıń 20 dan artıq milliy standartları qabıl etilgen hám ámel etip kelinbekte.
Finanslıq jaǵday hám ondaǵı ózgerislerdi bahalawda bul tártip álbette júdá kóp kemshiliklerge juwap tabıw imkaniyatın beredi. Atap aytqanda, aktivlerdi, dáramat hám qárejetlerdi tán alıw, mulktiń haqıyqıy ma`nisin anıqlaw hám ádil bahalaw, aktivlerdiń likvidligi boyınsha bólistiriw hám olardı finanslıq esabatlarda sáwlelendiriw tártiplerindegi ulıwma jantasıwlarǵa ámel etiwdiń tártiplerin belgilep beredi.
Biraq, usınıń menen birgelikte buxgalteriya esabın júrgiziw hám finanslıq esabatlardı dúziwde shet el ámeliyatında qollanılatuǵın standartlarda (FEXS) ulıwma talaplardıń sezilerli ayrıqsha táreplerin kóriw múmkin. Bul da álbette finanslıq jaǵday analizi jáne onıń mazmunına sezilerli tásir etedi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartlarına ótiw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında”gi 4611-san sheshimi 2020 -jıl 24-fevralda engizildi.¹ Qararda tiykarǵı maqset finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartlarına (FEXS) ótiwdi jedellestiriw arqalı shet el investorların zárúr informaciya ortalıǵı menen támiyinlew hám xalıq aralıq finans bazarlarına kirisiw múmkinshiliklerin keńeytiw, sonıń menen birge, esap hám audit tarawları qánigelerin xalıq aralıq standartlar boyınsha tayarlaw sistemasın jetilistiriw esaplanadı.
Rawajlanǵan mámleketlerde buxgalterlerdiń baslı wazıypası kárxananıń mámleket aldındaǵı informaciya minnetlemelerin (finanslıq, salıq, bajıxana, statistikalıq esabatlar arqalı) sheshiwge emes, al birinshi náwbette múlk iyesi hám menedjerlerdiń nátiyjeli basqarıwın támiyinlewge qaratılǵan wazıypalardı sheshiwge qaratılǵan.
Finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartlarına ótiw hám esabatlardı dúziwdiń ozine tán táreplerin shólkemlestiriw boyınsha kóplegen ekonomist ilimpazlar tárepinen ózleriniń izertlewlerinde hám xalıq aralıq konferensiyalarında pikir hám usınısların bildirip ótken. Olar tárepinen finanslıq esabatlardı xalıq aralıq standartlar tiykarında dúziw, esabın shólkemlestiriw hám júrgiziwdiń jaǵdayı boyınsha ózine tiyisli dáwirde qásiyetlerin ashıp bergen.
“Finanslıq esabatlardıń xalıq aralıq standartları (FEXS) - bul ámeliyatshı buxgalterlerdiń iskerligin quramalastıratuǵın bazı bir qaǵıydalar kompleksi emes, al, logikalıq jaqtan buxgalteriya esabı sistemasınıń ápiwayı principlerge tiykarlanadı, onıń maqseti finanslıq esabatlarda kárxana iskerligi haqqında haqıyqıy finanslıq maǵlıwmatlardı usınıwdan ibarat esaplanadi.² Atap aytqanda D. Norbekov I. Ashılovlar “Finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartları” sabaqlıqlarında finanslıq esabatlardı xalqaralıq standartlar tiykarında dúziw hám de kárxanalar “payda hámzıyan haqqinda”ǵı esabatında yamasa oǵan berilgen túsindirmelerinde qárejetlerdiń xarakteri yamasa olardıń kárxana sheńberindegi funksiyalarına tiykarlanǵan qárejetler klassifikaciyasınan paydalanǵan halda qárejetler analizin keltiriwi kerekligin aytıp ótken.³
Sh. Muzrapova “Finanslıq esabatlardın xalıq aralıq standartları tiykarında finanslıq esabatlardı dúziw tártibi“ atlı maqalalarında Ózbekstanda finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartları tiykarında finanslıq esabatlardı dúziw tártibiniń ámeliyatda qollanıwı, finanslıq esabatlarǵa ótiwdegi máseleler hám olardı saplastırıw jolları kórsetip ótilgen.⁴
Házirgi waqıtta akcionerlar hám bashqa paydalanıwshılar ushın tayarlanıp atırǵan finanslıq esabatlarda bir mámleketten bir mámleketke ótip baratırǵan, ayırım jaǵdaylarda bir mámlekette ǵana paydalanılatuǵın buxgalterlik principleri hám qaǵıydaları isletilmekte. Buxgalterlik esabatlarında salıstırıwshańlıq jetispewi múmkin. Bul jaǵdaydıń qolaysızlıǵı sonda, finanslıq esabattan paydalanatuǵın investicion analizshiler hám basqa paydalanıwshılar esabattı analiz qılıw processinde onıń tarli standartlarǵa qaray dúzilgenligi sebepli qosımsha qárejetler qılıwına tuwrı keledi. Olar esabatlar interpretaciyasında adasıwlarǵa dus keliwi de múmkin. Bul process penen baylanıslı halda kapitaldıń jáhán bazarında nátiyjeli báseki jamanlasıwı, kompaniyalar bolsa kapitaldı saqlaw boyınsha joqarı sarp-qárejetlerdi óz moyınlarına alıwına tuwrı keledi.
Eń tiykarǵısı, túrli mámleketler ushın túrlishe payda muǵdarı kórsetiliwi áqibetinde buxgalterlik esabatlarına isenim joǵaladı Finanslıq jaǵday hám ondaǵı ózgerislerdi analiz etıwdegi uqsas táreplerdi buxgalteriya esabınıń zárúrli principi bolǵan mazmunnıń formadan ústinligi principi menen anıqlama beriw múmkin.
Rawajlanǵan mámleketler finanslıq esabatları menen Ózbekstandaǵı xojalıq jurgiziwshi subyektlar tárepinen dúziletuǵın finanslıq esabat formaları sanı hám olardıń atalıwı maydanınan júdá úlken parq baqlanbaydı. Bul tárepten xalıq aralıq hám Ózbekstanda dúziletuǵın hám usınıs etiletuǵın finanslıq esabatlardıń salıstırırmalı analizdi berip ótemiz.
Finanslıq esabatlarǵa qoyılatuǵın talaplar “Finanslıq esabatlardı usınıw” atlı 1-san finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartları (FEXS) de keltirip ótilgen. Xalıq aralıq standartlarǵa qaraytuǵın bolsaq, shólkem esabattı buxgalteriya esabatı emes, finanslıq esabat dep ataladı. 1-san FEXS ga muwapıq dáramat hám qárejetlerdi sáwlelendiriwdiń eki jolı bar: olardan birinshisi jalpı dáramat haqqındaǵı esabatda ; ekinshisi eki esabat arqalı - payda hám zıyanlardiń kompanentlarin sáwlelendiriwshi esabat (payda hám zıyanlar haqqındaǵı esabat) hám de payda hám zıyanlardan baslanıp, basqa dáramatlar komponentlerin sáwlelendiriwshi esabat (jalpı dáramat haqqındaǵı esabat) dúziledi.
1-san FEXS ga muwapıq payda yamasa zıyan jalpı dáramattan basqa jalpı dáramatlar komponentlerin inabatqa almaǵan halda qárejetler ayırmasın ózinde sáwlelendiredi. Jámi jalpı dáramat - esabat dáwirinde finanslıq nátiyjeler nátiyjeler quramında esapqa alınǵan menshikli kapitaldaǵı ózgerisler (múlk iyeleri menen baylanıslı operatsiyalar inabatqa alınbaǵan halda), sonıń menen birge kapital (dáramat hám qárejetler quramında sáwlelenbegen) quramında tán alınǵan ózgerisler jıyındısı bolıp tabıladı. Múlk iyeleri menen baylanıslı operatsiyalar inabatqa alınbaǵan haldaǵı kapitaldaǵı ózgerisler 1-san FEXS ga muwapıq basqa jalpı dáramatlar dep ataladı. Payda hám zıyanlar delingende shólkemniń esabat dáwirindegi finanslıq nátiyjesi túsiniledi.